Ferðamálastefna
Mánudaginn 23. apríl 1990


     Landbúnaðarráðherra (Steingrímur J. Sigfússon):
    Virðulegur forseti. Ég mæli fyrir till. til þál. um ferðamálastefnu. Þetta er 537. mál á þskj. 934.
    Með umfjöllun Alþingis og samþykkt á ferðamálastefnu er að því stefnt að skýra viðhorf þingsins til ferðaþjónustu sem atvinnugreinar. Í tillögunni sem hér er mælt fyrir eru sett fram nokkur samfélagsleg markmið er varða atvinnugreinina og bent á margar leiðir sem fara þarf til að ná þessum markmiðum. Í greinargerð og fylgiskjölum, sem eru allnokkur að vöxtum eins og sjá má, eru síðan settar fram nánari skýringar á einstökum liðum tillagnanna og upplýsingar um stöðu ferðaþjónustunnar hér á landi og þróunarhorfur greinarinnar.
    Stefnumótun í ferðamálum á bæði að vera opinberum aðilum og þeim sem starfa við ferðaþjónustu að gagni. Eftir umræður um stefnuna á að vera auðveldara en ella að átta sig á æskilegum lagabreytingum og öðrum aðgerðum til að ná fram settum markmiðum. Stefnuna þarf síðan að endurskoða með reglubundnum hætti í ljósi fenginnar reynslu.
    Þáltill. um ferðamálastefnu sem hér er flutt er samin af nefnd sem samgrh. skipaði þann 1. júní 1989. Voru verkefni nefndarinnar tilgreind þannig af ráðuneytinu:
    Að fjalla um ferðamál á breiðum grundvelli og stefnumörkun í þeim og að nefndarstarfið fæli m.a. í sér eftirfarandi þætti:
    1. Könnun á samkeppnisstöðu og rekstrarskilyrðum ferðaþjónustu hér á landi og í samanburði við nágrannalöndin.
    2. Endurskoðun á opinberri stefnu í ferðamálum og tillögur um æskilega þróun þeirra mála.
    3. Endurskoðun laga um ferðamál.
    Í nefndina voru skipuð Hjörleifur Guttormsson alþingismaður, formaður, Árni Þór Sigurðsson, deildarstjóri samgrn., Áslaug Alfreðsdóttir, hótelstjóri á Ísafirði, Birgir Þorgilsson ferðamálastjóri, Bjarni Sigtryggsson ferðamálafræðingur, Friðjón Þórðarson alþingismaður, Kristín Einarsdóttir alþingismaður, Reynir Adólfsson, framkvæmdastjóri á Akureyri, og Unnur Stefánsdóttir verkefnisstjóri.
    Nefndinni var ekki afmarkaður starfstími en hún ákvað í samráði við ráðuneytið að skipta verkefni sínu í áfanga og ljúka störfum haustið 1990. Nefndin skilaði síðan tillögu að opinberri ferðamálastefnu til samgrn. 17. mars sl. og er sú tillaga nú flutt óbreytt í formi þáltill. Ég leyfi mér að fara nokkrum orðum um helstu markmið ferðamálastefnunnar.
    Mikið skortir á að stjórnvöld og aðrir hafi áttað sig á þjóðhagslegu gildi ferðaþjónustu og þeim vaxtarmöguleikum sem hún býr yfir ef rétt er á málum haldið. Málefni ferðaþjónustu verðskulda ekki síður athygli en hefðbundnar greinar eins og sjávarútvegur og landbúnaður. Alveg sérstaklega þarf að taka tillit til þess við stjórnvaldsaðgerðir að hér er um útflutningsatvinnugrein að ræða, sem ekki má mismuna með tilliti til samkeppnisaðstöðu og líta ber

á í sambandi við meðferð efnahagsmála, þar með talið varðandi gengisákvarðanir.
    Ferðaþjónusta sem atvinnugrein á fyrst og fremst að standa á eigin fótum án opinberrar íhlutunar um málefni einstakra fyrirtækja. Tímabundinn stuðningur af hálfu ríkis eða sveitarfélaga getur þó verið nauðsynlegur og jákvæður, m.a. vegna aðstæðna í dreifbýli og við að koma fyrirtækjum á legg. Þá er óhjákvæmilegt að Ferðamálaráð leggi, í samvinnu við sveitarfélög og aðra aðila, fram fjármagn til að koma upp aðstöðu á ýmsum ferðamannastöðum utan þéttbýlis.
    Fjárhagslegur stuðningur af hálfu ríkisins á þó fyrst og fremst að beinast að sameiginlegri yfirstjórn, skipulagi, menntun og rannsókna- og þróunarstarfi í ferðamálum. Þennan fjárstuðning þarf að auka til muna frá því sem nú er, a.m.k. á meðan verið er að koma ferðaþjónustu á viðunandi grundvöll og bæta úr margháttaðri vanrækslu. Lágmark er að Ferðamálaráð og starfsemi sem því tengist fái á næstu árum óskertan þann markaða tekjustofn sem lög um skipulag ferðamála nú kveða á um eða hliðstætt framlag. Einnig þarf að fá fjármagn til uppbyggingar á öðrum sviðum sem tengjast ferðamálum, m.a. til fræðslumála.
    Ferðamennska hefur vaxið gífurlega síðustu áratugi og er að verða snar þáttur í lífi flestra. Aðstaða til ferðalaga og tilkostnaður við þau eru því hluti af lífskjörum almennings í landinu. Fyrir eyþjóð eins og Íslendinga skipta samgöngur til og frá landinu afar miklu. Á því sviði eiga sér stað umtalsverðar breytingar sem skipta ferðaþjónustuna verulegu máli. Flugsamgöngur eru þar efstar á blaði. Framboð á ferðum innan lands hefur ekki síður gildi jafnt fyrir landsmenn sjálfa og útlendinga. Gott skipulag á samgöngum og samgöngubætur er allra hagur og forsenda þess að sem flest byggðarlög geti átt hlut í ferðaþjónustu. Stefnt er að því að ferðaþjónustan hafi í heild jákvæð áhrif á viðskiptajöfnuð landsmanna.
    Uppbygging ferðaþjónustu innan lands getur á tvennan hátt haft bætandi áhrif á viðskiptajöfnuð Íslendinga við útlönd. Ferðir um eigið land draga úr
gjaldeyrisnotkun og beina neyslunni þess í stað inn í innlent hagkerfi og komur útlendinga hingað færa þjóðinni gjaldeyristekjur. Svo framarlega sem ferðaþjónusta innan lands ofbýður hvorki náttúru né umhverfi og leiðir ekki til óarðbærra fjárfestinga er hún þarft verkfæri til að stuðla að jöfnuði í viðskiptum okkar við önnur lönd.
    Þótt það sé yfirlýst þjóðhagslegt markmið að stefna að afgangi eða jöfnuði í viðskiptum við útlönd getur slíkt þó aldrei náð til allra einstakra þátta. Það er auk þess einn mælikvarðinn á velferð þegnanna hve aðgengileg ferðalög eru innan lands og utan. Ferðaþjónusta þarf að búa við hliðstæð kjör og aðrar samkeppnisgreinar, m.a. um skattlagningu. Lækkun kostnaðarliða í ferðaþjónustu bætir samkeppnisstöðuna og er líkleg til að hafa hagstæð áhrif á viðskiptajöfnuð landsmanna. Matvælaverð er enn tilfinnanlega hátt hérlendis og fyrir ferðaþjónustuna skiptir miklu að það

lækki.
    Framboð í ferðaþjónustu þarf að miða við að laða hingað viðskipti. Það verður best gert með því að auka fjölbreytni í afurðum og afþreyingu er höfðar til erlendra ferðamanna.
    Náttúra landsins er sú auðlind sem laðar útlendinga til Íslandsferða öðru fremur. Sama gildir um skemmtiferðir Íslendinga innan lands. Verndun umhverfis er því undirstöðuatriði að því er varðar framtíð ferðaþjónustu á Íslandi. Mikilvægt er því að við skipulag ferðamála og rekstur ferðaþjónustu sé verndun náttúru og umhverfis höfð að leiðarljósi. Hingað til hefur allt of mikið verið horft fram hjá þeim þætti, þessum grundvallarþætti. Þetta varðar alla þætti umhverfisins, loft, vatn og land. Allt er þetta í nokkurri hættu að spillast og við því þarf að bregðast með viðhlítandi aðgerðum. Sem dæmi má nefna að fjöldi ferðamannastaða er í niðurníðslu og umgengni er víða mjög ábótavant. Ferðamennskan á hér hlut að máli en önnur umsvif og almennt ástand umhverfismála skiptir vitaskuld miklu í þessu efni.
    Ferðaþjónusta er margþætt atvinnugrein og tengist ýmissi annarri starfsemi. Hún er því vel fallin til að auka fjölbreytni í störfum og atvinnuframboði en á því er veruleg þörf, m.a. vegna samdráttar á öðrum sviðum atvinnulífs. Undanfarin ár hefur verið mikill vöxtur í ferðaþjónustu og ástæða er til að ætla að svo geti orðið áfram ef rétt er að málum staðið. Mikið vantar hins vegar á kjölfestu í greininni, m.a. að því er varðar menntun og þjálfun starfsfólks og námsframboð innan lands, svo og rannsókna- og þróunarstarf.
    Hafa ber einnig í huga að miklar árstíðabundnar sveiflur eru í ferðaþjónustu hérlendis og endurspeglast þær í breytilegri eftirspurn eftir vinnuafli í greininni þar sem mikið er um hlutastörf og árstíðabundin verkefni. Þetta þarf hins vegar ekki endilega að falla illa að íslenska vinnumarkaðinum að öðru leyti og nægir að benda á sumarvinnu skólafólks og störf í ferðaþjónustu í því sambandi.
    Ferðaþjónustan getur fallið vel að því yfirlýsta markmiði stjórnvalda í byggðamálum að viðhalda byggð sem víðast í landinu. Innlendir og erlendir ferðamenn vilja öðru fremur kynnast náttúru landsins og lífsháttum fólksins í byggðunum. Því á að vera unnt að tryggja dreifingu ferðamanna á álagstímum og gera sem flestar byggðir landsins með einhverjum hætti þátttakendur í ferðaþjónustu. Ferðaþjónusta á að geta styrkt nauðsynlega þjónustu við heimafólk í byggðunum, en til þess þurfa heimaaðilar að eiga hlut að henni og grunnþjónusta að njóta hagnaðar af árstíðabundnum tekjum af viðskiptum við ferðafólk.
    Stuðla skal að því að sem flestir geti notið ferðalaga og útivistar við góðar aðstæður. Uppbygging og þróun innlendrar ferðaþjónustu hefur tvö meginmarkmið, efnahagsleg og félagsleg. Hin efnahagslegu lúta að því að afla gjaldeyris og skapa vinnu og nýta fjárfestingar í samgöngu- og þjónustutækjum. Hin félagslegu miða að jöfnuði byggðar og jöfnun lífskjara. Auknar ráðstöfunartekjur

heimilanna og samningsbundið orlof hafa gert almenningi kleift að njóta útivistar, ferðalaga og orlofsdvalar. Mikilvægt er að tryggja öllum hópum þjóðfélagsins aðgang að slíkri aðstöðu. Þeir sem vegna fötlunar sinnar eða sjúkdóma, bágs fjárhags, félagslegrar einangrunar eða skorts á þeim réttindum sem samtök launafólks veita, geta ekki notið orlofsins með sama hætti og aðrir. Sérstaklega þarf að huga að málefnum hreyfihamlaðra og fatlaðra í þessu sambandi varðandi byggingar, farartæki, útivistarsvæði, vegi og brautir. Sjá verður fyrir þörfum þessara hópa þegar settar eru reglugerðir, við skipulag og ekki síst byggingu mannvirkja og útbúnað tækja.
    Svipuðu máli gegnir um aldraða. Taka þarf sérstakt tillit til þeirra við uppbyggingu ferðaþjónustu. Öldruðu fólki fer fjölgandi meðal ferðamanna og líkur eru á að sú þróun haldi áfram. Hér er því um umtalsverðan hluta af markaði ferðaþjónustunnar að ræða sem á eðlilega kröfu á þjónustu miðað við sínar aðstæður.
    Hæstv. forseti. Ferðaþjónusta er atvinnugrein í örum vexti. Gjaldeyristekjur af erlendum ferðamönnum nema nú tæplega 10% af útfluttri vöru og þjónustu og verða þannig nálægt 10 milljörðum kr. á þessu ári. Störfum í ferðaþjónustu fer enn fremur jafnt og þétt fjölgandi en erfitt er að gera sér nákvæma grein
fyrir fjölda starfsmanna í ferðaþjónustu, þar sem svo mörg störf eru aðeins að hluta tengd ferðaþjónustunni í gegnum aðrar atvinnugreinar. Þó er varla ofáætlað að um 5--6% af mannafla sinni ferðaþjónustu og fer þetta hlutfall vaxandi. Ég vil leyfa mér að vekja sérstaka athygli hv. þm. á þessum tveimur eða þremur tölum sem ég hef nú nefnt og ég endurtek að um 10% af verðmæti útfluttrar vöru og þjónustu á landinu koma nú frá ferðaþjónustu. Þetta nemur á þessu ári um 10 milljörðum kr. Og að störf í ferðaþjónustu eru um 5--6% af mannafla á hinum íslenska vinnumarkaði. Það er því ekki seinna vænna að mótuð sé opinber stefna í ferðamálum, atvinnugreinin skilgreind sem og verkaskipting ríkis og einkaaðila. Þáltill. sem hér liggur fyrir er einmitt ætlað að bæta úr í þessum efnum. Við höfum stundum orðað það svo á meðan á þessari vinnu hefur staðið að hún miðaði að því að fá ferðaþjónustuna tekna í fullorðinna manna tölu á meðal atvinnugreina landsmanna.
    Hæstv. forseti. Ég hef nú í stuttu máli gert grein fyrir helstu markmiðum með mótun opinberrar stefnu í ferðamálum. Um einstakar leiðir og einstök markmið vísast til grg. og till. sjálfrar.
    Virðulegur forseti. Ég vil svo leyfa mér að leggja til að þáltill. verði að lokinni þessari umræðu vísað til síðari umr. og hv. atvmn.