Herra forseti. Hér er til umræðu frv. til laga um breyting á lögum um Seðlabanka Íslands sem felur fyrst og fremst í sér veigamikla breytingu að því er varðar meðferð og ákvarðanir í sambandi við gengi hinnar íslensku krónu. Hér er um mjög þýðingarmikið frv. að ræða sem skiptir afar miklu um framvindu efnahagsmála á næstu árum og að mínu mati er ekki hægt að ljúka umræðu um það nema fleiri hæstv. ráðherrar sjái sér fært að vera viðstaddir hana. Að minnsta kosti er algjörlega útilokað að ljúka þessari umræðu nema við fáum tækifæri til að hlusta á skoðanir hæstv. sjútvrh. í málinu, en svo virðist sem skoðanir í hæstv. ríkisstjórn fari ekki alveg saman í svo mikilvægu máli sem gengismálið er.
Samkvæmt frv., sem hæstv. viðskrh. hefur mælt fyrir, er lagt til að heimilt verði að ákveða að gengi krónunnar miðist við einn erlendan gjaldmiðil, samsettan gjaldmiðil, eins og ECU eða SDR, eða meðaltal gjaldmiðla, ýmist með eða án fráviksmarka. Síðan hefur hæstv. viðskrh. lýst því yfir á blaðamannafundi að það sem búi að baki sé að breyta körfunni, breyta framkvæmd gengisskráningarinnar, vinna að veigamiklum breytingum á efnahagsstefnunni og taka síðan upp tengingu við ECU í ársbyrjun 1993. Alþingi Íslendinga á því að lýsa því trausti yfir á núv. hæstv. ríkisstjórn að hún geti komið fram þeim breytingum sem þarna er verið að tala um á þessu tímabili og gefa henni umboð til að gera þessar breytingar eftir því sem henni þykir henta.
Ég tel að slíkt umboð af hálfu Alþingis sé óvenjulegt og komi ekki til greina í svo stóru máli. Ég minni á það að í þessum skýrslum og greinargerðum frá Seðlabanka Íslands og Þjóðhagsstofnun, sem við höfum nú fengið, eru mjög veigamiklir fyrirvarar í þessu máli. Í tillögum og yfirliti og niðurstöðum Seðlabankans segir m.a., með leyfi hæstv. forseta, að litið verði á ECU-tengingu krónunnar sem afdrifaríka yfirlýsingu um gengisstefnu Íslendinga sem vekja muni athygli bæði innan lands og utan. Það er því mikilvægt að slíkt skref sé ekki stigið fyrr en menn telja sig fullvissa um að við þessa stefnumótun verði hægt að standa. Það verður því að treysta undirstöðurnar sem best áður en þetta mikilvæga skref er tekið.
Nú kemur hæstv. viðskrh. til Alþingis og vill fá umboð þingsins til að gera þetta og við sem hér sitjum eigum að treysta því að núv. ríkisstjórn muni treysta undirstöðurnar sem best áður en þetta mikilvæga skref er tekið. Ég get upplýst hæstv. viðskrh. um það að a.m.k. eru þeir aðilar til hér á Alþingi sem hafa ekki slíkt traust á núv. ríkisstjórn og ég tel hana ekki hafa styrk til að koma fram og fullyrða að nú skuli tekin upp tenging við ECU í ársbyrjun 1993 hvernig svo sem allt veltur. Það er óhjákvæmilegt að vita betur hvernig framvindan verður og svo að ég haldi enn áfram að vitna í skýrslu Seðlabankans er sagt þar, með leyfi hæstv. forseta:
,,Ljóst er t.d. að enn vantar verulega á að sami stöðugleiki hafi náðst í efnahagsmálum hér á landi og í öðrum ríkjum sem tengd eru ECU-kerfinu.`` Og síðan segir: ,,Tíminn þangað til [þ.e. enn er verið að tala um 1993] verði notaður til að tryggja enn frekari stöðugleika í þróun efnahagsmála og til skipulagsbreytinga á sviði gjaldeyrismála, peningamála og ríkisfjármála sem hin breytta gengisstefna krefst.``
Það er mjög óvenjulegt að taka ákvarðanir um gengsimál svo langt fram í tímann eins og hér er verið að leggja til og ég held að það sé mjög óvenjulegt að ríkisstjórn fari fram á umboð til slíkra breytinga í gengismálum svo langt fram í tímann. Ég veit satt best að segja ekki hvað núv. ríkisstjórn gengur til. Telur hún virkilega að hún sjái svo vel fram í tímann og viti svo vel hverju hún muni koma í verk á næstu árum að hún sé þess umkomin að fara fram á slíkt umboð? Það er óvenjulegt sjálfstraust, svo ekki sé nú meira sagt, og ég tel að ríkisstjórnin fari nokkru offari í þessu sjálfstrausti.
Í þeim greinargerðum sem liggja til grundvallar í þessu máli, m.a. frá Þjóðhagsstofnun og Seðlabankanum, liggur fyrir margvíslegur fróðleikur og sannindi sem ég hefði haldið að yrði til þess að hæstv. viðskrh. vildi ekki fullyrða um það hvort ECU yrði tekið upp í ársbyrun 1993. Í þeim kafla sem fjallar um upphafsstöðu við fastgengisstefnu í skýrslu Seðlabankans koma fram mörg atriði sem þarfnast íhugunar og það er engin leið að samþykkja eitt eða neitt í þessu efni nema fá þá betri upplýsingar um það hvað hæstv. ríkisstjórn ætlar sér. Það gengur jafnvel svo langt í umræðum um þetta mál að menn segja --- og ég vitna þá m.a. til ágætrar greinar sem Sigurður B. Stefánsson, virtur hagfræðingur, skrifaði sl. fimmtudag undir yfirskriftinni ,,Gleymum því að gengisfelling sé til`` sem er vissulega góð fyrirsögn og góð fyrirætlan af allra hálfu, að gleyma slíku, en hann segir m.a., þegar hann er að tala um að gengisfelling sé jafnaðhaldslaus við ECU-tengingu og endranær, með leyfi hæstv. forseta:
,,Nákvæmlega sama máli gegnir um þá gengisfellingu sem rætt er um vegna tengingar krónunnar við ECU. Hún er hugsuð sem síðasti möguleiki til að laga rekstrarskilyrði á Íslandi að aðstæðum í Evrópu. Eftir ECU-tengingu krónunnar er íslenska þjóðarbúið í reynd orðið hluti af stærra gjaldeyrissvæði.``
Því er nauðsynlegt að virða fyrir sér hverjar aðstæðurnar eru, nú á þessum tímamótum, til að taka þessar veigamiklu ákvarðanir. Hvernig er t.d. rekstrarafkoma og rekstraröryggi í okkar helstu undirstöðugreinum? Enn segir svo í skýrslu Seðlabankans:
,,Með svo óöruggar heimildir um samkeppnisstöðu að sinni er æskilegt að taka nánara mið af rekstrarafkomu atvinnugreina.``
Með þessu er Seðlabankinn að segja að ekki sé hægt að fullyrða um það hvort rekstrarafkoma atvinnuveganna sé með þeim hætti um þessar mundir að hægt sé að binda sig fastan við mastrið. Við vitum að við núverandi aðstæður eru undirstöðuatvinnuvegirnir í miklum erfiðleikum. Þeir eru að sligast undan feiknarlega háum vöxtum sem eru hærri en nokkru sinni fyrr og núv. ríkisstjórn hefur ekki sýnt fram á það með hvaða hætti hún hyggst eða muni geta komið á jafnvægi á peningamarkaðnum, enda virðist hún leggja meiri áherslu á að koma á jafnvægi á svokölluðum húsbréfamarkaði, svo að vitnað sé til hinnar hvítu bókar þar sem eitt aðalatriðið virðist vera að ná jafnvægi á húsbréfamarkaðnum. Slíkt ofurkapp hefur núv. ríkisstjórn lagt á þann þátt peningamálanna sem verður að sjálfsögðu ekki slitinn úr samhengi við aðra þætti peningamála í landinu.
Það er einnig eftirtektarvert að um þessar mundir er verið að taka ýmsar ákvarðanir um fleira sem skiptir máli í afkomu atvinnuveganna. Það eru kjarasamningar fram undan sem enginn veit hvernig munu enda og það er mikil spurning hvort það sé rétt útspil af hálfu núv. ríkisstjórnar að binda sig fasta við mastrið nú á þessum haustdögum. Annars mun henni sjálfsagt takast að binda sig við mastrið með einhverjum öðrum hætti sem
ég skal ekki leggja mat á.
Mig langar einnig að koma inn á ýmsar aðrar kostnaðarbreytingar sem virðast vera í farvatninu og vil ég þar taka sem dæmi að nú er boðuð veruleg hækkun á rafmagni til atvinnufyrirtækja. Rafmagnsveitur ríkisins hafa tilkynnt það að nú skuli ekki lengur miða við fjóra hæstu afltoppa á ári hverju heldur skuli það nú tekið upp að miða uppgjör í lok árs við hæsta afltopp ársins. Þetta er feiknarleg breyting á rafmagnstöxtum í okkar sveiflukennda þjóðfélagi þar sem sumar atvinnugreinar búa við það að þurfa að vinna úr hráefni á tiltölulega stuttum tíma. Ég get nefnt dæmi um loðnuverksmiðjur. Ég get nefnt dæmi um sláturhús og margt annað sem einkennir íslenskan þjóðarbúskap. Þá leyfa menn sér að tilkynna það ósköp einfaldlega að ávallt skuli miða við hæsta afltoppinn. Ég ætla ekki að fara með neinar tölur í því sambandi, hvað þetta muni þýða mikla hækkun á rafmagni, en trúlega getur það þýtt helmingshækkun í mörgum tilvikum. Menn virðast ekkert hika við það, á sama tíma og boðuð er gengisfesta og tenging við ECU í ársbyrjun 1993, að hækka þjónustu ríkisfyrirtækja til undirstöðuatvinnuveganna. Svo vill til að þau fyrirtæki sem hér eiga í hlut eru a.m.k. undir hæstv. iðnrh. og viðskrh. og er það nokkuð undarlegt ef hann telur að þau þoli léttilega að fá slíkan glaðning rétt eftir að hann hefur tilkynnt að nú eigi allt að vera fast og síðan eigi að binda sig fastan við ECU í ársbyrjun 1993. Þetta eru ekki sannfærandi vinnubrögð og það þýðir ekki fyrir núv. ríkisstjórn að ætla að koma fram fyrir þjóðina og halda því fram að hér eigi að ríkja traust gengisstefna þar sem byggt sé áfram á fastgenginu með slíkum vinnubrögðum. Þá hefði núv. ríkisstjórn verið miklu nær að bíða með stóru orðin og sjá til þar til menn hafi séð hvernig til tókst í sambandi við þær breytingar sem eru taldar nauðsynlegar áður en þessi veigamikla ákvörðun verður tekin.
Í sambandi við viðskiptakjörin segir Seðlabankinn jafnframt, með leyfi hæstv. forseta:
,,Það er miklum vandkvæðum bundið að meta hvort afurðaverð og viðskiptakjör þjóðarbúsins eru nálægt jafnvægi.``
Þetta kemur fram hjá Seðlabankanum og þeir segja í lokin: ,,Niðurstaðan er þannig sú að viðskiptakjörin eru ótrygg þar sem þau rísa hæst.``
Síðan er í greinargerðinni jafnframt fjallað um nokkuð sem heitir kerfislæg gengisaðlögun og það er náttúrlega nauðsynlegt að fá upplýsingar hjá hæstv. ríkisstjórn með hvaða hætti hún hyggst standa að kerfislægri gengisaðlögun eða hvort ekkert stendur til í þeim efnum. Ég trúi því vart að hæstv. ríkisstjórn reikni með því að Alþingi geti veitt henni umboð til þessara breytinga á íslenska genginu án þess að hún tjái sig betur um það hvort hún hyggst fara eftir því sem þarna segir því að þar er um mjög mikilvægar breytingar að ræða, eða hugmyndir um breytingar, og væri fróðlegt og nauðsynlegt að fá skoðanir hæstv. sjútvrh. í þeim efnum áður en málið fer til nefndar.
Ég vil vitna aftur til þess sem segir í grein Sigurðar Stefánssonar og fjallar að nokkru leyti um það sem segir um svokallaða kerfislæga gengisbreytingu sem hæstv. viðskrh. hefur að nokkru leyti gerst talsmaður fyrir í greinum og málflutningi, en þar segir, með leyfi hæstv. forseta:
,,Að baki hugmyndinni um veiðigjald er að færa tekjur frá launþegum með gengisfellingu. Þær tekjur yrðu síðan fluttar aftur frá sjávarútvegi með álagningu veiðigjalds sem rynni til sameiginlegra sjóða og kæmi þannig launþegum til góða.``
Það er sem sagt hugmyndin með þessari kerfislægu gengisbreytingu að leggja á veiðigjald, rýra þannig kjör launþega í landinu en skila þeim því aftur í einu eða öðru formi. Þetta er hugmyndafræðin sem liggur að baki. Og í skrifum Seðlabankans segir, með leyfi hæstv. forseta:
,,Loks er nauðsynlegt að meta upphaf stöðu fastgengistengingar með hliðsjón af því hvort tilefni sé til kerfislægra gengisbreytinga.``
Síðan fer Seðlabankinn að vitna til stefnuyfirlýsingar ríkisstjórnarinnar og reyna að lesa út úr því sem eðlilegt er hvað hæstv. ríkisstjórn á við, en þar segir, með leyfi hæstv. forseta:
,,Stefnuyfirlýsing ríkisstjórnarinnar gefur fyrirheit um mótun sjávarútvegsstefnu er nái jafnt til veiða og vinnslu og tryggir stöðu sameignarákvæðis laga um stjórn fiskveiða, þ.e. sameignar nytjastofnanna auk annarra áhersluatriða. Í þessu virðist felast viss viðurkenning á veiðum í ríkjandi fiskveiðistjórnarkerfi, einkum að því er varðar jafnvægi milli megingreinanna, veiða og vinnslu.``
Ekki gengur Seðlabankinn lengra en að tjá sig um að það virðist felast í þessu viðurkenning þannig að eitthvað virðist nú skorta upp á samband á milli bankans og ríkisstjórnarinnar.
Síðan segir í þessum skrifum: ,,Þegar þannig er komið að mörkum afrakstursgetu veiðistofnanna og veita þarf frekari hvatningar til þróunar atvinnuvega á sú hvatningarþörf ekki við um sjávarútveginn sem þá mundi eyða meiri verðmætum til að sækja óbreyttan afla eða gengi á sjálfa stofnana. Leiðin til lausnar þessum vanda er að jafna metin með sérstöku gjaldi á veiðarnar, svo sem fiskihagfræðin leggur áherslu á`` --- ekki veit ég nú til þess að öll fiskihagfræði leggi áherslu á það --- ,,eða takmarka veiðarnar með aflakvótum eða sóknarmarki. Fyrri leiðin samrýmist frjálsræði í athöfnum og jafnræði til tekjujöfnunar, en hin síðari byggist á úthlutun verðmætra réttinda til sumra aðila umfram aðra.``
Þetta er skoðun Seðlabankans eða ég vænti þess að þetta sé sagt að einhverju leyti a.m.k. fyrir hönd hans en það er ekki aldeilis skoðun hins virta hagfræðings Sigurðar Stefánssonar því að hann segir, með leyfi forseta:
,,Veiðigjald eða gengisfelling eru bein ríkisafskipti sem munu draga úr hagkvæmni fyrirtækjanna og minnka afrakstursgetu greinarinnar í heild.``
Og Seðlabankinn segir í lok þessara áhugaverðu hugleiðinga: ,,Tækifærið til kerfislægrar gengisbreytingar væri miklu lakara eftir að slíkri tengingu hefði verið lýst yfir, enda mundi það grafa undan trúverðugleika tengingarinnar.``
Ég hlýt því að spyrja hæstv. viðskrh.: Má treysta því að núv. ríkisstjórn hafi þetta ekki á orði frekar eða mun núv. ríkisstjórn ætla sér að gera þennan hlut og ætlar hún sér að framkvæma kerfislæga gengisaðlögun eins og það er kallað á íslensku? Er það hugmynd hennar?
Að lokum segir Seðlabankinn um upphafsstöðu hugsanlegrar fasttengingar krónunnar, með leyfi hæstv. forseta:
,,1. Samkeppnisstaða sjávarútvegs og annarra útflutningsgreina er mjög tæp og verður tæpast viðunandi með aflatakmörkunum og væntanlega lakari viðskiptakjörum á næsta ári.
2. Staðan er borin uppi af takmörkuðum greinum innan sjávarútvegsins, einkum botnfiskgreinum, en einmitt þær greinar mun setja sem mest ofan fram á næsta ár.
3. Viðskiptakjör eru almennt hagstæðari en auðið mun að treysta á að standi til lengdar.
4. Viðskiptahallinn ágerist verulega, óháð því hvað verður um byggingu álvers, og virðist orðinn meiri en við verði ráðið með stjórntækjum eftirspurnar einum saman.
5. Tilefni gætu orðið til kerfislægrar gengisbreytingar í sambandi við stefnumótun í sjávarútvegsmálum.``
Þetta er nú ein helsta niðurstaða Seðlabankans um upphafsstöðuna í þessu mikilvæga máli. Þá telur hæstv. viðskrh. efni til þess að ganga fram á völlinn, halda blaðamannafund og ákveða um það hvernig þessu skuli háttað næstu árin og væri fróðlegt að
vita hvort hæstv. sjútvrh. er þessu sammála. Það hefur komið í ljós og verið haft eftir honum að hann sé það ekki. Hvernig í ósköpunum dettur núv. ríkisstjórn í hug að ganga fram á völlinn með þessum hætti í gengismálum og halda því svo fram á Alþingi að hún vilji skapa festu, traust og trúverðugleik í gengismálum?
Ég vil jafnframt að lokum, hæstv. forseti, vitna til þess sem segir í viðauka þrjú í greinargerð Þjóðhagsstofnunar um tilhögun gengismála á Íslandi, sem ber heitið Kostir við stefnumörkun, eftir Paul Krugman, en svo virðist vera sem eðlilegt sé í svo stóru máli að leitað sé til hinna færustu manna til að geta byggt ákvörðunina á traustum grunni. En hann segir, með leyfi hæstv. forseta, um kosti Íslendinga:
,,Íslendingar eiga í grundvallaratriðum um tvo kosti að velja varðandi gengistilhögun. Þeir geta áfram fylgt sjálfstæðri gengisstefnu en jafnframt leitast við að ná betri árangri í baráttunni við verðbólgu án teljandi kerfisbreytinga eða þeir geta stefnt að þátttöku í evrópska myntkerfinu og tekið upp sameiginlegan evrópskan gjaldmiðil verði hann að veruleika.
Kostir þess að reka áfram sjálfstæða gengisstefnu eru miklir. Ísland er of fámennt til að útflutningur þaðan geti nokkru sinni orðið mjög fjölbreyttur. Landið er of langt frá Evrópu til að hreyfanleiki vinnuafls geti komið í staðinn fyrir breytingar á hlutfallslegum launum. Loks er vægi utanríkisverslunar ekki eins mikið og ætla hefði mátt. Breytanlegt gengi getur því gegnt mikilvægu hlutverki í hagstjórn og þarf ekki að hafa ótæpilegt óhagræði og kostnað í för með sér. Sveigjanlegt gengi þýðir ekki endilega frjálst gengi. Vel kemur til greina að hafa nánar gætur á evrópska myntkerfinu og jafnvel setja genginu ákveðin vikmörk. Aðalatriðið í þessu sambandi er þó að finna má gengistilhögun, þar sem hægt er að breyta genginu til að bregðast við ytri áföllum, margar málsbætur. En hafa verður í huga að rökin fyrir sveigjanlegu gengi eru dauð og ómerk ef sífellt er látið undan pólitískum þrýstingi og gengið fellt að óþörfu og kynnt undir verðbólguna. Og auðvitað geta verið fyrir því pólitískar og táknrænar ástæður að Íslendingar vilji ekki sýnast minni Evrópumenn en aðrar Norðurlandaþjóðir.
Frumniðurstaðan er því á þann veg að fyrir því eru ekki sannfærandi efnahagsleg rök að Íslendingar stefni að myntbandalagi með öðrum Evrópuþjóðum. Séu sannfærandi rök til eru þau fyrst og fremst af pólitískum toga.``
Ég ætla ekki, herra forseti, að gera þessi orð að mínum. En ég tel samt að í þeim felist viss sannleiksneisti. Ég er t.d. ekki þeirrar skoðunar að Ísland sé of fámennt til að útflutningur frá landinu geti nokkru sinni orðið fjölbreyttur. Ég tel að það felist mikil tækifæri fyrir okkur Íslendinga að auka fjölbreytni í útflutningi. Hitt er svo annað mál að sá dagur er ekki kominn og það ríkir mikil óvissa í framvindu efnahagsmála. Því get ég ekki stutt það að núv. ríkisstjórn fái svo víðtækar heimildir sem hún fer fram á. Og ég vænti þess að hv. Alþingi og þeir sem styðja ríkisstjórnina geri sér grein fyrir því hvaða umboð þeir eru að fela ríkisstjórninni, eða viðskrh. hennar fyrir hönd ríkisstjórnarinnar, með því að samþykkja frv.
Ég vil að lokum endurtaka það að ég tel ómögulegt í svo stóru máli sem þessu, sem varðar svo mjög atvinnuvegi þjóðarinnar og efnahagsmálin til frambúðar, að umræðum hér sé lokið án þess að hæstv. sjútvrh. sé viðstaddur. Ég vil því fara fram á það að annaðhvort verði umræðunni frestað þar til hann getur verið viðstaddur eða þá ráðstafanir gerðar til að hann komi hér, en ég hygg þó að ég hafi upplýsingar um að slíkt sé ómögulegt og að sjálfsögðu virði ég það. En ég tel að það liggi ekki svo á í þessu máli að það geti ekki beðið komu hæstv. sjútvrh. Það eru ekki uppi neinar þær aðstæður í þjóðfélaginu að það bráðliggi á að afgreiða þetta frv. á næstu vikum. Það er alveg nóg að afgreiða það eftir áramót --- og í sjálfu sér er engin ástæða til að afgreiða það.
Það er líka ljóst að þeir sem starfa í efh.- og viðskn. þurfa að ræða við helstu forsvarsmenn íslensks atvinnulífs og í bankastarfsemi og Seðlabankann áður en þetta mál er afgreitt. Ég vil líka upplýsa hæstv. viðskrh. um það að á fundi sem við áttum með fulltrúum Seðlabankans kom þeim á óvart að þetta frv. hefði verið lagt fram. Þeim var beinlínis ókunnugt um efnisinnihald þess. Það vakti undrun mína að fulltrúar Seðlabanka Íslands skyldu ekki vera algerlega meðvitaðir um það hvað þarna var á ferðinni. Ég átti satt best að segja von á því að svo mikilvægt mál væri ekki lagt fram nema í fullu samráði við Seðlabanka Íslands. Er þetta nú ekki vottur þess að meiningin sé að efla svo mjög sjálfstæði Seðlabankans eins og núv. ríkisstjórn segir svo oft á Alþingi. Vil ég minna á eitt dæmi þar sem núv. ríkisstjórn skipaði svo fyrir að Seðlabankinn skyldi skilgreina húsbréf að hálfu sem peninga. Þetta er alveg ný hagfræði og greinilega hafði Seðlabankinn gefið þetta út af hreinni góðsemi við ríkisstjórnina og bendir nú ekki til þess að ætlunin sé að reikna með því að Seðlabankinn stórauki sjálfstæði sitt.
Herra forseti. Ég sé ekki ástæðu til að tjá mig frekar um þetta mál að sinni en ég mun gera það frekar síðar þegar hæstv. sjútvrh. getur verið viðstaddur.