Hæstv. forseti. Með þessu frv. um Lánasjóð ísl. námsmanna er hæstv. ríkisstjórn að sýna hug sinn til námsmanna í þessu landi. Hér er vegið að þeim grundvallarréttindum sem hefur verið nokkuð góð sátt um í landinu fram til þessa að það eigi að ríkja jafnrétti til náms án tillits til efnahags. Í umræðu um lánasjóðinn fyrr í vetur leyfði ég mér að velta því upp að jafnrétti til náms væri slíkt grundvallaratriði í jafnréttismálum að e.t.v. ætti lánasjóðurinn að heyra undir félmrn. sem jafnréttismál frekar en menntmrn. Þessa athugasemd taldi hæstv. menntmrh. vera skondna, hvað sem það átti annars að þýða.
Þau lög sem í gildi hafa verið síðustu tíu árin um námslán og námsstyrki voru og eru að mörgu leyti góð lög þótt ég ætli ekki að halda því fram að þau séu gallalaus. Allir sem rætt hafa um stöðu lánasjóðsins hafa verið sammála um að hann sé í vanda staddur og það þurfi að gera breytingar. Umræðan snýst hins vegar um hvaða breytingar. Þær breytingar, sem hér eru lagðar til, eru allt of róttækar. ,,Hvetja til varfærni``, sagði hæstv. ráðherra í framsögu sinni áðan. Ekki er ég á móti því að hvetja til varfærni. En það sem hér á sér stað er allt annað og miklu alvarlegra en að hvetja til varfærni, hæstv. forseti.
Sú nefnd, sem undirbjó lögin sem nú eru í gildi, var skipuð fulltrúum allra þingflokka ásamt fulltrúum stúdentaráðs Háskóla Íslands og fulltrúum frá Sambandi ísl. námsmanna erlendis. Auk þess tóku þátt í störfum þeirrar nefndar, án þess að hafa atkvæðisrétt, fulltrúar Vöku og fulltrúar stjórnar lánasjóðsins, sérstakur fulltrúi menntmrh. og framkvæmdastjóri Lánasjóðs ísl. námsmanna. Þessi nefnd samdi það frv. sem síðan varð að lögum árið 1982. Nú er hins vegar staðið þannig að málum að fyrst skipar menntmrh. nefnd, sem kemur með hugmyndir að breytingum á gildandi námslánakerfi, sem skipuð er eintómum hámenntuðum stjórnarsinnum. Sú nefnd skilaði áliti í byrjun október og síðan felur ráðherrann sömu nefnd að semja frv. til laga um lánasjóðinn og bætir þá við í nefndina tveimur mönnum, þ.e. fulltrúa samstarfsnefndar námsmannahreyfinganna og formanni Vöku og leggur þannig að jöfnu annars vegar samstarfsnefnd námsmannahreyfinganna og hins vegar Vöku, félags lýðræðissinnaðra stúdenta, þ.e. hægri manna í Háskóla Íslands.
Það fer ekki milli mála að í þessum tveimur tilfellum er mikill munur á vinnubrögðum við undirbúning mála. Í fyrra tilfellinu er reynt að vinna málið sem best fyrir fram og reynt að ná um það sem víðtækastri samstöðu en í hinu tilfellinu eru það þeir sem meiri hlutann hafa hér á hv. Alþingi sem leggja línurnar í einu og öllu og ætla svo að flýta málinu í gegnum þingið þannig að því ljúki helst í þessum mánuði eftir því sem ég hef heyrt á hæstv. ráðherra í fjölmiðlum, þótt að hann taki það ekki fram í framsögu sinni núna. Auk þess má geta þess að vinnubrögð í þeirri nefnd sem samdi þetta frv. voru slík að aldrei reyndi á það hvort hægt væri að ná málamiðlun þannig að nefndin gæti sameinast um eitt álit. Slík var pressan af hálfu hæstv. menntmrh. og aðstoðarmanns hans að koma málinu frá nefndinni. Námsmannahreyfingarnar fóru ítrekað fram á að nefndin fengi lengri tíma en fengu þær upplýsingar að ráðherra væri ekki tilbúinn að veita hann. Fyrsti fundur þessarar nefndar var 15. nóv. 1991 og sá fimmti og síðasti 25. nóv. 1991.
Ég get sagt það strax að þetta mál krefst gífurlegrar vinnu í nefnd þar sem margir verða kallaðir til og ekki bara kallaðir til heldur hlýtur að þurfa að senda málið út til umsagnar. Og ekki flýtir það fyrir umræðunni að Aþfl., samkvæmt fréttum nýverið, styður ekki málið, hefur a.m.k. athugasemdir við það samkvæmt upplýsingum frá formanni þingflokksins og það hlýtur að gera málið enn erfiðara. Ég vil leyfa mér að spyrja hæstv. menntmrh.: Hvernig stendur á þessum asa? Hvers vegna liggur svona mikið á að afgreiða málið? Ég hef svo sem einhverja hugmynd um ástæðuna en það væri mikils virði að fá svör frá hæstv. ráðherra milliliðalaust. Við eigum þó nokkuð eftir af starfinu hér í vetur.
Í allri umfjöllun nefndarmanna um frv. kemur berlega fram að litið er á lánasjóðinn, og það kemur einnig fram í frv., eins og hverja aðra peningastofnun í landinu en mikilvægi menntunar fyrir einstaklingana og þjóðina í heild er ekki í hávegum höfð, svo að ekki sé meira sagt. Þær fullyrðingar að 65% af lánum sem nú eru veitt séu styrkir eru kannski ljósasta dæmið um þennan áróður. Það er þannig reiknað að að gera 6% ávöxtunarkröfu á það fjármagn sem lánað er út og tekið tillit til hversu mikið skilar sér til baka. Eflaust má færa rök fyrir því að þannig komi þetta út ef þetta er gert á þennan hátt og ekki er hægt að segja að það sé beint rangt reikningsdæmi en þetta sýnir hugsunarhátt sem ég felli mig ekki við.
Það er stundum talað um það á hátíðarstundum að langskólanám sé fjárfesting í framtíðinni, fjárfesting í menntun og þekkingu. Ég vil helst sleppa því að nota slíkar samlíkingar úr peningamáli þegar menntun er annars vegar en ég geri mér þó mjög vel grein fyrir því að það þarf að grípa til ráðstafana
vegna fjárhagserfiðleika lánasjóðsins eins og hefur komið fram áður í mínu máli. Það eru einkum endurgreiðslurnar sem ekki hafa gengið upp í núgildandi kerfi og of stórt hlutfall sem ekki skilar sér til baka eða um 10%.
Lánasjóðurinn glímir einnig við mikinn ,,fortíðarvanda`` frá árunum fyrir árið 1976 þegar lán voru óverðtryggð og lánin brunnu upp í verðbólgueldi þess tíma. Það getur ekki verið eðlilegt að þau ungmenni sem eru svo óheppin, liggur mér við að segja, að vera fædd á árunum 1970--1980, eigi að greiða þennan vanda frekar en hver annar námsmaður eða hver annar Íslendingur. Sú gegndarlausa lántaka á undanförnum árum sem sjóðurinn hefur staðið í til fjármögnunar hefur skapað gífurlegan vaxtamun. Vaxtamunurinn hefur farið upp í að vera 25% af því fjármagni sem sjóðurinn fékk í afborganir og vexti af lánum. Með frv. er einnig meiningin að láta hina óheppnu árganga, 1970--1980, borga þennan uppsafnaða vaxtamun.
Hæstv. forseti. Verði Þetta frv. að lögum mun það þýða miklar breytingar fyrir námsmenn. Svo miklar að maður veltir því fyrir sér hversu stór hópur innan fimm ára leggur fyrir sig langskólanám. Þetta er gert á sama tíma og atvinna er að dragast saman í landinu og ekki að sjá að þetta ágæta fólk fái atvinnu á hinum almenna vinnumarkaði á næstu árum þó að við leyfum okkur öll að vona að þeir erfiðleikar séu tímabundnir
Með frv. er birt fylgiskjal um sérálit fulltrúa samstarfsnefnda námsmannahreyfinganna í nefnd um endurskoðun laga um LÍN. Að þeirra sögn er ekki um fullkomið frv. að ræða. Helstu breytingar sem þar koma fram, miðað við núgildandi lög, er að finna í kaflanum um endurgreiðslur þar sem lagt er til að þeim verði breytt til hagsbóta fyrir sjóðinn. Þarna er verið að tryggja hraðari endurgreiðslur til sjóðsins en um leið að gæta þess að greiðslubyrði verði ekki óhófleg. Taka má dæmi af einstaklingi með 150.000 kr. á mánuði. Hann greiðir 4% af tekjum upp að 100.000 kr. á mánuði eða 4.000 kr. en 6% af því sem er umfram það, í þessu tilviki 6% af 50.000 kr. eða 3.000 kr. Heildargreiðslan yrði þá 7.000 kr. á mánuði eða um 4,6% af heildartekjum viðkomandi.
Þær tölur og þau þrep sem þarna eru nefnd eru til skýringar á þeirri meginhugsun sem er á ferðinni að verið er að tryggja hraðari endurgreiðslu til sjóðsins en að gæta þess um leið að greiðslubyrðin verði ekki óhófleg. Hér er ekki verið að tala um allsherjarlausnir á vanda sjóðsins. En tilfellið er að það eru fyrst og fremst endurgreiðslurnar sem hafa ekki gengið upp.
Hæstv. forseti. Ég ætla að hlaupa á þeim atriðum í frv. sem mestar breytingar eru á miðað við núgildandi lög. Kem ég þá fyrst að valdaframsalinu sem hæstv. ráðherra gerði einnig að umtalsefni og talaði um að væri til að draga úr þörf fyrir reglugerðir. Þrátt fyrir allt held ég að skárra sé að hafa þetta vald hjá hæstv. ráðherra heldur en sjóðstjórninni. Ég leyfi mér að álykta sem svo. En valdaframsalið kemur fram í mörgum greinum. Samkvæmt 2. gr. grein t.d. er stjórninni heimilt að lána til annars náms en tiltekið er í 1. gr. Hér er enn frekar verið að auka óöryggi þess fólks sem leggur stund á sérnám sem ekki telst á háskólastigi, hvort heldur er hér á landi eða erlendis. Þetta er gert þvert á þá kröfu námsmannahreyfinganna að réttur nema í sérnámi sé sambærilegur rétti nemenda í skólum á háskólastigi.
Í 3. gr. er einnig um valdaframsal að ræða. Sjóðstjórn er falið það vald að ákveða til hvaða þátta beri að taka tillit til þegar framfærsla námsmanna er ákvörðuð. Stjórninni er þannig í sjálfsvald sett að hvaða leyti hún tekur tillit til þátta eins og fjölskyldustærðar, tekna, lengdar árlegs námstíma o.s.frv., eða hvort yfir höfuð skuli taka tillit til þessara þátta.
Í 6. gr. er einnig um valdaframsal að ræða. Stjórn sjóðsins er í þessari grein falið að ákvarða hvaða skilyrðum lántakendur og ábyrgðarmenn skuli fullnægja svo viðunandi teljist. Eins og ráðherra kom að í framsögu sinni er samkvæmt núgildandi lögum nægilegt að einn aðili taki á sig sjálfsskuldarábyrgð lánsins en í frv. er hins vegar gert ráð fyrir tveimur.
Nefna má lántökugjaldið. En þar hefur einnig stjórnin vald til ákvörðunar.
Í 13. gr. er komið inn á þetta sama. Þar er stjórninni falið vald til ákvörðunar um lánsrétt erlendra ríkisborgara sem leggja stund á nám á Íslandi. Þetta vald var áður í hendi ráðherra.
Ég held áfram. 16. gr. er síðasta greinin sem ég mun tilgreina varðandi valdaframsal. Í þessari grein er nú heimildarákvæði til handa ráðherra um setningu reglugerðar varðandi nánari útfærslu laganna. Í núgildandi lögum er þetta ákvæði skilyrt. Eins og kemur fram í greinargerðinni með frv. er markmiðið m.a. að minnka þörf fyrir setningu reglugerðar og auka í staðinn vald sjóðstjórnar frá því sem nú er. Þó er vert að veita athygli því atriði að í frv. er sett það skilyrði að óskir um frádrátt félagsgjalda komi fram á lánsumsókn frá námsmanni. Ekki er að sjá að með þessum breytingum vaki annað fyrir þeim sem að frv. standa en að ganga af þeim hagsmunasamtökum námsmanna dauðum sem hingað til hafa megintekjur sínar af þessum félagsgjöldum. Ég spyr hæstv. ráðherra: Hver er meiningin?
Hæstv. forseti. Ég mun fara örlítið yfir þær meginbreytingar sem lagðar eru til með frv. Þær eru svo sannarlega ekki neitt smávægilegar.
Fyrst er að nefna að námslánin beri 3% vexti. Samkvæmt núverandi námslánakerfi bera námslán ekki vexti, eins og allir vita, en eru verðtryggð. Verðtrygging lánanna stuðlar að því að námsmenn greiði jafnvirði þeirra upphæða til baka sem þeir fengu að láni. Það hlýtur að gegna allt öðru máli um vexti. Vextir eru leigugjald sem kemur þegar lánveitandi gerir kröfur til arðsemi þess fjármagns sem hann lætur af hendi til lántakanda. Kannski er eðlilegt að ríkisvaldið geri slíkar kröfur til arðsemi þess fjármagns sem varið er til námsaðstoðar. Sú krafa getur ekki talist annað en eðlileg, eins og ég sagði áðan, reyndin er hins vegar sú að hin sanna arðsemi sem sett er í námsaðstoð mun seint endurspeglast í ársreikningum lánasjóðsins heldur skilar þessi arðsemi sér beint út í íslenskt samfélag, því til eflingar nú og í framtíðinni. Ekki má heldur gleyma því að námslán eru lán sem ætluð eru til framfærslu námsmanna. Um slík framfærslulán hljóta að gilda aðrar grundvallarforsendur en um lán sem ætluð eru til fjárfestinga. Þó má segja að í
vissum skilningi megi telja námslán fjárfestingarlán þar sem verið er að fjárfesta í menntun og þekkingu eins og ég kom að hér áður. Hins vegar skilar sú fjáfesting ekki síður arði til samfélagsins en til einstaklingsins. Allar hugmyndir um vexti á námslán fela í sér grundvallarbreytingu frá þeim viðhorfum sem hingað til hafa gilt um námsaðstoð.
Í öðru lagi ætla ég að koma inn á styttingu greiðslufrests í eitt ár. Sá tími sem núverandi námslánakerfi gerir ráð fyrir að líði frá námslokum fram að því að endurgreiðslur hefjist er þrjú ár. Ástæðum þess má skipta í tvennt þó í raun sé um tvær greinar af sama meiði að ræða. Í fyrsta lagi bíður flestra námsmanna, þegar námi lýkur, að koma sér upp þaki yfir höfuðið. Þeir þurfa að koma sér fyrir í samfélaginu. Greiðslubyrði vegna fjárfestinga sem húsnæðiskaup útheimta er alltaf mest fyrstu árin eftir að ráðist er í kaupin. Ef greiðslufrestur á námslánum er styttur úr þremur árum niður í eitt girðir það fyrir möguleika til húsnæðiskaupa þar til greiðslum af námslánum er lokið. Þá situr fólk á miðjum aldri uppi með að eiga eftir að koma sér upp þaki yfir höfuðið. Auk þess má nefna að samkvæmt því húsnæðiskerfi sem við höfum komið okkur upp, húsbréfakerfinu, er það greiðslumat viðkomandi sem ræður því hvort hann fær húsbréf eða ekki. Mér er það hulin ráðgáta að sjá hvernig þetta blessað fólk á yfirleitt að fá húsbréf í húsnæðiskerfinu þegar það kemur út á vinnumarkaðinn miðað við þær tekjur sem t.d. ríkisstarfsmenn hafa núna. Kannski stendur það allt saman til bóta, hæstv. forseti, fróðlegt væri að heyra af því.
Í öðru lagi má nefna að tíma tekur að koma sér fyrir á vinnumarkaði eftir að námi lýkur. Sá tími er vitanlega mjög misjafn og háður aðstæðum. Því má draga saman og fullyrða að það er mikið ógæfuspor að stytta greiðslufrest námslána niður í eitt ár eins og gert er ráð fyrir í þessum tillögum. Í frv. er gert ráð fyrir styttingu námstíma. Það kemur kannski svolítið skondið fyrir sjónir, eins og hæstv. ráðherra mundi kalla það, að settar séu reglur um lengd lánstíma samhliða því sem tekjutengt þak er sett á endurgreiðslurnar. Þetta þýðir í raun að slík viðmiðun vegur alltaf til lækkunar greiðslubyrði þannig að þeir sem hafa mjög háar tekjur og hafa ekki þurft á lánum að halda nema í stuttan tíma eru langt frá því að greiða það hlutfall sem tekjutengda þakið gerir ráð fyrir. Þetta er eitt af því sem hv. nefnd mun eflaust skoða í meðferð um málið. Og ég lýsi ánægju með að hæstv. ráðherra nefndi það í framsögu sinni að hann teldi að þarna þyrfti að skoða ýmsa hluti nánar og mun nefndin örugglega ekki sjá eftir tíma sínum í það.
Lagt er til að lán til sérnáms sem ekki er á háskólastigi verði bundið við 20 ára aldurinn. Þetta er ákvæði sem ég er ákaflega andvíg enda í þversögn við orð hæstv. menntmrh. að hlúa þurfi sérstaklega að stuttu starfstengdu námi frekar en að hvetja nemendur alla í langskólanám. Kemur það mér mjög á óvart að þetta skuli vera lagt til. Sú ákvörðun sem tekin var á áttunda áratugnum að gera iðnnám lánshæft kom ekki síst til vegna þrýstings frá atvinnulífinu. Ég get ekki séð að þær forsendur hafi breyst.
Síðan er ákvæði, hæstv. forseti, um að felld verði niður öll ákvæði um námsstyrki, en gert ráð fyrir að Vísindasjóður verði efldur til þess að veita námsstyrki. Þessi tillaga kallar á breyttar úthlutunarreglur Vísindasjóðs. Hæstv. ráðherra hefur boðað að hann muni sennilega leggja fram frv. um Vísindasjóð og er það vel. Við höfum ekki séð það enn á fjárlögum að sjóðurinn hafi meira fjármagn úr að spila.
Eitt ákvæði felur í sér grundvallarbreytingu í sambandi við lífeyrissjóðsgreiðslurnar. Breytingin er náttúrlega miðuð við gamla húsnæðiskerfið og kannski ekki ástæða til að gera veður út af því. Það tengist því sem ég sagði áðan um nýja kerfið, húsbréfakerfið, þ.e. hvernig námsmenn eigi að fá aðgang að því og eflaust þurfum við í hv. nefnd að kalla til okkar fulltrúa frá Húsnæðisstofnun til umfjöllunar um það mál.
Ábyrgðarmenn á skuldabréfum eiga að vera tveir samkvæmt frv. og herða á kröfur til þeirra. Ljóst er út frá þeim hugmyndum sem koma fram í skýrslunni að verið er að tala um tvöfalda þá greiðslubyrði sem nú er á námslánum. Mér er til efs að það auðveldi að fá aðstandendur til að ábyrgjast greiðslur sem sýnt er að verði miklar. Það að skuldabréf verði sameinuð jafnóðum í eitt skuldabréf er í sjálfu sér ekki mál til að gera veður út af eins og það kemur mér fyrir sjónir við fyrstu sýn. Ég mun að sjálfsögðu kynna mér betur í nefnd hvernig það kemur til með að virka í framkvæmdinni.
Loks er það ákvæði sem er mjög róttækt. Það að námsaðstoð verði aldrei greidd út fyrr en sýnt hefur verið fram á námsárangur. Nái þessi breyting fram að ganga er í rauninni ekki verið að tala um annað en að skerða námslán um 10%. Það hefur sýnt sig hjá nemendum á fyrsta ári sem hafa þurft að fara þessa leið að það hefur verið allt að 10% kostnaður við slík lán. Og ef þetta endurtekur sig á hverju ári þýðir þetta verulega skerðingu.
Í sambandi við þessar breytingar ætla ég að síðustu að nefna ákvæði um almenn skuldabréfalán. Þar er ég efins um að eðlilegt sé að lánasjóðurinn hafi þetta hlutverk. Reyndar tel ég það óeðlilegt og vil spyrja hæstv. ráðherra hvað sé meint með því. Á að beina fólki inn á þessa braut?
Hæstv. forseti. Ég ætla ekki að lengja mál mitt. Ég veit að fleiri vilja komast að. Það hefur verið samið um að reyna að koma öllum þingflokkum að fyrir kvöldverðarhlé. En ég vil að síðustu segja þetta: Samkvæmt frv. er endurgreiðsluhlutfall rúmlega tvöfaldað og greiðslubyrði þar með hækkuð langt umfram það sem eðlilegt getur talist. Samhliða því er sá tími sem líða má frá námslokum þar til endurgreiðslur eiga að hefjast styttur úr þremur árum í eitt. Þetta gerir það að verkum að ungu fólki er gert ókleift að standa í fjárhagsskuldbindingum meðan á endurgreiðslu námslána stendur. Þetta er hvað greinilegast þegar greiðslubyrðin er skoðuð í samhengi við húsbréfakerfið.
Hæstv. forseti. Á samdráttartímum sem þessum er ástæða til þess að hlúa að hugvitinu og leita í þann fjársjóð að framtíðarlausnum fyrir land og þjóð. Síðan þessi ríkisstjórn tók við völdum hefur hún hvað eftir annað vegið að menntakerfinu á gróflegan hátt. Þjóðin hefur sýnt mjög skýr viðbrögð við árásum ríkisstjórnarinnar á velferðarkerfið með fundum um allt land og þó að þessi fundahöld hafi ekki borið sýnilegan árangur enn sem komið er þá munu þau bera árangur þegar til lengri tíma er litið.
Við framsóknarmenn lýsum yfir andstöðu við frv. til laga um Lánasjóð ísl. námsmanna eins og það
liggur fyrir hv. Alþingi. Við munum að sjálfsögðu fylgja því að málinu verði vísað til nefndar að lokinni 1. umr. og fjalla um málið í nefnd eins og þingsköp gera ráð fyrir og leggja okkur fram um að gera þær breytingar á málinu sem nauðsynlegar eru til þess að námsmenn á Íslandi geti áfram stundað sitt nám til heilla fyrir okkar ágæta þjóðfélag.