Jóna Valgerður Kristjánsdóttir :
Virðulegi forseti. Ég tek undir það, sem hæstv. forsrh. sagði áðan í andsvari, að það hafa staðið yfir miklar og langar umræður um byggðamál og tilefnið var ársskýrsla Byggðastofnunar sem var lögð fram í haust, ársskýrsla fyrir árið 1990.
Þegar ég lít yfir það sem sagt hefur verið finnst mér að það sem eftir stendur, fyrir utan ásaknir á báða bóga sem gengu sitt á hvað í haust í öllum þeim umræðum sem þá voru um það hvernig byggðastefnan hafi verið, hvort hún hafi skilað sér, hver stefna ríkisstjórnarinnar hafi verið, fyrrv. og núv., o.s.frv., sem út af fyrir sig er alveg ágætt að menn skiptist á skoðunum um, þá er niðursaðan sú að sú byggðastefna sem rekin hefur verið hefur skilað miklum árangri. Kannski ekki nægum árangri og kannski hefði mátt gera betur. Það er alltaf hægt að vera vitur eftir á. En það hefur margt gott verið gert á liðnum árum og það varð mikil atvinnuuppbygging á milli áranna 1971--1980 og nokkru eftir 1980 líka, en eftir það fór vissulega að halla undan fæti sem var fyrst og fremst vegna minnkandi afla í fiskveiðum og ekki hvað síst að kenna því kvótakerfi að mínu áliti sem þá var sett á.
Það voru fleiri atriði sem hægt væri að rekja. Það minnkaði atvinna í landi vegna fjölgunar frystitogara og þess að menn sigldu með aflann. Það varð offramleiðsla landbúnaðarvara, sérstaklega í hefðbundnum búskap. Það skapaði vandamál sem var erfitt að leysa. Það sem ég hef verið að tiltaka er ekki allt hægt að setja á reikning þeirra ríkisstjórna sem hér hafa setið, komið og farið sl. áratug. Utanaðkomandi áhrif hafa verið að verki. Stjórnvöld reyndu að bregðast við með ýmsu móti. Það var reynt að takmarka þann afla sem álitið var óhætt að veiða og það var gert með því að setja á kvótakerfi í sjávarútvegi. Þar urðu fyrstu mistökin vegna þess að framkvæmd kvótalaganna hefur reynst landsbyggðinni mjög erfiður kostur.
Það hefur skeð sem við kvennalistakonur vöruðum við, að það mundi valda þeirri byggðaröskun sem hefði alveg ófyrirsjáanlegar afleiðingar. Við höfum alltaf mótmælt því að þannig væri hægt að fara með fiskveiðistjórnunina að taka af mönnum þann rétt sem þeir höfðu haft um áraraðir. Þeir sem bjuggu næst gjöfulum fiskimiðum höfðu einn góðan veðurdag ekki lengur rétt til að veiða þann fisk sem synti úti fyrir landsteinum. Rétturinn til þess hafði verið tekinn af fólkinu. Þessi réttur var tekinn með þeim ákvæðum að kvóti skyldi fastur við skip. Það er þetta ákvæði sem veldur hvað mestri byggðaröskun í dag, sérstaklega í sjávarþorpunum.
Fyrirtæki hafa orðið gjaldþrota áður og munu sjálfsagt halda áfram að verða það ef þau standast ekki samkeppni, en fyrir daga kvótans var rétturinn til að veiða fiskinn ekki settur í gjaldþrot.
Í mínum huga er það grundvallaratriði að breyta lögunum um fiskveiðistjórn þannig að þetta atriði, sem er í 1. gr. laganna um stjórn fiskveiða, um að nytjastofnar á Íslandsmiðum séu sameign íslensku þjóðarinnar, verði virt í raun, en standi ekki í 1. gr. í æpandi mótsögn við það sem kemur á eftir. Ég geri mér ljóst að það verður erfitt að vinna okkur út úr þeim vanda, en ég held að það verði að gerast. Landsbyggðin er í dag hneppt í fjötra, fjötra miðstýringarvalds og kvótakerfis sem við verðum að finna lausn á.
Vandann sem við er að glíma má einnig rekja til þess að það hafa ekki alls staðar komið aðrar atvinnugreinar í stað þeirra sem samdráttur hefur orðið í. Það hefur orðið samdráttur í hinum hefðbundnu atvinnugreinum landsbyggðarinnar, sjávarútvegi og landbúnaði.
Það gleymist oft að lausnirnar til að leysa vandann felast í landinu sjálfu, í náttúru landsins, auðlindum og fólkinu og við eigum að selja aðgang að þessum auðlindum með ferðaiðnaði okkar, en til þess verðum við líka að veita meira fjármagn til að byggja upp ferðaiðnaðinn og ekki skera sífellt niður það fjármagn sem einu sinni var lögbundið að færi til þess að byggja þann ferðaiðnað upp. Í tengslum við ferðaiðnað verða til ný störf í þjónustugreinum og aukning starfa í ferðaiðnaði hefur að stærstum hluta til orðið á landsbyggðinni. Þarna er því óumdeilanlega vaxtarbroddur nýrra atvinnugreina.
Við erum að ræða um skýrslu Byggðastofnunar fyrir árið 1990, en ég kýs heldur að horfa til framtíðar og skoða hvert getur verið hlutverk Byggðastofnunar í framtíðinni. Það hefur verið hluti af starfsemi Byggðastofnunar að veita lán til atvinnustarfsemi, bæði styðja þá atvinnustarfsemi sem fyrir er og vinna að undirbúningi nýrra fyrirtækja. Í skýrslu stofnunarinnar segir, með leyfi forseta:
,,Byggðastofnun telur að ekki verði brotist út úr þeim vítahring sem atvinnulíf landsbyggðarinnar er komið í nema með því að endurskipuleggja þá atvinnustarfsemi sem þar er stunduð og stuðla að nýsköpun. Þarna er erfitt verk að vinna sem óhjákvæmilega mun valda breytingum sem ekki eru öllum að skapi.``
Það stendur yfir frekari fækkun sauðfjár í landinu og mun hún einnig hafa áhrif á búsetuna. Í dag fór hér fram utandagskrárumræða um stöðu landbúnaðarins, sérstaklega sauðfjárframleiðslunnar. Sú utandagskrárumræða var stutt, hefði trúlega mátt vera lengri og í henni komu fram miklar áhyggjur þeirra sem þar tóku til máls. Við horfum fram á það í landbúnaðarmálum að ef ekkert verður að gert og ef sá búvörusamningur sem við höfum nýlega samþykkt sem lög frá Alþingi verður óbreyttur, að honum verði staðið óbreyttum eins og hann er, þá verður það einhver mesta byggðaröskun síðari ára sem þar er í uppsiglingu.
Sú byggðaröskun sem orðið hefur vegna sjávarútvegsins og kvótalaganna hefur verið mikil. Hún hefur verið misjöfn eftir landsvæðum vegna þess að þar sem fjármagn hefur verið fyrir hendi hafa menn getað keypt kvóta. Það er ekki fyrir hendi í landbúnaðinum vegna þess að þar er áskilið að fækka sauðfé, að skerða greiðslumarkið allt að 20% og það mun hafa alveg geigvænleg áhrif á byggðaþróun í landinu.
Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnar Sjálfstfl. og Alþfl., sem nýlega átti eins árs afmæli, í svokallaðri bláu bók ef við getum kallað hana svo vegna þess að seinna kom önnur sem kölluð hefur verið hvítbók, segir í 9. lið, með leyfi forseta:
,,Með aðgerðum í atvinnu- og samgöngumálum verði þjónustu- og vaxtarsvæði á landsbyggðinni styrkt. Dregið verður úr miðstýringu og forræði eigin mála flutt í heimabyggð. Unnið verður að sameiningu sveitarfélaga í samstarfi við þau. Lífskjör verða jöfnuð, m.a. með lækkun húshitunarkostnaðar þar sem
hann er mestur.``
Í hvítbókinni fór ég síðan að leita hvort ekki væri kafli sem kvæði á um hvernig ríkisstjórnin hefði látið undirbúa starfsáætlun þar sem gerð yrði grein fyrir þeim verkum sem hún ætlaði sér að ljúka á kjörtímabilinu og ég leitaði undir flokknum ,,Byggðamál``. Hann er ekki til. Flokkurinn ,,Byggðamál`` er ekki til í efnisyfirliti í hvítbók ríkisstjórnarinnar sem heitir ,,Velferð á varanlegum grunni``. Ergo: þá munu byggðamál ekki vera eitt af stefnumálum ríkisstjórnarinnar, a.m.k. ekki það sem stuðlar að velferð á varanlegum grunni eða það finnst mér vera rökrétt ályktun út frá þessum tveimur bókum sem ríkisstjórnin hefur gefið út.
En ef við förum nánar í þessar örfáu setningar í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnar Davíðs Oddssonar. Fyrsta setningin er: ,,Með aðgerðum í atvinnu- og samgöngumálum verði þjónustu- og vaxtarsvæði á landsbyggðinni styrkt.`` Í skýrslu Byggðastofnunar er rætt um að gera eigi áætlun um hvaða svæði á landsbyggðinni hafi vaxtarmöguleika og í framhaldi af því verði gerð áætlun fyrir þau svæði, trúlega þá með aðgerðum í atvinnu- og samgöngumálum. Ég hef ekki enn séð neina áætlun fyrir nein sérstök svæði á landsbyggðinni svo ég auglýsi hér með eftir þeim, hvort einhverjar slíkar áætlanir hafi verið gerðar um uppbyggingu ákveðinna svæða eða hvort Byggðastofnun hafi skilað einhverju slíku af sér.
Önnur setningin er: ,,Dregið verður úr miðstýringu og forræði eigin mála flutt í heimabyggð.`` Ég verð nú að segja að mér finnst aðgerðir hæstv. ríkisstjórnar á þessum vetri ekki hafa verið í þá átt að draga úr miðstýringu og flytja forræði eigin mála í heimabyggð. Mér hefur fundist að aðgerðir hennar væru frekar í þá átt að auka miðstýringu. Hins vegar veit ég að í gangi er á vegum félmrn. athugun á hvernig verði unnið að frekari sameiningu sveitarfélaga sem talin er vera forsenda þess að hægt sé að flytja meira af forræði eigin mála í heimabyggð. Það hefur verið unnið að því starfi núna í eitt og hálft ár um það bil og vissulega hefur komið út skýrsla um starf þeirrar nefndar sem fyrst var skipuð og það er nánast sama fólkið í þeirri nefnd sem skipuð var í framhaldi af því. En það hefur samt sem áður ekkert gerst enn þá, ekkert hefur verið lagt fram sem hefur verið rætt í þinginu, engin áætlun hefur séð dagsins ljós og ekkert hefur komið fram um hvernig það er hugsað að sveitarfélögin taki við meira af verkefnum í heimabyggð.
Ég tel að þó að sameining sveitarfélaga og stækkun þeirra sé gott mál þar sem heimaaðilar eru sammála um það verði það frekar langsótt víða og sé ekki einhliða hægt að leggja til lögboðna sameiningu sveitarfélaga. Það gengur einfaldlega ekki upp að lögbjóða slíkt heldur verður það að gerast í samvinnu við heimamenn. Það hefur tekið mjög langan tíma að koma á sameiningu sveitarfélaga þó að það sé búið að vera að ræða um það meira og minna í 20--30 ár og að mínu áliti er það eina raunhæfa lausnin að koma á þriðja stjórnsýslustiginu til þess að taka við einhverjum þeim verkefnum sem sveitarfélögin ráða ekki sjálf við.
Ég vænti því að þriðja setningin í þessum fáu línum um byggðamálin verði þá eins og hér stendur: ,,Unnið verður að sameiningu sveitarfélaga í samstarfi við þau.`` Þannig að það verði ekki farin sú leið að lögbjóða samstarf, að lögbjóða sameiningu sveitarfélaga í t.d. 25 stór sveitarfélög yfir svæði sem e.t.v. hefur ekki einu sinni sameiginlegar daglegar samgöngur og er þar af leiðandi hvorki landfræðilega, félagslega né atvinnulega séð eitt svæði.
Ég vil því í framhaldi af því sem ég hef hér verið að velta fyrir mér um stefnu ríkisstjórnarinnar í byggðamálum benda á að það er mikilvægt að skoða þessi mál öll í samhengi, skoða stöðu sveitarfélaganna, stöðu landbúnaðarins, sjávarútvegsins, samgangna, skólamála, þjónustu og atvinnu. Þetta er allt svo samtengt og byggir hvað á öðru að það er nánast ekki hægt að taka eitt atriði út og styðja það alveg sérstaklega. Það verður að vinna þetta allt í samhengi og það er vonandi sú áætlun sem gera á um byggðamál sem mundi þá fela það í sér.
Eitt brýnasta málið í sambandi við byggðamál er að búa öllum þegnum landsins sambærilega aðstöðu hvað varðar þær lífsnauðsynjar sem allir þurfa á að halda og þar á ég við hitunarkostnað, verð á nauðsynjavöru og símakostnað svo eitthvað sé nefnt. Það hefur raunar margoft komið fram að það sé stefna ríkisstjórnarinnar, sem segir í síðustu setningunni í bláu bókinni: ,,Lífskjör verða jöfnuð, m.a. með lækkun húshitunarkostnaðar þar sem hann er mestur.``
Fyrstu aðgerðir í því máli voru gerðar 1. júní árið 1991, fyrir tæpu ári. Í framhaldi af því kom yfirlýsing um að jöfnuði ætti að ná eða vissum jöfnuði, kannski ekki algjörum, á tveimur árum. 1. júní 1992 nálgast óðum og ég vil því í framhaldi af því sem ég hef verið að ræða einnig spyrja: Hverjar eru næstu ráðstafanir ríkisstjórnarinnar í því að jafna hitunarkostnað, að jafna orkukostnað í landinu? Það var ekki mikil fjárveiting til þeirra hluta í fjárlögum yfirstandandi árs og ég vil því spyrja hvaða ráðstafanir verði gerðar.
Ég hef reyndar flutt fyrirspurn um þetta í þinginu áður og fékk ágæt svör frá iðnrh. svo langt sem þau náðu þá stundina, en það var ekki hægt að heyra á þeim mönnum hvað fyrirhugað væri að gera á næstu mánuðum eða hvort kæmi til einhverrar verulegrar jöfnunar greiðslna hinn 1. júní nk. sem samkvæmt áætluninni átti þó að vera.
Ég held að því miður hafi þær ráðstafanir sem ríkisstjórnin hefur verið að gera frá því byrjað var að ræða frumvarp til fjárlaga á sl. hausti ekki stuðlað að uppbyggingu eða jöfnun á lífskjörum fólksins á landsbyggðinni. Sérstaklega tel ég þó að þessar ráðstafanir hafi komið hart niður á konum. Fækkun starfa í hefðbundnum greinum, bæði í landbúnaði og sjávarútvegi, bitnar á konum. Í frystihúsunum er tilhneiging til þess að uppsagnir komi fyrst niður á konum og ef lítið er að gera eru það fyrst konurnar sem eru sendar heim. Í landbúnaðinum er það sama. Þar eru búin flest af þeirri stærð að það er ekki nægilegt starf eða afkomumöguleikar fyrir tvo að hafa af venjulegum búum þannig að þar bitnar líka niðurskurður í landbúnaði mikið á konum. Oft er það þannig að þær reyna þá að taka að sér alla umsýslu búsins, en eiginmaðurinn fer og reynir að afla sér vinnu utan heimilisins, utan búsins.
Niðurskurður í velferðarkerfinu sem hefur verið mikill í vetur bitnar einnig mikið á konum því þegar dregið er úr framlögum til þjónustu eru það yfirleitt konurnar sem verða að bæta þeirri þjónustu á sig inni á heimilunum. Þær verða að taka að sér í meira mæli umönnun barna, umönnun aldraðra og sjúkra. Ég tel nauðsynlegt að taka enn frekar en gert hefur verið mið af stöðu kvenna sérstaklega. Sem betur fer er í gangi allmikið starf hjá konum víða út um land í þá veru að auka atvinnutækifæri þeirra og smáupphæð, sem ég vil nefna svo, hefur verið á fjárlögum til að styrkja atvinnuuppbyggingu meðal kvenna í dreifbýli. En 15 millj. kr., sem eru ætlaðar til þess verks, þættu ekki há fjárupphæð ef verið væri að byrja á fiskeldi eða loðdýrarækt. Ég tel nauðsyn á að hlúa að hugmyndum kvenna í meira mæli en gert hefur verið og það þarf markvissa atvinnuuppbyggingu á landsbyggðinni í góðri samvinnu við konur.
Sú fækkun fólks sem orðið hefur á landsbyggðinni hefur í enn meira mæli orðið hjá konum en körlum og skýringin er vitanlega sú að færri atvinnutækifæri hafa verið fyrir konur en karla. Það er alla vega frumorsökin. Hingað til hafa konur líka leitað mikið á höfuðborgarsvæðið, bæði til menntunar og til annarra þeirra starfa sem meira er af þar eins og þjónustustarfa, en þjónustustörf eru allt of fá á landsbyggðinni miðað við það meðaltal sem gildir í þjónustustörfum. En atvinnuleysi á höfuðborgarsvæðinu fer vaxandi. Höfuðborgarsvæðið mun ekki taka við fleira fólki í ár eða á næsta ári. Atvinnuleysið mun aukast. Þó ég sé ekki spámaður, þá eru svo margar samverkandi ástæður fyrir því að nokkurn veginn er hægt að fullyrða að atvinnuleysi verður meira en Þjóðhagsstofnun spáir. Það er nefnilega þannig að samdrátturinn byrjar úti á landsbyggðinni og hann byrjaði þar fyrir nokkrum árum, en hann endar á höfuðborgarsvæðinu. Hann endar í fækkun þjónustustarfa og hann endar í minna atvinnuframboði þar og ég þarf ekkert að lýsa því nánar. Það vita allir hvernig útlitið er í dag.
Þess vegna verður að snúa sér að því að fjölga þjónustustörfum á landsbyggðinni, styðja við þá vaxtarbrodda sem þar eru í þjónustustörfum og þar er ferðaiðnaðurinn ekki hvað minnsta málið, eitt stærsta málið mundi ég frekar segja að hann væri, og fleiri greinar mætti nefna sem ég tel að hægt væri að styðja við í atvinnu. En það verður að gerast í samráði við fólkið og í samráði við konur sérstaklega, vegna þess að konur hafa margar góðar hugmyndir um það sem hægt er að gera, en hingað til hefur ekki verið hlustað nægilega á rödd þeirra í sambandi við atvinnuuppbyggingu.
Virðulegi forseti. Ég vildi spyrja hvað fyrirhugað er að halda þessum fundi lengi áfram eða hefur verið tekin einhver ákvörðun um það, áður en ég held áfram ræðu minni. ( Forseti: Fundinum verður haldið áfram jafnlengi og einhver er á mælendaskrá til þess að ljúka þessu máli.) Verður þessu lokið? ( Forseti: Já, þessu máli og e.t.v. fleiri málum.) Er fyrirhugað að taka fyrir fleiri mál? Ég spyr forseta. ( Forseti: Það er hugsanlegt, já.) Ég þakka forseta fyrir þau svör.
Ég tel að í framhaldi af þessari skýrslu sem nú er verið að ræða sé augljóst mál að betur þurfi að vinna að uppbyggingu í byggðamálum en gert hefur verið á yfirstandandi vetri. Það var lögfest áherslubreyting í starfi Byggðastofnunar á árinu 1990 og átti að koma fram í því að Byggðastofnunin ætti ekki að vera lengur lánastofnun heldur vettvangur aðgerða ríkisvaldsins til að hafa áhrif á atvinnu- og byggðaþróun. Ég vil því í framhaldi af því skora á hæstv. ríkisstjórn og hæstv. forsrh. að snúa sér að því að vinna að velferð á varanlegum grunni. Þær umræður sem hér hafa farið fram um skýrslu Byggðastofnunar, þó að hún sé fyrir árið 1990, gætu verið hugmyndabanki fyrir hæstv. ríkisstjórn til að vinna úr ýmislegt sem hægt væri að gera til að stuðla að byggðajafnvægi á allan hátt.