Félagsmálaráðherra (Jóhanna Sigurðardóttir):
Virðulegi forseti. Ég mæli hér fyrir frv. til laga um breytingu á lögum um Húsnæðisstofnun ríkisins, þann hluta laganna sem fjallar um félagslegar íbúðir. Frá því að fyrstu lög um Byggingarsjóð verkamanna voru samþykkt sem lög frá Alþingi og skipulegar félagslegar íbúðarbyggingar hófust með stuðningi ríkisvaldsins eru liðin rúmlega 60 ár. Frá upphafi hafa verið byggðar um 7000 félagslegar íbúðir. Á árunum 1965--1987 hafa verið byggðar um 42 þús. íbúðir hér á landi. Þar af eru félagslegar íbúðir um 6000 eða rúm 14%. Í heild er hlutfall félagslegra íbúða um 8% af íbúðum landsmanna.
Nauðsynlegt er að skoða alla hluti í samhengi við breytta tíma. Fylgjast þarf með því hvert okkur miðar. Síðan þarf að meta markmiðin sem sett eru og athuga vel árangur þeirra aðferða sem valdar eru til að ná þeim fram. Segja má að sú endurskoðun á félagslega íbúðalánakerfinu sem hér liggur fyrir hafi byrjað með undirbúningi og setningu laga um kaupleiguíbúðir sem samþykkt voru á Alþingi vorið 1988. Í maí 1988 skipaði ég síðan vinnuhóp til að athuga fyrirkomulag og fjármögnun félagslega kerfisins og benda á leiðir til úrbóta. Vinnuhópurinn skilaði í febrúar 1989 ítarlegri skýrslu um fyrirkomulag félagslega íbúðalánakerfisins og tillögum um endurbætur. Í niðurstöðum vinnuhópsins kom fram það álit að núverandi fyrirkomulag félagslega húsnæðislánakerfisins hafi ýmsa annmarka og þurfi að taka það til endurskoðunar.
Bent var á að sá háttur sem nú er hafður á við að veita félagslega aðstoð vegna útvegunar eigin húsnæðis og fer fram á vegum stjórnar verkamannabústaða er á margan hátt ómarkviss og erfiður í framkvæmd. Hið sama gildir um það fyrirkomulag að tengja aðstoðina við niðurgreidda vexti sem fylgja sérstökum íbúðum. Vinnuhópurinn taldi að binda ætti opinberar aðgerðir til jöfnunar á húsnæðiskostnaði við aðstæður einstaklinganna hverju sinni en ekki ákvarða aðstoðina á grundvelli tekna heimilanna á einum tímapunkti. Athugun á tekjum íbúa í verkamannabústöðum í Reykjavík gefur vísbendingu um að hluti íbúanna sé kominn yfir tekjumörk félagslega íbúðalánakerfisins eftir nokkra búsetu. Í skýrslunni segir frá athugun á tekjum íbúa í verkamannabústöðum í Reykjavík sem gefur vísbendingu um að 20--30% hjóna hafi, eftir nokkurra ára búsetu, tekjur sem eru hærri en leyfilegar hámarkstekjur þeirra sem eiga kost á að kaupa verkamannabústað.
Í skýrslunni er sagt frá upplýsingum um útleigu verkamannabústaða. Samkvæmt athugun stjórnar verkamannabústaða í Reykjavík voru 150 íbúðir í útleigu árið 1988 en 100 þeirra voru leigðar út án heimildar. Fram kemur það álit að séreignastefna hins opinbera gangi of langt þegar íbúðakaupendum í verkamannabústöðum er lánað allt að 100% kostnaðarverðs úr Byggingarsjóði verkamanna. Frá 1986 og til loka ársins 1988 lætur nærri að 30%
íbúðakaupenda verkamannabústaða hafi fengið viðbótarlán úr Byggingarsjóði verkamanna vegna erfiðrar fjárhagsstöðu og þar með fengið allt kostnaðarverð íbúðarinnar að láni hjá Byggingarsjóði verkamanna. Einnig er ljóst að íbúðarkaup í verkamannabústöðum eru ofviða mörgu því fólki sem fær úthlutað íbúð. Ávallt er nokkur fjöldi sem á í erfiðleikum með að standa í skilum vegna verkamannabústaða þrátt fyrir hátt lánshlutfall og hagstæð kjör. Árlega fara fram nauðungarsölur á íbúðum í verkamannabústöðum en árið 1988 voru nauðungarsölur verkamannabústaða í Reykjavík 17 talsins. Á árinu 1989 voru, samkvæmt upplýsingum frá Húsnæðisstofnun, samtals um 40 íbúðir í verkamannabústöðum seldar á nauðungaruppboði. Ljóst er því að nauðsynlegt er að leiguhúsnæði sé fullgildur valkostur á húsnæðismarkaðinum.
Sú skoðun kom fram í vinnuhópnun að stjórnun á verkamannabústaðakerfinu væri þung í vöfum og ekki nægilega skilvirk. Margir aðilar koma við sögu, kaupandi, sveitarstjórn, stjórn verkamannabústaða og Byggingarsjóður verkamanna auk verktaka. Verkaskipting og ábyrgð á einstökum þáttum er oft óskýr. Stjórnir verkamannabústaða eru kjörnar eftir hverjar sveitarstjórnarkosningar. Mannaskipti eru tíð og því er nauðsynlegri þekkingu á framkvæmd laga um félagslegar íbúðir oft áfátt. Reglur sem gilda um íbúðir í verkamannabústöðum eru margar flóknar, t.d. um endursölu, auk þess sem mismunandi reglur gilda eftir því hvenær íbúðirnar voru byggðar. Þess vegna er mikilvægt að þekking og reynsla í stjórnun félagslegra íbúða sé í föstum og skipulögðum farvegi.
Í skýrslunni frá 1988 eru síðan settar fram ýmsar hugmyndir um endurbætur á núverandi fyrirkomulagi á félagslega íbúðalánakerfisins. Í fyrsta lagi er bent á lagfæringar sem hægt er að gera án þess að breyta þeirri forsendu að veitt verði sérstök niðurgreidd lán til félagslegra íbúða. Í því sambandi eru m.a. kynntar hugmyndir um að vaxtakjör félagslegra eignaríbúða verði endurskoðuð eftir ákveðinn tíma eða endurgreiðslur verði tekjutengdar.
Í annan stað eru settar fram hugmyndir um grundvallarbreytingu á skipan félagslega þáttar húsnæðiskerfisins. Þar er gert ráð fyrir að félagsleg aðstoð vegna húsnæðiskostnaðar verði fastbundin afkomu og eignarstöðu hverju sinni. Miðað er við að aðstoðin sé almenn og miðuð við félagslega stöðu og tekjur en
henni verði hætt jafnskjótt og hagur vænkist. Jafnframt var bent á nauðsyn þess að stuðla að auknu framboði leiguhúsnæðis og að húsnæðiskostnaður leigjenda verði greiddur niður með sérstökum húsaleigubótum til jafns við aðstoð hins opinbera við íbúðaeigendur fyrir milligöngu skattakerfisins. Vinnuhópurinn varð jafnframt sammála um að nauðsynlegt sé að einfalda núverandi fyrirkomulag og eðlilegt sé að sameina byggingarlánasjóðina, Byggingarsjóð ríkisins og Byggingarsjóð verkamanna, en mismunandi þörfum lántakenda verði þjónað með sérstökum lánum eða lánaflokkum.
Í framhaldi af þessari miklu undirbúningsvinnu skipaði ég svo í júlí 1989 nefnd til að endurskoða og gera tillögur um framtíðarskipan félagslega hluta húsnæðiskerfisins. Hlutverk nefndarinnar var samkvæmt skipunarbréfi að leggja fram tillögur um endurbætur á fyrirkomulagi lánveitinga til félagslegra íbúðarbygginga með það að markmiði að einfalda lánafyrirkomulag og auka skilvirkni félagslega íbúðalánakerfisins. Nefndinni er falið að gera tillögur um breytt fyrirkomulag og stjórnun á úthlutun og félagslegri aðstoð í húsnæðiskerfinu. Jafnframt var nefndinni falið að gera tillögur um framkvæmd ráðstafana og leiða til að auka framboð leiguhúsnæðis og til að jafna húsnæðiskostnað leigjenda til samræmis við húseigendur.
Nefndin skilaði sameiginlegum niðurstöðum sínum 12. febr. sl. Verkefni nefndarinnar var annars vegar að endurskoða og einfalda fyrirkomulag félagslega húsnæðiskerfisins og hins vegar málefni leigjenda. Niðurstöður nefndarinnar eru birtar í skýrslu til félmrh. og í frv. til laga um breytingu á lögum um Húsnæðisstofnun ríkisins. Í skýrslunni er fjallað um tillögur nefndarinnar um endurbætur á félagslega húsnæðiskerfinu, tillögur um breytt skipulag húsnæðismála og tillögur er lúta sérstaklega að málefnum leigjenda, þ.e. tillögur um húsaleigubætur, húsaleigumiðlanir, aukið framboð leiguhúsnæðis og endurskoðun laga um húsaleigusamninga.
Í frv. því sem hér er til umræðu eru síðan tillögur um breytingar á félagslega hluta húsnæðiskerfisins. Mjög góð samstaða var í nefndinni um niðurstöðurnar. Í nefndinni komu þó fram ólík sjónarmið og áherslumunur varðandi tillögur um skipan í húsnæðisnefndir sveitarfélaga. Það að nefndin skilar sameiginlegu áliti undirstrikar þá áherslu sem hún leggur á nauðsyn þess að breyta núverandi fyrirkomulagi en í nefndinni áttu sæti bæði fulltrúar sveitarfélaga í landinu og fulltrúar samtaka launafólks.
Stóraukin áhersla hefur verið lögð á félagslegar íbúðir á sl. þremur árum. Til marks um það átak sem gert hefur verið í uppbyggingu félagslegra íbúða má m.a. nefna að árin 1988--1989 hafa verið heimiluð lán til 1237 félagslegra íbúða en á öllu tímabilinu 1980--1987, eða á átta ára tímabili, voru veitt 1764 lán til félagslegra íbúða. Þetta sést einnig vel á því að nú hefur því markmiði verið náð sem sett er fram í lögum um Byggingarsjóð verkamanna, að þriðjungur nýrra íbúða sem lán er veitt til skuli vera félagslegar íbúðir.
Í fyrra, eða árið 1989, veitti Húsnæðisstofnun ríkisins samtals 6,4 milljarða kr. í byggingarlán. Þar af voru 2,3 milljarðar kr. eða rúmlega 36% úr Byggingarsjóði verkamanna. Ef við bætum við þeim 525 millj. kr. sem veitt var úr Byggingarsjóði ríkisins til byggingar almennra kaupleiguíbúða má segja að í fyrra hafi Húsnæðisstofnun lánað um 2,9 milljarða til félagslegra íbúða og eru það 45% af byggingarlánum stofnunarinnar árið 1989. Aukning byggingarlána úr Byggingarsjóði verkamanna var 31,4% að raunvirði í fyrra. Árið 1988 var aukningin milli ára 49,4%. Frá
árinu 1986 hafa útlán úr Byggingarsjóði verkamanna til félagslegra íbúða aukist um 134% að raunvirði. Ljóst er einnig að áframhald verður á þessari þróun á yfirstandandi ári.
Framfarir í félagslegum íbúðarbyggingum hafa orðið mikil lyftistöng fyrir húsnæðismálin á landsbyggðinni. Á sl. árum hefur dregið úr íbúðarbyggingum á landsvæðum utan höfuðborgarsvæðisins. Fyrir um einum áratug var árlega lokið við á annað þúsund íbúða utan höfuðborgarsvæðisins. Á árunum 1986--1987 var hins vegar einungis lokið við samtals 400--500 íbúðir á ári á landsbyggðinni. Samdráttur í íbúðarbyggingum á höfuðborgarsvæðinu hefur á þessum tíma verið óverulegur. Ástæður þess eru án efa hin neikvæða byggðaþróun síðustu ára og einnig sú staðreynd að íbúðarfjárfesting einstaklinga á landsbyggðinni getur reynst áhættusöm ef langtímadvöl er ekki fyrirhuguð eða augljós. Þetta sést m.a. á því að jafnvel á stöðum með góða tekju- og afkomumöguleika hefur dregið úr íbúðarfjárfestingum einstaklinga.
Við undirbúning að lagasetningu um kaupleiguíbúðir var tekið mið af stöðu húsnæðismála á landsbyggðinni. Húsnæðismálastjórn hefur samtals úthlutað lánum til byggingar eða kaupa á 491 kaupleiguíbúð á árunum 1988 og 1989. Flestum þeirra hefur verið ráðstafað til byggingar eða kaupa á íbúðum á landsbyggðinni. Af 491 láni sem úthlutað hefur verið fóru 70 til Reykjavíkur eða 14,3%. Tæpum 62% lánanna var úthlutað til byggingar eða kaupa á kaupleiguíbúðum utan Reykjavíkur og Reykjanessvæðis.
Ég hef þá trú að bygging kaupleiguíbúða geti breytt vörn í sókn og þær eigi eftir að verða landsbyggðinni mikil lyftistöng. Því til áréttingar vil ég benda á að nú þegar má sjá merki um öflugri byggingarstarfsemi á
landsbyggðinni. Á árinu 1988 var byrjað á 518 íbúðum utan höfuðborgarsvæðisins en árin næstu tvö á undan var meðaltalið um 300 íbúðir.
Það er alveg ljóst að kaupleiguíbúðirnar opna nýja möguleika til byggingar leiguíbúða sem höfðu mjög legið í láginni í mörg ár. Til marks um það má nefna að á átta ára tímabili á árunum 1980--1987 veitti Byggingarsjóður verkamanna lán til byggingar aðeins 99 leiguíbúða sveitarfélaga. Á tveggja ára tímabili á árunum 1988--1989 hafa hins vegar verið veitt lán til 491 kaupleiguíbúðar.
Segja má að almenna húsnæðislánakerfið hafi verið í stöðugri þróun og endurnýjun frá árinu 1983. Útlán Húsnæðisstofnunar ríkisins hafa aukist jafnt og þétt, en frá árinu 1983 hafa heildarútlán stofnunarinnar aukist um a.m.k. 10% á ári. Heildarútlán Húsnæðisstofnunar frá upphafi eða árinu 1956 og til loka ársins 1989 eru um 112 milljarðar kr. á núvirði. Af þessari fjárhæð hefur 31 milljarður, eða 28%, verið lánaður út á árunum 1987, 1988 og 1989. Af þessu má ráða hve aðild ríkisvaldsins er mikil orðin í lánveitingum til húsnæðismála og er bein þátttaka hins opinbera í lánveitingum til íbúðarmála hæst hér á
landi af öllum Norðurlöndum. Þessi staðreynd undirstrikar nauðsyn þess að gæta vel að því að lánakerfið þjóni vel markmiðum sínum og að sú aðstoð sem veitt er til að jafna húsnæðiskostnað landsmanna komi þeim til góða sem mest hafa þörf fyrir slíkt, láglaunafólki og barnafjölskyldum.
Á árinu 1986 var tekið upp lánafyrirkomulag sem byggðist á almennum rétti til niðurgreiddra lána úr húsnæðislánakerfinu. Eina skilyrðið var tveggja ára aðild að lífeyrissjóði. Lán með niðurgreiddum vöxtum voru veitt án tillits til þarfa fjölskyldu, stærðar, eigna eða tekna. Með gildistöku laga um húsbréfaviðskipti og vaxtabætur í fyrra urðu miklar breytingar á húsnæðiskerfinu. Þessar breytingar, húsbréfin og vaxtabæturnar, leiða til þess að dregið er úr beinni þátttöku hins opinbera við lánveitingar til húsnæðismála og að stuðningur hins opinbera vegna útvegunar eigin húsnæðis er tekju- og eignatengdur.
Á vegum félmrn. hefur verið unnið að úttekt á húsnæðismálum aldraðra. Um það vil ég fara örfáum orðum því brýnt er að koma á skipulegri stefnu og markmiðum í húsnæðismálum aldraðra. Mikilvægt er að opinberar aðgerðir miði að því að aldraðir geti búið sem lengst á eigin vegum, annaðhvort í því húsnæði sem fólk á fyrir eða með því að flytja í hentugra húsnæði sem gerir því auðveldara að búa á eigin heimili.
Í september 1988 skipaði ég starfshóp sem hafði það hlutverk að gera úttekt á húsnæðismálum aldraðra og athuga fyrirkomulag þeirra mála í ljósi þeirrar reynslu sem fengist hefur á undanförnum árum. Starfshópurinn skilaði niðurstöðum sínum með skýrslu um húsnæðismál aldraðra í desember sl. Starfshópurinn er sammála um að stórstígar framfarir hafi orðið í húsnæðismálum aldraðra á sl. árum. Bent er á sérstakan lánaflokk til að auðvelda fólki 60 ára og eldra að komast í sérhannaðar þjónustuíbúðir, kaupleigukerfi, húsbréf o.fl. Þó er bent á að í of mörgum tilfellum hafi illa verið staðið að undirbúningi framkvæmda. Byggt hafi verið of dýrt húsnæði, markmið í öryggis- og þjónustumálum hafi verið óljós, eignafyrirkomulag vandasamt og fjárhagsgrundvöllur í molum. Lögð er áhersla á valkosti í húsnæðismálum aldraðra og eldri borgarar eru hvattir til að taka eigin ákvarðanir um dvöl og lífsmáta á efri árum ef þess er nokkur kostur í stað þess að láta opinbera aðila ráðstafa sér þegar allt er komið í óefni.
Í skýrslu nefndarinnar kemur fram að mikill meiri hluti eldri borgara býr við góða eignastöðu. Fram kemur í skýrslunn að 26 þús. manns á landinu eru 65 ára eða eldri. Um 5 þús. einstaklingar, 65 ára og eldri, eru eignalausir en 78% af fólki 65 ára og eldra býr í eigin húsnæði, skuldlausu eða skuldlitlu. Samkvæmt skattframtölum eða öðrum upplýsingum eru eignir þeirra í fasteignum og öðrum eignum um 100 milljarðar íslenskra króna. Nefndin telur að með bættu skipulagi íbúðamála eldra fólks ætti að vera unnt að tryggja að aldraðir geti notið öryggis og þæginda í góðum íbúðum og samkvæmt eigin ákvörðun án verulegs tilstyrks opinberra aðila.
Helstu tillögur nefndarinnar varðandi málefni aldraðra voru að fræðslu- og upplýsingastarfsemi um þá valkosti sem eldra fólkið hefur í húsnæðis- og lánamálum verði stóraukin. Að aðgerðir í húsnæðismálum eldra fólks miðist ekki eingöngu við nýbyggingar og eignaríbúðir. Auðvelda þurfi fólki að endurbæta og aðlaga eigið húsnæði að breyttum forsendum á efri árum. Efla þurfi möguleika eldra fólks til þess að breyta íbúðum sínum til að geta búið sem lengst á eigin vegum. Kaupleiguíbúðir telur nefndin að henti vel, sérstaklega þeim sem búa utan höfuðborgarsvæðisins. Jafnframt bendir starfshópurinn á að með kaupleigukerfinu gefist kostur á að blanda saman eignaríbúðum, leiguíbúðum með hlutareign og leiguíbúðum fyrir aldraða. Þá telur starfshópurinn að húsbréfakerfið sé góður valkostur fyrir eldri borgara sem vilja skipta um húsnæði og minnka við sig og að mikilvægt sé að kynna það vel.
Í skýrslunni kemur fram að þrátt fyrir góðar aðstæður flestra býr töluverður hluti eldra fólks við bág kjör, fólk sem á litlar eignir. Lögð er áhersla á að sveitarfélögum beri að tryggja þessu fólki öruggt húsnæði, svo sem kaupleiguíbúðir eða leiguíbúðir, svo það njóti sama öryggis og aðrir hvað varðar íbúðarhúsnæði. Nefndin telur að opinbera húsnæðiskerfið eigi að leggja áherslu á fjármögnun slíkra íbúða og að lán vegna eignaríbúða taki mið af þörfum einstaklinga hverju sinni.
Virðulegi forseti. Ég hef dregið þessa niðurstöðu fram hér í umræðunni því hún undirstrikar enn frekar nauðsyn þess að efla og skipuleggja vel félagslega húsnæðiskerfið. Í kjölfar þessarar skýrslu hef ég skipað nefnd sem hefur verið falið að undirbúa gerð fimm ára byggingar- og framkvæmdaáætlunar í húsnæðismálum aldraðra. Frv. það sem ég nú mæli fyrir er árangur af starfi nefndar þeirrar sem skipuð var í júní 1989 til að endurskoða og gera tillögur um framtíðarskipan félagslega hluta húsnæðiskerfisins. Eins og áður sagði var góð samstaða í nefndinni og skilaði hún sameiginlegum niðurstöðum. Helstu efnisatriði frv. um breytingar á lögum um Húsnæðisstofnun ríkisins nú eru eftirfarandi:
Stjórnir verkamannabústaða og leigunefndir sveitarfélaga verði lagðar niður og húsnæðismál sveitarfélaga verði sett undir sérstakar húsnæðisnefndir sveitarfélaga sem verði skipaðar að afloknum sveitarstjórnarkosningum. Í húsnæðisnefnd eigi sæti þrír fulltrúar sveitarfélagsins, kjörnir af sveitarstjórn, og tveir fulltrúar tilnefndir af stærstu samtökum launafólks í sveitarfélaginu. Hver húsnæðisnefnd starfi á ábyrgð sveitarfélags sem ber ábyrgð á framkvæmdum, uppgjöri og fjármagni þess. Heimilt verði að endurskoða vexti eftir átta ár frá lántöku og síðan á fimm ára fresti þannig að hafi kjör íbúðakaupenda batnað verulega verði dregið úr þeirri félagslegu aðstoð sem felst í lágum vöxtum. Lánaflokkum hjá Húsnæðisstofnun verði fækkað. Lagt er til að lánaflokkur sem ætlaður er til lána vegna útrýmingar á heilsuspillandi húsnæði verði lagður niður. Byggingarsjóður verkamanna sér um þennan
þátt og er lánaflokkurinn því óþarfur. Lánaflokkur sem veitir heimild til bygginga eða kaupa á almennum kaupleiguíbúðum og er í Byggingarsjóði ríkisins verði fluttur yfir í Byggingarsjóð verkamanna. Hjá Byggingarsjóði verkamanna verði eftirfarandi lánaflokkar sameinaðir undir einu heiti, félagslegar íbúðir, þ.e. félagslegar kaupleiguíbúðir, félagslegar eignaríbúðir, félagslegar leiguíbúðir og almennar kaupleiguíbúðir. Félagslegar eignaríbúðir koma í stað verkamannabústaða áður.
Lögð er sérstök áhersla á að auka framboð leiguhúsnæðis og tryggja jafna stöðu eignar- og leiguíbúða í húsnæðiskerfinu. Lagt er til að lánshlutfall vegna leiguíbúða verði hækkað úr 85% í 90% og einnig að lánstími vegna leiguíbúða verði lengdur í 50 ár. Vextir af lánum Byggingarsjóðs verkamanna hækki um 0,5--1% en þó þannig að greiðslubyrði hinna lægst launuðu hækki ekki að teknu tilliti til vaxtabóta. Lagt er til að þeim tekjumörkum sem gilda um rétt manna til félagslegra íbúða verði breytt þannig að greint verði á milli tekjumarka fyrir hjón annars vegar og einstaklinga hins vegar. Tekjumörk fyrir hjón verða hækkuð um 25% frá núgildandi tekjumörkum. Tekjulágmark verði tekið upp, þ.e. að kaupandi eignaríbúðar verði að sýna fram á að geta staðið undir kaupunum og að greiðslugeta verði metin. Lagt er til að miðað verði við að húsnæðiskostnaður fari ekki yfir þriðjung tekna. Hætt verði 100% lánveitingu vegna eignaríbúða og íbúðakaupendur greiði minnst 10% íbúðarverðs við afhendingu.
Beint óafturkræft framlag til sveitarfélaga til félagslegra eignaríbúða verður fellt niður en þess í stað láni sveitarfélögin 10% kostnaðarverðs þessara íbúða með því að kaupa skuldabréf af Húsnæðisstofnun ríkisins. Lagt er til að vextir af skuldabréfum þessum verði þeir sömu og gilda um útlán sjóðsins hverju sinni og lánstíminn verði 15 ár. Vextirnir sem Húsnæðisstofnun ríkisins greiðir sveitarfélögunum af þessum lánum verði því 1,5--2% eftir breytingu.
Sömu vaxtakjör verða á framkvæmdalánum úr báðum byggingarlánasjóðunum sem miðist við meðalvexti viðskiptabanka og sparisjóða að frádregnu 1,25%. Lagt er til að verði framkvæmdalán ekki gerð upp á tilsettum tíma falli vaxtakostnaður á framkvæmdaaðila sem óheimilt verði að telja til byggingarkostnaðar. Framkvæmdalán vegna félagslegra íbúðabygginga hafa lengst af verið vaxtalaus. Þetta ætti að tryggja að framkvæmdaaðilum verði í mun að hraða framkvæmdum og uppgjöri. Uppgjör á framkvæmdalánum og byggingarkostnaði verkamannabústaða hefur oft dregist úr hömlu og leitt til stórvandræða fyrir íbúa og Byggingarsjóð verkamanna.
Reglum um forkaupsrétt sveitarfélaga verði breytt þannig að komið verði á skilyrtum forkaupsrétti, þ.e. þau sveitarfélög sem hafni forkaupsrétti fyrirgeri þar með rétti til nýrra lána í a.m.k. þrjú ár. Sömu reglur gildi um stærðarmörk allra félagslegra íbúða og miðist við 130 fermetra hámarksstærð eins og gildir nú um
kaupleiguíbúðir. Samkvæmt núgildandi reglugerð er hámarksstærð verkamannabústaðar 170 fermetrar.
Reglur um leigu á félagslegum eignaríbúðum verði hertar. Leiga verði óheimil nema með leyfi framkvæmdaaðila sem hefur milligöngu um útleigu íbúðarinnar. Lagt er til að ef íbúð sem leigð er án leyfis er ekki skilað innan þriggja mánaða hafi framkvæmdaaðili heimild til að afturkalla úthlutun og geti þannig leyst íbúðina til sín.
Stofnaður verður sérstakur varasjóður við Byggingarsjóð verkamanna sem gegni því hlutverki að bæta galla sem upp kunna að koma og ábyrgð verktaka nær ekki til. Lagt er til að 1% af samþykktum byggingarkostnaði hverrar íbúðar renni í þennan varasjóð. Fyrning eldra húsnæðis hækki úr 1% í 1,5% fyrstu 20 árin en eftir það lækki fyrning í 0,75%. Kostnaðareftirlit Húsnæðisstofnunar ríkisins verði hert, matsnefnd félagslegra íbúða verði lögð niður en deilumálum sem upp kunna að koma verði vísað til stjórnar Húsnæðisstofnunar ríkisins. Lánstími og lánshlutfall verði samræmt milli lánaflokka en vextir verði mismunandi eftir því hvort um er að ræða almennar eða félagslegar íbúðir. Lagt er til að lánstími leiguíbúða verði lengdur í 50 ár. Þegar kaupleiguíbúðir eru keyptar styttist lánstími í 43 ár en verði 50 ár meðan íbúðirnar eru í leigu.
Virðulegi forseti. Að því er varðar einstakar greinar frv. skal vikið að því helsta.
Í 1. gr. er sett fram sú stefnumótun að stuðla skuli að jafnrétti í húsnæðismálum með því að fólk geti valið um að kaupa eða leigja húsnæði, að aðstoð hins opinbera vegna íbúðalána taki jafnt til eignar- og leiguíbúða. Hingað til hefur áherslan verið lögð á það að fólki sé gert kleift að eignast húsnæði þótt það megi ljóst vera að nokkur hluti landsmanna á þess engan kost að eignast íbúðir og því verða leiguíbúðir að verða valkostur.
Það er því réttlætismál að lögin taki til þessa hóps og viðurkennt sé að leiguhúsnæði sé kostur sem á að vera til staðar og hentar mörgum vel.
Í 2. gr. er fjallað um einföldun og samræmingu lánaflokka vegna félagslegra íbúða. Lánaflokkurinn Lán til almennra kaupleiguíbúða, sem nú er í Byggingarsjóði ríkisins, færist yfir í Byggingarsjóð verkamanna og tilheyrir félagslegum húsnæðislánum. Almennar kaupleiguíbúðir eru byggðar á félagslegum forsendum, eignarhald er félagslegt og rekstur. Einnig eru ýmsar takmarkanir á endursölu almennra kaupleiguíbúða svipað því sem gildir um félagslegt húsnæði, t.d. ef framkvæmdaaðili hefur kaupskyldu fyrstu árin og síðan forkaupsrétt. Almennar kaupleiguíbúðir eiga því meiri samleið með félagslegum íbúðum en með íbúðum í almenna húsnæðislánakerfinu.
Lánaflokkurinn Lán til útrýmingar á heilsuspillandi húsnæði er felldur niður enda þjóna lánaflokkar Byggingarsjóðs verkamanna í raun slíkum tilfellum og því óþarft að viðhalda slíkum lánaflokki.
Í 3. gr. er kveðið á um nýjan kafla með 52 nýjum greinum undir heitinu Félagslegar íbúðir þar sem
samræmd eru núgildandi ákvæði um almennar kaupleiguíbúðir, kafli um Byggingarsjóð verkamanna og félagslegar íbúðir og kafli um félagslegar kaupleiguíbúðir. Fyrst er kveðið á um þau markmið sem sett eru varðandi félagslegar aðgerðir í húsnæðismálum og eiga að rúmast innan heildarmarkmiðs laga um Húsnæðisstofnun ríkisins. Hér er lögð áhersla á þann skilning að aðstoð hins opinbera sé óháð eignarhaldsformum, að jöfnuður sé í þessu tilliti milli þeirra sem búa í eigin húsnæði og leigjenda. Lykilatriði í markmiðsgreininni eru jöfnuður, öryggi og val.
Lögð er áhersla á að miða félagslega aðstoð í húsnæðismálum við aðstæður einstaklinga hverju sinni en ekki ákvarða hana í eitt skipti fyrir öll. Þá er mörkuð sú stefna að opinberar aðgerðir miði að því að fólk þurfi ekki að verja meira en þriðjungi af tekjum sínum í húsnæðiskostnað. Einnig er lögð áhersla á nauðsyn þess að dreifa og blanda félagslegum íbúðum fremur en að einangra þær margar saman á sérstökum svæðum.
Í 2. gr. er fjallað um skilgreiningar á lánaflokkum þeim sem tilheyra félagslegum íbúðum. Tekið er upp heitið félagslegar eignaríbúðir í stað verkamannabústaða. Heitið félagslegar leiguíbúðir kemur í stað leiguíbúða á vegum sveitarfélaga og félagasamtaka. Rök fyrir því að nota fremur félagslegar eignaríbúðir en verkamannabústaði er sú að hið síðarnefnda þykir of þröngt þegar hafður er í huga sá þjóðfélagshópur sem á rétt á þessum íbúðum. Þá er í greininni kveðið á um að almennar kaupleiguíbúðir teljist til félagslegra íbúða eins og áður var vikið að. Einnig er gert ráð fyrir að lánshlutfall vegna félagslegra íbúða hækki úr 85% í 90% og lánstími kaupleiguíbúða og leiguíbúða verði lengdur í 50 ár.
Frv. gerir ráð fyrir að lánaflokkar í Byggingarsjóði verkamanna verði fjórir, lán til félagslegra kaupleiguíbúða, lánshlutfall verði 90% og lánstími 50 ár. Rétt til að byggja eða kaupa félagslegar kaupleiguíbúðir hafa sveitarfélög og viðurkennd félagasamtök. Lán til félagslegra eignaríbúða: Lánshlutfall verði 90% og lánstími 43 ár. Rétt til að byggja eða kaupa eignaríbúð hafa sveitarfélög.
Síðan eru það lán til félagslegra leiguíbúða: Lánshlutfall verði 90% og lánstími 50 ár. Rétt til byggingar eða kaupa á félagslegum leiguíbúðum hafa sveitarfélög og félagasamtök.
Loks eru það lán til almennra kaupleiguíbúða. Lánshlutfall verði 70% og 20% en lánstími 43 ár. Rétt til að byggja eða kaupa almennar kaupleiguíbúðir hafa sveitarfélög, félagasamtök eða fyrirtæki.
Þessum breytingum sem felast í hækkun lánshlutfalls og lengri lánstíma í sumum tilfellum er ætlað að samræma lánaflokka auk þess sem lán til byggingar eða kaupa á leiguíbúðum verða mun aðgengilegri en áður. Með þessu er ætlunin að hvetja til aukins framboðs á leiguhúsnæði.
Í frv. felst sú breyting að lagt er til að stjórnir verkamannabústaða verði lagðar niður og öll húsnæðismál sveitarfélagsins færð undir sérstaka
húsnæðisnefnd. Hér er um mikilvæga breytingu að ræða á stjórnun húsnæðismála. Lagt er til að í húsnæðisnefnd eigi sæti þrír fulltrúar sveitarfélagsins, kjörnir af sveitarstjórn, og tveir fulltrúar tilnefndir af stærstu samtökum launafólks í sveitarfélaginu og fimm til vara, kjörnir á sama hátt. Þetta felur í sér að stjórnir verkamannabústaða verða lagðar niður í núverandi mynd, svo og leigunefndir sveitarfélaga. Með þessu er stjórnun, ábyrgð og ráðstöfun félagslegra íbúða samræmd og færð undir húsnæðisnefndirnar. Mikil hagræðing felst í þessu fyrirkomulagi. Allt félagslegt húsnæði sveitarfélagsins verður undir einni stjórn. Málefnum leigjenda verður sinnt og umsjón með framkvæmdum verður á einni hendi. Þar með ætti betri þjónusta að vera tryggð og afkastageta félagslega húsnæðiskerfisins að aukast, en það er eitt af þeim markmiðum sem stefnt er að.
Eins og nú háttar heyra félagslegar eignaríbúðir undir stjórnir verkamannabústaða en félagslegar kaupleiguíbúðir, leiguíbúðir og íbúðir aldraðra undir sveitarstjórn. Samkvæmt núgildandi lögum eru stjórnir verkamannabústaða skipaðar þremur fulltrúum tilnefndum af sveitarstjórn en aðildarfélög ASÍ tilnefna tvo fulltrúa og félög opinberra starfsmanna tilnefna einn fulltrúa. Félmrh. skipar stjórnir verkamannabústaða og í sveitarfélögum með 10 þús. íbúa skipar félmrh. einn mann til viðbótar í stjórnina og skal hann vera formaður hennar. Til þess að samræma betur stjórnun, ábyrgð og ráðstöfun félagslegra íbúða sveitarfélaga er nauðsynlegt að saman fari fjárhagsleg ábyrgð á öllum þeim þáttum. Litið er svo á að þau tengsl verði best tryggð með því að fela húsnæðismál sveitarfélagsins nefnd á vegum þess, enda liggi þá skýrt fyrir hver eru tengsl slíkrar nefndar við sveitarstjórn og komið verði í veg fyrir það sambandsleysi sem getið var um hér að framan.
Rétt þykir að viðhalda því fyrirkomulagi að samtök launafólks eigi hlut í stjórn húsnæðismála í sveitarfélögum. Því er lagt til að í húsnæðisnefnd sitji tveir fulltrúar stærstu launþegasamtaka í sveitarfélaginu og tveir til vara þannig að tryggt sé að meiri hluti launafólks í sveitarfélaginu eigi fulltrúa í nefndinni. Þessi háttur á stjórnun verður að teljast eðlilegur, m.a. í ljósi þess að lífeyrissjóðir launþega fjármagna stóran hlut af félagslegum íbúðum í landinu. Hvernig þessu verður nánar hagað getur að sjálfsögðu verið mismunandi eftir byggðarlögum.
Um verkefni húsnæðisnefndanna er fjallað í 61. gr. frv. Lögð er áhersla á að til grundvallar umsóknum og ákvörðunum um byggingu eða kaup félagslegra íbúða liggi upplýsingar um stöðu og horfur í húsnæðis- og atvinnumálum byggðarlagsins. Hér er lagt til að húsnæðisnefnd hafi yfirumsjón með því að sveitarfélagið geri áætlanir um byggingu félagslegra íbúða. Rétt þykir að húsnæðisnefnd hafi á hendi eftirlit með félagslegum íbúðabyggingum í sveitarfélaginu. Í því felst að húsnæðisnefnd hafi umsjón með framkvæmdum, uppgjöri, byggingarkostnaði og rekstri félagslegs húsnæðis á vegum sveitarfélaga. Húsnæðisnefndinni er falið það
hlutverk að hafa eftirlit með því að lögum og reglum sem gilda um félagslegar íbúðir sé fylgt. Lagt er til að mat á greiðslugetu umsækjenda vegna lánsumsókna um eignaríbúðir verði á vegum húsnæðisnefnda, þó þannig að vísa megi ágreiningi til Húsnæðisstofnunar.
Samkvæmt núgildandi lögum er úthlutun íbúða í verkamannabústöðum á vegum stjórnar verkamannabústaða en úthlutun leiguíbúða og kaupleiguíbúða á vegum sveitarfélaga. Þessi tvískipting kemur í veg fyrir eðlilega heildaryfirsýn og samræmingu á félagslega hluta íbúðalánakerfisins auk þess sem ábyrgð sveitarfélaga og stjórna verkamannabústaða er óskýr.
Þar sem lagt er til í frv. að húsnæðisnefnd komi í stað stjórnar verkamannabústaða leiðir af sjálfu sér að sú nefnd sjái um úthlutun eignaríbúða, enda er hér um veigamikið verkefni stjórnar verkamannabústaða að ræða. Einnig úthluti nefndin öðrum félagslegum íbúðum, leiguíbúðum og kaupleiguíbúðum á vegum sveitarfélaga. Í fámennum sveitarfélögum sem ekki hafa húsnæðisnefnd fellur það í hlut sveitarstjórnarinnar sjálfrar. Talið er líklegt að við ráðstöfun félagslegra íbúða hafi húsnæðisnefnd nokkurt samráð eða samvinnu við félagsmálaráð eða félagsmálafulltrúa í viðkomandi sveitarfélagi. Yfirsýn yfir félagslega hagi fólks er að finna á þeim vettvangi, enda er aðstoð við að útvega húsnæði oft einn hlekkurinn í víðtækri félagslegri aðstoð. Má geta þess hér að víða hefur tekist samvinna milli félagsmálaráðs og stjórnar verkamannabústaða um þessi mál. Mikilvægt er að faglega sé staðið að úthlutun og vel kannað að þeir sem fái íbúðir þurfi
þeirra með. Æskilegt er að góð samvinna sé með félagsmálaráðum sveitarfélaga og húsnæðisnefndum og að gott upplýsingastreymi sé þar á milli í þeim tilgangi að húsnæði og fjármagn nýtist sem best.
Eitt af þeim umfangsmiklu verkefnum sem nú eru á vegum stjórnar verkamannabústaða er umsjón með endursölu íbúða og útreikningar á eignarhluta seljenda. Lagt er til að verkefni þetta verði á vegum húsnæðisnefndar. Tíð mannaskipti í stjórnum verkamannabústaða og oft takmarkaðir möguleikar á að launa þau störf sem þeim eru falin hafa leitt til þess að endursölumálin hafa verið mörgum stjórnum erfið viðfangs. Með þeirri hagræðingu sem felst í því að færa allt félagslega húsnæði sveitarfélaga undir húsnæðisnefndina er tryggt að sú þekking sem nauðsynleg er í þessu sambandi fær meiri festu hjá starfsfólki sveitarfélagsins.
Áhersla er lögð á upplýsingar um þá kosti sem fyrir hendi eru og jafnframt að við úthlutun félagslegra eignaríbúða verði greiðslugeta umsækjenda metin og þeim sem ekki er ráðlagt að festa kaup á íbúð bent á leiguhúsnæði. Eðlilegt er að húsnæðisnefnd hafi umsjón með þessu verkefni þar sem eftirlit með félagslegu húsnæði á vegum sveitarfélagsins í heild sinni er á hennar vegum. Markmið tillagna nefndarinnar er einföldun og samræming félagslegrar aðstoðar í húsnæðismálum og því lagt til að húsaleigunefndir verði lagðar niður og
verkefni þeirra færð til húsnæðisnefnda. Nýmæli er að skráning á félagslegum íbúðum verði lögbundin en þörf þykir á því þar sem rík áhersla er lögð á áætlanagerð og upplýsingar um stöðu og horfur í félagslegum íbúðabyggingum.
Einnig er lögð áhersla á að húsnæðisnefnd vinni með félögum og félagasamtökum sem hafa húsnæðismál á sinni hendi, svo sem byggingarsamvinnufélög, húsnæðissamvinnufélög, félög fatlaðra, aldraðra o.fl. Þessi samvinna er ekki síst brýn nú á dögum þar sem félagasamtök hafa á undanförnum árum tekið æ ríkari þátt í byggingu og rekstri félagslegra íbúða, bæði leiguíbúða og íbúða fyrir aldraða.
Í 57.--63. gr. er kveðið á um skyldur og ábyrgð framkvæmdaaðila á félagslegum íbúðum. Lögð er rík áhersla á það í frv. að skýrt komi fram hver ber ábyrgð á félagslegu húsnæði og að hvert og eitt sveitarfélag beri ábyrgð á félagslegu húsnæði á vegum þess. Í núgildandi lögum er ekki nægilega skýrt fjallað um það hvernig ábyrgð skiptist milli stjórnar verkamannabústaða, sveitarstjórna og Byggingarsjóðs verkamanna.
Í 60. gr. er kveðið á um að taka í lög þá heimild, sem nú er í reglugerð um Byggingarsjóð verkamanna, að taka 1% af endursöluverði félagslegra eignaríbúða vegna kostnaðar við að annast endursöluna. Jafnframt er kveðið skýrt á um að allur kostnaður verði á herðum sveitarfélaga en framkvæmd þessara mála er nú með þeim hætti að ýmis kostnaður, t.d. ef íbúðin stendur tóm vegna viðgerða, hefur verið greiddur af Byggingarsjóði verkamanna. Þannig er lagt til að heimild til gjaldtöku verði lögfest en jafnframt skýrt kveðið á um ábyrgð framkvæmdaaðila vegna umsýslukostnaðar við endursölu.
Þá er sú nýjung gerð varðandi fjármögnun Byggingarsjóðs verkamanna að bein og óafturkræf framlög sveitarfélaga sem byggja félagslegar eignaríbúðir eru felld niður. Þess í stað er þeim gert að lána Byggingarsjóðnum 10% af kostnaðarverði hverrar íbúðar með því að kaupa skuldabréf af Byggingarsjóði verkamanna. Lagt er til að lánstími skuldabréfanna verði 15 ár og vextir þeir sömu og gilda um útlán sjóðsins hverju sinni.
Tillaga um að fella niður óafturkræft framlag sveitarfélaga er sett fram til samræmingar við kaupleiguíbúðir en þar er ekki um að ræða óafturkræft framlag sveitarfélaga. Rökin fyrir láni sveitarfélaga til félagslegra eignaríbúða eru þau að með því móti megi tryggja ábyrgð þeirra á byggingu félagslegra eignaríbúða. Með því að hverfa frá óafturkræfu framlagi yfir í lán af hálfu sveitarfélaga megi jafnframt auðvelda sveitarfélögum að taka þátt í því að koma upp félagslegum íbúðum.
Samkvæmt frv. er lagt til að felld verði niður heimild til þess að lán nemi 100% byggingarkostnaðar, sbr. heimild í 66. gr. laga nr. 86/1988, um 10% viðbótarlán ef um er að ræða sérstaklega erfiðar fjölskyldu- og fjárhagsástæður. Eðlilegt hlýtur að teljast að þeir sem kaupa íbúð eigi
fyrir nokkurn sparnað og leggi fram hluta kaupverðs. Reynslan hefur sýnt að þeir sem hafa fengið slíkt viðbótarlán geta oft ekki staðið í skilum og getur því slík aðstoð snúist upp í andhverfu sína. Því er hér lagt til að umsækjendum sem eru það illa staddir að þeir sjái ekki fram á að kaupa eignaríbúð með öðrum hætti en 100% láni sé vísað á félagslegt leiguhúsnæði, enda miða tillögur frv. að því að framboð á félagslegu leiguhúsnæði aukist.
Í frv. er lagt til að vextir af framkvæmdalánum Byggingarsjóðs verkamanna verði hækkaðir. Framkvæmdalán hafa hingað til verið á mismunandi kjörum eftir því hvor byggingarsjóðurinn á í hlut. Frv. gerir ráð fyrir að vextir framkvæmdalána til byggingar félagslegra íbúða verði samræmdir því sem gerist í Byggingarsjóði ríkisins þannig að byggingarkostnaður sé sambærilegur. Þessi tillaga er einnig liður í því að koma í veg fyrir að uppgjör byggingarkostnaðar dragist úr hömlu eins og margoft hefur gerst á undanförnum
árum. Nokkur dæmi eru um að uppgjör hafi dregist í 2--3 ár eftir að flutt er inn í íbúðina. Þetta hefur þær afleiðingar að íbúar í þessum íbúðum greiða engar afborganir eða vexti kannski í 2--3 ár og fá síðan uppsafnaða 2--3 ára skuld sem mörgum reynist erfitt að standa undir. Tafir á uppgjöri hafa líka dregið úr lánamöguleikum Byggingarsjóðsins. Það er stefna frv. að niðurgreiðsla vegna félagslegra íbúða verði tekjutengdari en verið hefur og færist í ríkara mæli yfir í skattakerfið, rétt eins og gert er í almenna húsnæðiskerfinu, en verði ekki í formi vaxtaniðurgreiðslu framkvæmdalána.
Í frv. er lagt til að stærðarmörk félagslegra íbúða verði hin sömu og nú gilda um kaupleiguíbúðir eða 130 fermetrar, sama hvers konar íbúð á í hlut. Mikilvægt er að halda niðri húsnæðiskostnaði fólks. Ólíklegt má telja að fólki sé í kot vísað þótt íbúðir séu ekki stærri, enda hefur fjölskyldustærð hér á landi minnkað á undanförnum árum.
Sú breyting er gerð í frv. að greint er á milli tekna hjóna og einhleypinga varðandi þau tekjumörk sem gilda um rétt manna til félagslegra íbúða. Nú gilda sömu viðmið fyrir einstaklinga og hjón. Fjölskylduaðstæður hafa breyst verulega á sl. árum. Allur meginþorri kvenna vinnur utan heimilis og aflar tekna þannig að eðlilegt er að taka tillit til þess að hjón hafi hærri tekjur samanlagt en einhleypingar. Lagt er til að núgildandi tekjumörk fyrir hjón verði hækkuð um 25%.
Varðandi þau skilyrði sem gilda um rétt til að kaupa félagslega eignaríbúð eru þau nýmæli í frv. að gert er ráð fyrir tekjulágmarki, þ.e. að kaupandi eignaríbúðar verði að sýna fram á að geta staðið undir kaupunum og að greiðslugetan verði metin. Reglan sem hér er sett er sú að húsnæðiskostnaður megi ekki fara yfir þriðjung tekna. Með þessum breytingum er verið að tryggja að íbúðum sé ekki úthlutað til þeirra sem ekki ráða við kaup og þar með reynt að koma í veg fyrir mikil vandræði. Fólk sem lendir undir lágmarkinu verður að eiga kost á leiguhúsnæði, enda
sýni tekjur að viðkomandi ræður ekki við annað en lága húsaleigu.
Í 86. gr. er fjallað um hert viðurlög við óleyfilegri úthlutun félagslegra eignaríbúða. Upplýst er að nokkuð er um það að verkamannabústaðir sem úthlutað er á félagslegum forsendum eru leigðir út án nokkurrar heimildar stjórnar verkamannabústaða. Mikilvægt er að reglur um útleigu á félagslegum eignaríbúðum verði hertar svo og refsingar við óleyfilegri útleigu. Stjórn verkamannabústaða í Reykjavík hefur einnig sent mér bréf með tillögum um hertar reglur um útleigu. Hin hertu viðurlög samkvæmt frv. fela í sér að annars vegar er heimilt að afturkalla úthlutun á íbúð og hins vegar að fella niður verðbætur til íbúðareigenda við endursölu, þ.e. allar verðbætur en ekki einungis fyrir þann tíma sem íbúð er í óleyfilegri leigu. Rök fyrir hinum hertu viðurlögum eru þau að félagslegar íbúðir skuli einungis nýttar af því fólki sem hefur þörf fyrir þær. Hætt er við að nokkur brotalöm verði á
framkvæmd þeirrar meginreglu ef íbúðareigendur ráðstafa sjálfir íbúðum sínum til leigu. Hins vegar geta komið upp tilvik sem gera það sjálfsagt og eðlilegt að veita íbúðareigendum heimild til þess að leigja íbúð sína tímabundið.
Í 87. gr. er fjallað um takmarkanir á heimildum til veðsetningar á félagslegum eignaríbúðum. Þegar lögum um Húsnæðisstofnun ríkisins var breytt árið 1980 og lán til félagslegra íbúða hækkuð upp í 90% af kostnaðarverði giltu ákvæði um að íbúðareigendum í verkamannabústöðum væri óheimilt að veðsetja íbúðir sínar fyrir öðrum lánum en lánum Byggingarsjóðs verkamanna fyrstu 15 árin frá útgáfu afsals. Með lögum um Húsnæðisstofnun ríkisins var sú breyting á gerð um þetta atriði að íbúðareigendum var heimilað að veðsetja íbúðir sínar fyrir öðrum lánum. Athuganir á greiðsluerfiðleikum og nauðungarsölu sýna að óheppilegt sé að hafa slíka heimild til veðsetningar félagslegra eignaríbúða án takmörkunar þegar um að ræða hátt lánshlutfall. Því er hér lagt til að heimild til veðsetningar verði bundin því að eigandi hafi greitt af láninu og að óheimilt verði að veðsetja íbúðina fyrir öðrum lánum fyrr en greitt hefur verið af láni Byggingarsjóðs verkamanna sem nemi því að fjárhæð lánsins sé lægri en 75% af uppfærðu kostnaðarverði íbúðarinnar.
Í 91. gr. er kveðið á um hertar reglur er lúta að uppgjöri á byggingarkostnaði. Hér er lögð til sú breyting að ákveða frest sem framkvæmdaaðilar hafi til að láta kaupanda í té afsal fyrir íbúðinni, enda hafi kaupandi þá staðið í skilum að fullu. Hæfilegt þykir að veita framkvæmdaaðila hér tveggja mánaða frest. Reynslan hefur sýnt að nauðsynlegt er að veita framkvæmdaaðila hér ákveðið aðhald svo að óeðlilegur dráttur verði ekki á afsali til kaupanda.
Í frv. er heimild til kaupa á eignarhluta í félagslegri kaupleiguíbúð óbreytt frá gildandi lögum að öðru leyti en því að lagt er til að lánshlutfall verði hækkað og eignarhlutur því lækkaður úr 15% í 10%. Þegar um almennar kaupleiguíbúðir er að ræða er einnig lagt til að lánshlutfall hækki og minnsti
eignarhlutur verði 10%. Í núgildandi lögum er almenna reglan um hlutareign í almennum kaupleiguíbúðum sú að eignarhlutur nemi 30% en lægri hlutareign, þ.e. 15%, takmörkuð við aldraða, öryrkja og námsmenn. Í frv. er mörkuð sú stefna að
í húsnæðislánakerfinu verði félagsleg aðstoð miðuð við tekjur, eignir og félagslegar aðstæður hverju sinni en ekki bundin við sérhópa á húsnæðismarkaðinum. Lagt er því til að heimild til kaupa á 10% hlutareign verði ekki eingöngu bundin við aldraða, öryrkja og námsmenn heldur takmörkuð við ákveðin eignarmörk sem lagt er til að húsnæðismálastjórn setji.
Í 95. gr. er lagt til að sú regla sem nú gildir um almennar og félagslegar kaupleiguíbúðir, að vaxtakjör af lánum skuli endurskoðuð með ákveðnu millibili, gildi um allar félagslegar íbúðir. Hér er um eitt af grundvallaratriðum frv. að ræða og kemur fram í markmiðsgrein, þ.e. að opinberar aðgerðir til jöfnunar á húsnæðiskostnaði miðist við aðstæður fólks á hverjum tíma en séu ekki bundnar við eina tímasetningu. Með þessu er leitast við að tryggja að félagslegar íbúðir þjóni markmiðum sínum og að sú aðstoð sem veitt er með niðurgreiddum vöxtum sé háð tekjum. Samkvæmt könnun sem gerð hefur verið á kjörum þeirra sem búa í verkamannabústöðum batna kjör margra er fram líða stundir og er allstór hluti íbúa verkamannabústaða yfir þeim tekjumörkum sem gengið er út frá við úthlutun íbúða. Því má álykta sem svo að þeir þurfi ekki jafnmikla félagslega húsnæðisaðstoð og þegar þeir sóttu um íbúð. Í frv. er því gert ráð fyrir að tekjur eigenda félagslegra íbúða verði kannaðar eftir átta ár eins og nú gildir um félagslegar kaupleiguíbúðir og að heimilt verði að endurskoða vaxtakjör til samræmis við þá vexti sem gilda um almennar kaupleiguíbúðir komi í ljós að kjör hafi batnað. Þar með verði dregið úr félagslegri aðstoð og lánin greiðast hraðar niður. Tekjur verði síðan athugaðar á fimm ára fresti. Komi hins vegar í ljós að kjör hafi versnað verulega er heimilt að fresta greiðslu.
Virðulegi forseti. Ég vil hér í lokin fara nokkrum orðum um aðrar tillögur nefndarinnar sem athugaðar verða nánar og ekki koma fram í frv. Það er stefna frv. að niðurgreiðsla vegna félagslegra íbúða verði tekjutengdari en verið hefur og færist í ríkara mæli yfir í skattakerfið, rétt eins og gert er í almenna húsnæðiskerfinu, en verði ekki í formi vaxtaniðurgreiðslu. Þetta kemur fram í tillögum um hækkun vaxta á framkvæmdalánum og ákvæðum um endurskoðun vaxta með tilliti til tekna. Nefndin sem vann frv. leggur jafnframt til að vextir af lánum Byggingarsjóðs verkamanna vegna félagslegra kaupleiguíbúða, félagslegra eignaríbúða og félagslegra leiguíbúða verði hækkaðir um 0,5--1%, þó þannig að greiðslubyrði hinna lægst launuðu þyngist ekki að teknu tilliti til vaxtabóta.
Þessar tillögur eru í samræmi við þá stefnu sem mörkuð var með vaxtabótakerfinu, þ.e. að félagsleg aðstoð húsnæðiskerfisins er færð að hluta til yfir í skattakerfið. Lán Byggingarsjóðs verkamanna eru nú
til 43 ára með 1% vöxtum. Meginhluti þess fjármagns sem sjóðurinn lánar út er fenginn að láni frá lífeyrissjóðunum. Á árinu 1987 báru skuldabréfin sem lífeyrissjóðirnir kaupa af byggingarsjóðunum 6,25% raunvexti og árið 1988 voru vextirnir 7% og lánstími 15 ár. Vaxtamunur af teknum lánum og útlánum er því verulegur. Nefndin leggur til að vextir af lánum Byggingarsjóðs verkamanna verði hækkaðir til að auka tekjur sjóðsins og minnka þann vaxtamun sem nú er á inn- og útlánum. Hækkunin verði þó þannig að hún auki ekki greiðslubyrði. Í þessu sambandi er rétt að hafa í huga að frv. gerir ráð fyrir hækkun á lánshlutfalli vegna félagslegra íbúða úr 85 í 90%.
Eins og ég nefndi fyrr skilaði nefndin ásamt fyrirliggjandi frv. skýrslu með tillögum til frekari skoðunar og úrvinnslu. Tillögur nefndarinnar snerta breytingar á skipulagi húsnæðismála, jöfnun húsnæðiskostnaðar hjá leigjendum með sérstökum húsaleigubótum og ýmis fleiri atriði er lúta að hagsmunum leigjenda sem um langan tíma hafa legið óbættir hjá garði í húsnæðiskerfi okkar.
Nefndin leggur til að skipulagi Húsnæðisstofnunar ríkisins verði breytt og starfsemi stofnunarinnar verði færð út á land þannig að þjónusta stofnunarinnar verði nær þeim sem hennar njóta. Lagt er til að landinu verði skipt í 5--8 húsnæðisumdæmi og í hverju þeirra starfi umdæmisstjórn sem reki skrifstofu og annist áætlunargerð, tillögur um lánveitingar til félagslegra íbúða og þjónustu við almenning á sínu svæði. Nefndin leggur jafnframt til að fulltrúum í stjórn Húsnæðisstofnunar verði fækkað.
Nefndin telur brýnt að framboð á leiguhúsnæði verði aukið til að fólk eigi fleiri kosta völ og til að öryggi þeirra sem ekki ráða við kaup á húsnæði verði tryggt. Tillögur nefndarinnar um málefni leigjenda miða að því að húsnæðiskostnaður leigjenda verði jafnaður og þeir njóti lækkunar á húsnæðiskostnaði miðað við tekjur og eignir með sama hætti og þeir þjóðfélagsþegnar sem eiga húsnæði fá kostnaðarlækkun með vaxtabótakerfinu.
Jafnframt leggur nefndin til að gripið verði til hvetjandi aðgerða til að ýta undir nauðsynlega fjölgun leiguíbúða, m.a. með lengingu lánstíma. Helstu tillögur nefndarinnar um leigumál eru að greiddar verði húsaleigubætur til allra þeirra leigjenda sem eru undir þeim tekjumörkum sem miðað er við í félagslega húsnæðiskerfinu og búa í íbúð undir 130 fermetrum. Húsaleigubæturnar verði greiddar í gegnum skattakerfið og fjármagnaðar af
ríkissjóði líkt og vaxtabætur til íbúðareigenda. Að í stærri sveitarfélögum starfi leigumiðlanir á vegum sveitarfélaga sem annist öll þau verkefni sem snerta leigjendur. Að kannaður verði sá möguleiki að íbúðareigendum sem leigja út íbúðir sínar verði veittur afsláttur af eignarsköttum.
Nefndin telur nauðsynlegt og leggur til að lög um húsaleigusamninga verði endurskoðuð og samræmd því sem lagt er til varðandi málefni leigjenda. Aukið framboð leiguhúsnæðis og húsaleigubætur eru mikið hagsmunamál láglaunafólks í landinu. Mikilvægt er að
húsnæðiskerfið bjóði upp á sveigjanleika og möguleika á vali milli eignar- og leiguhúsnæðis. Það er sjálfsagt og eðlilegt að bæði þeir sem þurfa að leigja tímabundið eða til lengri tíma og þeir sem kjósa frekar leiguhúsnæði sitji við sama borð og íbúðareigendur hvað varðar aðgerðir hins opinbera til að lækka húsnæðiskostnað fólksins í landinu. Rétt er að undirstrika sérstaklega nauðsyn þess að hér verði nægilegt framboð af leiguhúsnæði.
Það er viðurkennd staðreynd á Vesturlöndum að forsenda fyrir kaupum á eigin húsnæði er að fyrir hendi sé ákveðinn sparnaður og tekjur viðkomandi gefi möguleika á góðum sparnaði á komandi árum. Öruggur leigumarkaður og jöfnun húsnæðiskostnaðar hjá leigjendum gefur fólki möguleika á að koma sér upp sparnaði sem nauðsynlegur er þegar ráðist er í íbúðarkaup. Reynsla af ráðgjafarstarfsemi á vegum Húsnæðisstofnunar og lánveitingum vegna greiðsluerfiðleika undanfarin rúm fimm ár gefur m.a. til kynna að fjölmargir sem hafa keypt húsnæði á sl. árum hafa engar forsendur til þess þrátt fyrir hátt lánshlutfall eða sérstök greiðsluerfiðleikalán. Oft leiðist fólk út í vonlaus íbúðarkaup vegna þess að aðrir möguleikar eru ekki í boði. Þessu þarf að breyta.
Ég mun á næstu dögum koma tillögum nefndarinnar um húsaleigubætur til fjmrh. til frekari úrvinnslu í fjmrn. Einnig ætla ég fljótlega að skipa nefnd til að vinna að endurskoðun núgildandi laga um húsaleigusamninga.
Í tengslum við kjarasamninga launafólks og vinnuveitenda í febrúar sl. lýsti ríkisstjórnin því yfir að í framhaldi af tillögum þeim sem liggja fyrir í frv. verði skipuð nefnd með þátttöku samtaka launþega sem gera á áætlun um hvernig auka megi framboð á félagslegu húsnæði. Nefndin verði skipuð þegar frv. hefur hlotið afgreiðslu hér á Alþingi, en stefnt er að því að nefndin ljúki störfum fyrir 1. sept. 1990. Þetta undirstrikar nauðsyn þess að málið fái afgreiðslu á yfirstandandi þingi.
Eins og ég hef vikið að var síðasta ár metár hvað varðar lánveitingar til félagslegra íbúða. Útlán opinberu byggingarlánasjóðanna hafa stórlega aukist á sl. árum. Við vitum einnig að þörf fyrir félagslega aðstoð er enn langt umfram framboð félagslegra íbúða. Þessi staðreynd undirstrikar enn frekar nauðsyn þess að það fjármagn sem lagt er í félagslega húsnæðiskerfið nýtist sem best og komi þeim til góða sem mesta þörf hafa fyrir aðstoð.
Í þessu frv. eru settar fram tillögur í því augnamiði að fjármagnið nýtist betur og afkastageta lánakerfisins aukist. Tillögurnar ganga bæði í þá átt að auka tekjur Byggingarsjóðs verkamanna og auka útgjöld hans. Hækkun vaxta á framkvæmdalánum og öðrum lánum sjóðsins auka tekjur hans. Lenging lánstíma leiðir einnig til þess að endurgreiðslur lána til sjóðsins aukast þegar til lengri tíma er litið. Gert er ráð fyrir að það fé sem ætlað hefur verið til almennra kaupleiguíbúða færist yfir í Byggingarsjóð verkamanna, sjóðurinn fái auknar vaxtatekjur og að þeir sem búa nú við betri hag greiði meira af
félagslegum íbúðarlánum sínum. Þá er gert ráð fyrir að tilkoma húsbréfakerfisins muni smám saman létta á Byggingarsjóði ríkisins og að hluti þess fjár verði látinn renna til Byggingarsjóðs verkamanna, þangað sem þörfn er mest.
Samkvæmt kostnaðarmati Fjárlaga- og hagsýslustofnunar fjmrn. leiða tillögur frv. ekki af sér aukin útgjöld ríkissjóðs. Hér er fyrst og fremst um að ræða að nýta það fjármagn sem fyrir hendi er í Byggingarsjóði verkamanna og ríkisins með öðrum og hagkvæmari hætti en áður. Hækkun vaxta, lenging lánstíma, afnám 100% lánveitinga og heimild til að endurskoða vaxtakjör lántakenda hefur í för með sér að staða Byggingarsjóðs verkamanna styrkist.
Virðulegi forseti. Að lokum vil ég nefna að Verkamannasamband Íslands hefur fjallað um tillögur nefndarinnar sem samdi frv. en Verkamannasambandið átti fulltrúa í nefndinni. Verkamannasambandið mælir eindregið með samþykkt frv. og bendir sérstaklega á nauðsyn þess að það verði samþykkt á yfirstandandi þingi. Ég vil leyfa mér að vænta þess að mál þetta hljóti víðtækan stuðning hér á Alþingi og verði afgreitt nú fyrir þinglok.
Ég legg til í lokin að málinu verði vísað til 2. umr. og hv. félmn. þessarar deildar.
