Flm. (Friðrik Sophusson):
    Virðulegur forseti. Ég leyfi mér að mæla fyrir till. til þál., sem er á þskj. 63, um athugun á útboðum opinberra rekstrarverkefna. Ég vil jafnframt í upphafi míns máls þakka hæstv. fjmrh. fyrir að vera viðstaddur þessa umræðu.
    Þetta mál er endurflutt, hefur reyndar tvívegis verið flutt áður. Í fyrra skiptið var ekki hægt að mæla fyrir þáltill., en í síðara skiptið fór málið til nefndar en varð eigi útrætt. Till. er stutt og einföld. Hún er á þessa leið, með leyfi forseta:
    ,,Alþingi ályktar að fela fjmrh. í samráði við aðra ráðherra að gera athugun á því á hvaða sviðum ríkisrekstrar sé hagkvæmt að efna til útboða. Skulu niðurstöðurnar lagðar fyrir Alþingi í formi skýrslu þegar að athugun lokinni.``
    Í grg., sem er örstutt líka, segir svo, með leyfi forseta:
    ,,Um margra ára skeið hafa opinberar framkvæmdir verið boðnar út og hefur sá háttur verið hafður á í vaxandi mæli að undanförnu. Þetta hefur gefið góða raun og sparað umtalsvert fjármagn eins og dæmin sanna t.d. í vegagerð. Mun minna hefur verið gert af því að bjóða út einstök rekstrarverkefni til einkaaðila. Þvert á móti virðist á ýmsum sviðum sem opinberir aðilar fastráði starfsmenn til að annast þjónustu sem auðvelt væri að bjóða út. Í sumum tilvikum draga skattareglur úr áhuga opinberra aðila og stórfyrirtækja á útboðum þótt færa megi veigamikil rök að því að útboð á sérhæfðum verkefnum séu eðlilegri og hagkvæmari.``
    Á undanförnum árum hefur útboðum opinberra framkvæmda fjölgað og verk sem áður voru nær einungis unnin af viðkomandi ríkisstofnunum eru nú boðin út. Margvísleg rök eru fyrir því að bjóða opinberar framkvæmdir út. Útboðsverk eru venjulega betur undirbúin, eftirlit er með framkvæmd verktaka, en þegar ríkisstofnanir framkvæma verkin er hönnun, framkvæmd, eftirlit og úttekt í höndum sömu stofnunar. Útboð hafa sannanlega leitt til minni kostnaðar og meira magn framkvæmda á útboðsmarkaði hefur tryggt vel rekin verktakafyrirtæki í sessi og lengt lífaldur þeirra.
    Þótt lögin um opinberar framkvæmdir, sem sett voru að frumkvæði Magnúsar Jónssonar, þá fjármálaráðherra, hafi reynst ákaflega góður grundvöllur útboðs verklegra ríkisframkvæmda vantar enn á að í öllu sé farið eftir ákvæðum þeirra laga. Má í því sambandi nefna t.d. svokallað skilamat sem er mat á því hvernig framkvæmd hefur tekist miðað við áætlun og samanburð við hliðstæð verk sem þegar hafa verið metin. Þrátt fyrir þetta er ljóst að útboðsstefnan hefur gjörbreytt opinberum framkvæmdum til góðs.
    Ég vil segja frá því jafnframt að fyrir nokkrum árum spurðist ég fyrir um skilamat sem er bráðnauðsynlegt að verði tekið upp, einkum og sér í lagi fyrir hv. fjvn. Alþingis. Þá var sagt að það mundi senn verða gert, en enn bólar ekki á því að verk séu tekin út með þeim hætti sem lög gera ráð fyrir.

Reyndar hafa verið gerðar lagabreytingar á Innkaupastofnun ríkisins og Ríkisendurskoðun hefur flust til Alþingis. Það breytir þó ekki lagaákvæðum í lögum um opinberar framkvæmdir, en í þeim lagaákvæðum er skýrt tekið fram að þessir tveir aðilar eigi að framkvæma skilamat sem auðvitað er sjálfsagt stjórntæki og eftirlitstæki fyrir sjálft fjárveitingavaldið. Gæti ég, virðulegur forseti, frá þeim árum sem ég átti sæti í fjvn. sagt sögur af því hvernig Alþingi í raun ákveður framlög til ýmissa framkvæmda. Oftast er það gert í slíkum smábitum að engin leið er fyrir fjárveitingavaldið að átta sig á heildarumfanginu hvað þá heildarkostnaðinum og hvort sá kostnaður fer út fyrir þau mörk sem í upphafi var ráð fyrir gert. Þaðan af verra er hins vegar að eftirlitið er með þeim hætti að við lok framkvæmda er ekki nokkur leið að átta sig á því hvort áætlun um kostnað hafi staðist þrátt fyrir að skýr lagafyrirmæli séu um það atriði að mig minnir í 20. eða 21. gr. laganna um opinberar framkvæmdir frá 1970.
    Meðal nágrannaþjóða hefur verið unnið að því skipulega að auka útboð opinberra rekstrarverkefna til einkafyrirtækja. Sérstaklega hafa útboð átt sér stað þegar um ný verkefni er að ræða eða verið er að gera breytingar á opinberum rekstri. Þær greinar sem einkum hafa þótt heppilegar til útboðs eru m.a. þvottar, hreingerning, vaktþjónusta, útgáfa, mötuneyti, hönnun, áætlanagerð, eftirlit, viðhald og viðgerðir. Er þá fyrst og fremst verið að tala um þau rekstraratriði sem boðin eru út í nágrannalöndum. Í Bandaríkjunum og reyndar annars staðar þekkist hins vegar útboð á miklu fleiri sviðum. Þar þekkist til að mynda að fangelsisrekstur og sjúkrahússrekstur sé boðinn út til einkaaðila. Það á sjálfsagt ekki við hér á landi en er dæmi um það að einkaaðilum er treyst fyrir verkefnum og síðan er stjórnvöldum ætlað að sjá um eftirlit.
    Ég vil taka fram að það mun þó hafa þekkst hér á landi að einkaaðilar hafi tekið að sér fangelsisrekstur. Á ég þá við kvennafangelsið sem rekið var austur í sveitum á sínum tíma. Ég veit ekki hvort svo er gert enn. Það er dæmi um að meira að segja á því óvenjulega sviði hefur einkaaðilum verið fenginn í hendur rekstur sem allir eru sammála um að heyri til ríkinu en aðrir aðilar en ríkisstarfsmenn geta séð um.
    Þau rök sem hafa verið færð fyrir útboðum opinberra rekstrarverkefna eru m.a. eftirfarandi:
    1. Launamunur starfsmanna við sömu störf mundi ekki grundvallast á því að sumir séu opinberir starfsmenn en aðrir starfi í einkarekstri. Þannig mundu tortryggni og samanburður hverfa.
    2. Útboð stuðla yfirleitt að lægra verði og minni kostnaði.
    3. Útboð opinberra verkefna stækka útboðsmarkaðinn, styrkja þannig einkareksturinn og efla samkeppni.
    4. Útboð ýta undir að skattareglur verði samræmdar en mismuni ekki aðilum eins og nú er.
    Hér er ég að vísa til söluskattsinnheimtunnar, en

fyrir nokkrum þingum, þremur þingum ef ég man rétt, voru þau mál til umræðu og bent á að í sumum tilvikum njóta fyrirtæki skattfríðinda ef þau eiga sjálf tæki en þurfa ekki að kaupa þjónustu að. Nefnd voru þá tvö dæmi. Annars vegar var um að ræða niðurstöðu í svokölluðu Eimskipsmáli sem fjallaði um uppskipunarkrana Eimskipafélags Íslands og hins vegar það þegar ákveðið kvikmyndahús hér í bænum réð til sín bólstrara til að sleppa við söluskattsgreiðslur til bólstrara úti í bæ sem áður var verslað við til þess eingöngu, eins og ég sagði, að losa sig undan skattgreiðslum. En þetta þýðir að menn sitja ekki við sama borð.
    Ég vil þó taka fram að löggjafinn hefur reynt að breyta þessu og talið að aðilar í rekstri, einnig opinberir aðilar, eigi að greiða söluskatt af þeirri þjónustu sem þeir gætu keypt að. En því miður, eins og allir hljóta að geta séð í hendi sér, er mjög örðugt að framkvæma slíkt. Ég get tekið dæmi til að mynda af ríkisspítulum. Mötuneyti á ríkisspítulum er ekki skattlagt. Þar er ekki borgaður söluskattur í sama stíl og annars staðar. Ef slíkt mötuneyti yrði hins vegar boðið út yrði að borga söluskatt í stærri stíl. Þetta gerir að verkum að í mörgum tilvikum er ekki hægt um vik að bjóða út slíka starfsemi. Hið rétta væri að gera ráð fyrir í rekstrarkostnaði slíkra fyrirtækja að borgaður sé söluskattur til að framkalla bókhaldslega hvað hver hlutur kostar og að einkaaðilar og opinberir aðilar sitji við sama borð.
    Aðrar þjóðir hafa reynt að leysa slík mál með ýmsum hætti og til að mynda losað sig við opinber mötuneyti, en í staðinn hafa starfsmenn sem hafa haft rétt á lægra matvælaverði fengið miða sem þeir geta framvísað á stöðum sem einkaaðilar reka og fengið þannig afslátt af matarkaupum, til að mynda í hádeginu.
    5. Útboð krefjast undirbúnings og áætlunar sem auðveldar opinberum aðilum að stjórna og setja sér markmið, örva leit að hagkvæmum leiðum með lausn verkefna og fjölga úrlausnarkostum.
    6. Útboð stuðla að eðlilegri verkaskiptingu þar sem framkvæmd og eftirlit eru ekki hjá sama aðila ef það tryggir betri árangur. Í raun er þetta kannski stærsta ástæðan hjá sumum, einkum og sér í lagi hjá stjórnmálamönnum sem telja að það sé verkefni stjórnmálamanna að stjórna og taka ákvarðanir en síðan sé það annarra en ríkisvaldsins að sjá um hvernig einstök verkefni eru leyst á þeim grundvelli sem lagður hefur verið af stjórnvöldum á hverjum tíma. Útboð opinberra framkvæmda hafa sannað gildi sitt og meðal annarra þjóða hafa útboð opinberra rekstrarverkefna leitt til skilvirkari reksturs. Engin ástæða er til að ætla að slíkt eigi ekki við hér á landi.
    Fjölgun opinberra starfsmanna á undanförnum árum og áratugum á m.a. rætur að rekja til þess að ríkið ræður starfsfólk til að sinna þjónustu sem hægt væri að fela öðrum án þess að þjónustustigið minnkaði. Þunglamaleg stjórn í opinberum rekstri veldur oft seinagangi og dregur úr sveigjanleika. Launaákvarðanir eru miðstýrðar og valda oft óánægju starfsmanna sem

flýja í önnur störf. Með auknum útboðum má gera ráð fyrir að margir þeirra sem nú starfa í margvíslegum þjónustustörfum fyrir ríki og sveitarfélög mundu stofna eigin fyrirtæki og bjóða í verkefni. Þannig gætu þeir með útsjónarsemi og á grundvelli eigin ákvarðana leitað hentugastra leiða við reksturinn og ráðið sjálfir meiru um framkvæmdina.
    Á fskj. sem fylgir þáltill. er lausleg þýðing á leiðbeiningum sem danska hagsýsludeildin sendi ráðuneytunum sumarið 1984. Ég vek athygli á 3. tölul. í fskj. sem fjallar um útboð, en þar er bent á að hægt er að fara fleiri en eina leið til að bjóða út verkefni. Mér finnst vera ástæða til þess að hæstv. fjmrh. og ráðuneyti hans í samráði við aðra ráðherra kanni hvort ekki sé möguleiki á að taka upp útboð í stærri stíl en verið hefur og gera á því könnun hvort opinber þjónusta á Íslandi sé mikið öðruvísi en sams konar þjónusta í okkar nágrannalöndum og þoli þess vegna ekki útboð eins og þar tíðkast.
    Það er af þessu tilefni, virðulegur forseti, sem þessi þáltill. er flutt í trausti þess að þingmenn kanni þetta mál og í framhaldi af því megi þingheimur og þjóð eiga von á að breytingar verði í opinberum rekstri að þessu leyti.
    Þessu til viðbótar, virðulegur forseti, vil ég nefna að þegar virðisaukaskattskerfið verður tekið upp lagast ýmislegt sem gerir það að
verkum að auðveldara verður að bjóða út rekstrarverkefni en nú er. En ég vil jafnframt benda á eitt, sem verður vandamál hér á landi og upp kemur í tengslum við umræður vegna hins sameiginlega markaðar Evrópubandalagsríkjanna, en þar hefur framkvæmdaráðið samþykkt að samræma óbeinu skattheimtuna og setja hana að mestu leyti í 18 prósentustig. Þó er heimilt að víkja frá því í vissum tilvikum eins og menn vita sem fylgst hafa með umræðum, ekki síst á milli forsætisráðherra Bretlands og annarra í bandalaginu. Þetta hefur þau áhrif til að mynda í Danmörku að ríkisstjórnin þar verður að lækka virðisaukaskattinn úr 22% niður í 18 í áföngum og er gert ráð fyrir að lækkunin úr 22 niður í 20 geri að verkum að danski ríkissjóðurinn muni tapa 40 millj. danskra kr. í tekjum við þá ákvörðun eina. Þess vegna hafa Danir, og af því getum við lært, reynt að beita öllum ráðum til að færa greiðsluna fyrir opinbera þjónustustarfsemi frá skattgreiðendum til neytenda þar sem hægt er og það er kjarnaatriði ef menn vilja draga úr opinberum útgjöldum til ýmissa þjónustuverkefna án þess að skerða þjónustustigið.
    Ríkið á svo að verða eftirlitsaðili og setja kröfur um magn og gæði þjónustunnar, enda fer vel á því að það sé í höndum ríkisins en sjálf starfsemin verði boðin út til þeirra sem hafa sérhæft sig í slíkri þjónustu.
    Virðulegur forseti. Ég sé ekki ástæðu til að fjölyrða um þetta mál. Þetta hefur verið reynt víðast hvar annars staðar, einna minnst hér á landi. Ég tel að allar líkur bendi til þess að þetta verði tiltölulega auðvelt þegar virðisaukaskattskerfið verður tekið upp. Ég hvet hæstv. fjmrh. til að segja skoðun sína á þessu efni. Ég

veit að hann hefur á undanförnum dögum sýnt mikinn áhuga á því að aðhald sé viðhaft í opinberum rekstri og leitað sé nýrra leiða til að koma í veg fyrir útþenslu ríkisins.
    Vænti ég þess að hann taki vel undir þessa þáltill., en vil að lokum leggja til að hv. fjvn. fái málið til skoðunar, enda eru hér á ferðinni atriði sem fyrst og fremst tengjast þeirri hv. nefnd þótt sjaldnast sé öðrum málum vísað til þeirrar nefndar en sjálfu fjárlagafrv.