Almenn hegningarlög

     Sjávarútvegsráðherra (Þorsteinn Pálsson) :
     Herra forseti. Ég mæli hér fyrir frv. til laga um viðauka við almenn hegningarlög, nr. 19 frá 12. febr. 1940.
    Í frv. þessu er lagt til að tilraun verði gerð með samfélagsþjónustu hér á landi. Frv. sama efnis var lagt fyrir 113. löggjafarþing en varð ekki útrætt á því þingi. Frv. er nú lagt fram að nýju efnislega óbreytt.
    Á síðustu tveimur áratugum hefur verið mikil umræða á Norðurlöndum og í Vestur-Evrópu um stöðu refsivistar í viðurlagakerfinu. Sú stefna hefur verið ríkjandi að draga beri úr notkun óskilorðsbundinnar refsivistar eins og unnt er. Til að það sé hægt þarf að finna önnur úrræði í staðinn. Frjálsræðissvipting er alvarlegustu viðbrögð við afbrotum og hefur oft mikla röskun í för með sér fyrir brotamann og fjölskyldu hans. Frjálsræðissviptingu á ekki að beita meira en nauðsynlegt er til að stemma stigu við afbrotum og þá fyrst eftir að önnur og vægari úrræði hafa verið reynd eða þegar reynslan hefur sýnt að vægari úrræði koma ekki að gagni. Samfélagsþjónusta er eina nýja viðurlagategundin sem náð hefur almennri útbreiðslu og hefur nú verið tekin upp sem varanlegt úrræði eða til reynslu með einum eða öðrum hætti í öllum ríkjum Vestur-Evrópu nema þremur, auk Íslands.
    Flestir fangar hér á landi sem og erlendis eru það sem kallað er venjulegir fangar, þ.e. menn sem fremja ítrekuð auðgunarbrot svo sem innbrot, þjófnaði, fjársvik og skjalafals. Oftast eiga þessir menn við persónuleg og félagsleg vandamál að etja. Samfélagsþjónusta hefur ekki síst átt fylgi að fagna vegna þess að þetta viðurlagaform hefur sannað gildi sitt gagnvart hluta af þessum svokölluðu venjulegu föngum. Samfélagsþjónusta með vinnuskyldu, ströngu eftirliti og félagslegri aðstoð skilorðseftirlits hefur vakið vonir um að í mörgum tilfellum megi beina brotamönnum inn á nýjar brautir og vekja áhuga á breyttu lífsmynstri.
    Þótt ekki séu sett hærri markmið en þau að brotamaðurinn haldi sig frá afbrotum

á meðan hann er að inna samfélagsþjónustu af hendi, en það er jafnlangur tími og refsivist dómsins, er verulegum árangri náð.
    Almennt er samfélagsþjónustu ætlað að koma í stað styttri óskilorðsbundinna refsivistardóma. Helstu kostir samfélagsþjónustu eru að brotamaður getur haldið sambandi við fjölskyldu og vini á meðan á fullnustu dóms stendur og auk þess getur hann jafnframt stundað sína föstu vinnu eða nám. Hann er ekki slitinn úr tengslum við þjóðfélagið á meðan á fullnustu stendur.
    Með samfélagsþjónustu tekur dómþoli út refsingu sína á jákvæðan hátt og má líta á hana sem bætur hans til samfélagsins fyrir afbrotið. Reynsla erlendis hefur sýnt að margir brotamenn halda tengslum við vinnustaði eftir að fullnustu dóms um samfélagsþjónustu er lokið. Þetta sýnir að samfélagsþjónusta hefur í mörgum tilfellum breytt lífsviðhorfum brotamannsins og vakið áhuga hans á nýjum málefnum.
    Hér á landi hefur föngum fjölgað verulega síðustu tvo áratugi. Nú eru um 100 manns að jafnaði á dag í afplánun. Þetta þýðir að um 40 fangar eru á hverja 100.000 íbúa. Þótt föngum hafi fjölgað hér á landi síðustu ár eru Íslendingar með einhverja lægstu fangatölu sem þekkist í Vestur-Evrópu.
    Samfélagsþjónusta er ekki úrræði sem leysir fangelsi af hólmi. Að ná því markmiði að hún geti komið í stað 5--7% refsivistardóma vegna hegningarlagabrota er góður árangur. Margir brotamenn vilja og geta hætt á afbrotabrautinni. Það eftirlit og aðhald og sú aðstoð sem veitt er á meðan samfélagsþjónustan er innt af hendi getur snúið mörgum til betri vegar.
    Í frv. þessu er lagt til að gerð verði tilraun með samfélagsþjónustu hér á landi. Hana má skilgreina með þeim hætti að hún sé ein tegund viðurlaga við afbrotum sem felst í því að á brotamann er lögð sú skylda að vinna ákveðinn tímafjölda launalaust og í frítíma sínum að verkefnum sem koma þjóðfélaginu almennt að gagni.
    Samkvæmt 1. gr. frv. er lagt til að á tilraunatímabilinu verði það fyrirkomulag á samfélagsþjónustu að heimilt verði að breyta allt að 10 mánaða óskilorðsbundnum refsivistardómi við fullnustu á þann veg að í hans stað komi ólaunuð samfélagsþjónusta í minnst 40 klst. og mest 200 klst.
    Samkvæmt 5. gr. frv. er það þriggja manna nefnd sem dómsmrh. skipar sem tekur ákvörðun um hvort refsivist skuli breytt í samfélagsþjónustu. Þegar ákveðið er að breyta refsivist í samfélagsþjónustu er samkvæmt sömu grein gert ráð fyrir að nefndin taki einnig ákvörðun um inntak samfélagsþjónustu í hverju tilviki. Ástæður þess að þetta fyrirkomulag er valið eru þær helstar að með þessum hætti nást best þau markmið að samfélagsþjónusta komi í stað óskilorðsbundinnar refsivistar og kostnaður við framkvæmd verður í lágmarki. Auk þess er mikilvægt að á tilraunatímabilinu verði hægt að hafa fullkomna stjórn á tilrauninni þannig að hún verði á hverjum tíma aðlöguð að aðstæðum hér á landi.
    Í 2. gr. frv. eru ákvæði um það hvaða skilyrði þurfi að vera til staðar svo breyta megi refsivist í samfélagsþjónustu. Samkvæmt 2. mgr. skal áður en ákvörðun um samfélagsþjónustu er tekin, fara fram athugun á persónulegum högum dómþola þar sem m.a. komi fram rökstutt álit á því hvort hann sé líklegur til að geta innt samfélagsþjónustu af hendi og hvaða samfélagsþjónusta komi til greina í viðkomandi tilfelli. Samkvæmt 6. gr. er Fangelsismálastofnun falið að annast þessa athugun. Ekki er gert ráð fyrir að refsivist verði breytt í samfélagsþjónustu nema líklegt verði talið að dómþoli vilji og geti innt samfélagsþjónustu af hendi og að þetta úrræði teljist líklegt til að koma dómþola út úr hringiðu afbrota.
    Í 3. gr. frv. eru ákvæði um inntak samfélagsþjónustunnar. Samkvæmt greininni er gert ráð fyrir að 20 klukkustunda ólaunuð samfélagsþjónusta komi að jafnaði í stað eins mánaðar refsivistar þannig að ef t.d. fjögurra mánaða refsivist er breytt í samfélagsþjónustu komi 80 klukkustunda þjónusta í hennar stað. Miðað er við að sú vinna sé einnig innt af hendi á fjórum mánuðum. Samkvæmt 2. mgr. er miðað við að vinnan verði aldrei innt af hendi á skemmri tíma en þremur mánuðum. Ekki er talið að uppeldislegt markmið samfélagsþjónustu náist ef vinnuskyldan er innt af hendi á skemmri tíma.
    Samkvæmt 4. gr. er samfélagsþjónusta háð þeim skilyrðum að dómþoli fremji ekki nýtt brot á refsitímanum og sæti eftirliti á þeim tíma sem það tekur að inna þjónustuna af

hendi. Auk þess er samkvæmt greininni heimilt að setja frekari skilyrði fyrir samfélagsþjónustu. Er þar miðað við þau skilyrði sem heimilt er að setja í venjulegum skilorðsdómum.
    Samkvæmt 6. gr. frv. er gert ráð fyrir að Fangelsisstofnun ríkisins annist framkvæmd samfélagsþjónustu eftir að ákvörðun er tekin um að breyta refsivist á þann veg. Í þessu felst m.a. að stofnuninni er ætlað að finna heppilega vinnustaði og semja við þá um að taka dómþola í samfélagsþjónustu. Þar sem samfélagsþjónusta hefur verið tekin upp hefur fyrir fram oft verið óttast að ekki tækist að útvega nægilega mörg atvinnutilboð til að þetta viðurlagakerfi gæti gengið upp og orðið að raunveruleika. Almennt hefur sá ótti reynst ástæðulaus eða ástæðulítill.
    Í 8. gr. frv. eru ákvæði um hvernig við eigi að bregðast ef dómþoli rýfur skilorð samfélagsþjónustu. Er þar í öllum meginatriðum miðað við sambærilegt fyrirkomulag og er í 42. gr. almennra hegningarlaga um skilorðsrof vegna reynlsulausnar.
    Ég tel mig nú hafa gert grein fyrir megintilgangi og efni þessa frv. og legg til, herra forseti, að því verði að lokinni þessari umræðu vísað til 2. umr. og hv. allshn.