Herra forseti. Ég hefði að vísu kosið að ræða allítarlega um svokallaðar efnahagsráðstafanir hæstv. ríkisstjórnar en það er afar erfitt. Við höfum aðeins séð eitt og eitt brot af þessum ráðstöfunum. Við höfum aðeins séð hluti eins og að leyfa innflutning á mjólkurdufti og hætta þeirri aðstoð sem veitt hefur verið íslenskum iðnaði og íslenskum landbúnaði. Við höfum reyndar heyrt síðan að sumt af því sem hefur verið sýnt er dregið til baka. Félmrh. hefur tjáð okkur og hefur tilkynnt þjóðinni að flutningur á verkefnum yfir til sveitarfélaga verði að öllum líkindum dreginn til baka og ég vil fagna því, því þar var tvímælalaust um lögbrot að ræða. Það er mjög skýrt tekið fram í lögum að um slík málefni
skuli hafa samráð við sveitarfélögin.
Við höfum ekki enn þá séð hvað verður um sjómannafrádráttinn og þannig gæti ég haldið áfram að tala. Ítarleg umræða um efnahagsmálin svokölluðu, efnahagsráðstafanir verður því að mestu leyti að bíða 3. umr. en ég vil þó taka undir það með hv. þm. Steingrími J. Sigfússyni sem hann sagði um beinar greiðslur til bænda. Hann tók að mínu mati alls ekki of djúpt í árinni. Þar er um eitthvert siðlausasta brot á samningi sem ég hef séð að ræða.
Þessi samningur var afar erfiður fyrir bændur. Hann tók langan tíma, mikil fundahöld og var reyndar mjög harðlega gagnrýndur af sumum, t.d. hv. sjálfstæðismönnum fyrir að þar væri allt of nálægt bændum gengið. Þeim er gert að leggja þar í afar vandasama og erfiða búháttarbreytingu, en það sem þeir fengu helst í staðinn var að flytja ýmsar niðurgreiðslur og útflutningsbætur í beinar greiðslur til bænda. Og ég leyfi mér að fullyrða að það atriði hafi ráðið hvað mestu um að forusta landbúnaðarins gekk í það að sannfæra bændur landsins um að það væri rétt að ganga að samningnum. Þannig var undir samninginn ritað.
Ég trúi því ekki satt að segja að hæstv. landbrh. láti slíkt viðgangast. Ég hef alltaf skilið hæstv. landbrh. þegar hann hefur talað á undanförnum árum svo að hann legði afar mikla áherslu á drengskap og að standa við sín orð. Ég trúi því ekki að nú þegar hann er orðinn hæstv. landbrh., gangi hann gegn eigin orðum sínum. Ég vil sem sagt undirstrika það sem kom hér fram frá fyrrv. landbrh. sem stóð í þessum samningum. Að ætla með lögum að færa tveggja mánaða laun yfir áramót er náttúrlega ekkert annað en svik. Hæstv. ríkisstjórn getur vel fjármagnað slíkt með stuttu láni, sá er vandinn allur og það hefur oft verið gert að fjármagna greiðslu sem talið hefur verið rétt að inna af hendi fyrir áramót með stuttu láni.
Ég ætla fyrst og fremst að ræða dálítið um nokkur grundvallaratriði framtíðarþróunar þessa þjóðfélags og vildi þar gjarnan vísa til ræðu hæstv. iðnrh. sem hann flutti 6. des. Hann er víst genginn úr salnum en það skiptir ekki öllu máli. Sú ræða var slétt og felld að vísu að mestu leyti en í seinni hluta ræðunnar kom hann inn á ýmis grundvallaratriði sem ég vil taka undir með hæstv. ráðherra. Hæstv. ráðherra benti þar á ýmsan vaxtarbrodd í þjóðfélaginu og gerði það vel. Hann benti jafnframt á að ríkisvaldið gæti og ætti að koma þar til liðsinnis. Mér er víst ekki heimilt að vísa beint í ræðuna, en efnislega sagði hann m.a., og ræddi þá um hin ýmsu verkefni hins opinbera og taldi það meðal mikilvægari verkefna hins opinbera á sviði atvinnulífsins að auka menntun, starfsmenntun, endurmenntun, ráðgjöf, tækni og rannsóknaþjónustu og fjárhagslega aðstoð vegna þróunarstarfs. Þetta er hárrétt. Það er einmitt hið stóra verkefni hins opinbera að auka slíka aðstoð og það var í því skyni sem síðasta hæstv. ríkisstjórn og menntmrh. fyrir hennar hönd flutti á Alþingi áætlun um rannsókna- og þróunastarfsemi þar sem gert er ráð fyrir því að hún verði aukin um 10% á ári. Nú spyr ég hæstv. menntmrh. sem hér situr: Hvar er slíka aukningu að finna í því frv. til fjárlaga sem hérna liggur fyrir? Ég finn hana hvergi. Ég vek t.d. athygli á að Rannsóknasjóðurinn, sem að mati þeirra sem að vísindum vinna hefur í raun lyft hér grettistaki og komið fjölmörgu góðu til leiðar, stendur í stað.
Ég viðurkenni fyrstur manna að Rannsóknasjóðurinn hefur ekki verið aukinn frá ári til árs eins og t.d. ég hefði viljað en þó var alltaf bætt einhverju við hann. Það var bætt við hann í fyrra, a.m.k. þannig að hann héldist vel við verðlagsþróun. Og ég veit að hv. þm. hafa fengið bréf frá Rannsóknaráði ríkisins sem er þess virði að lesa og fá skráð í þingtíðindi. Ég ætla, með leyfi forseta, að lesa þetta bréf. Þetta bréf er dags. 18. nóv. og fjallar um rannsókna- og hagþróun á Íslandi, fjárveitingar til rannsókna. Þar segir:
,,Samkvæmt 13. gr. laga nr. 48/1987, um vísindaráð og Vísindasjóð, Rannsóknaráð ríkisins og Rannsóknasjóð, er Rannsóknaráð ríkisins ríkisstjórn og Alþingi til ráðuneytis um allt er varðar hagnýtar rannsóknir og þróunarstarfsemi í þágu atvinnuveganna, þar á meðal tillögur um framlög ríkissjóðs til þeirrar starfsemi. Þótt ekki hafi veri leitað umsagnar Rannsóknaráðs ríkisins í þessu efni við núverandi fjárlagaundirbúning telur ráðið rétt að koma athugasemdum sínum við frv. á framfæri. Er það gert að gefnu tilefni. Annars vegar var á sl. vetri samþykkt í ríkisstjórn og lögð fram á Alþingi stefna í málum vísinda og tækni þar sem m.a. var áformað að auka skyldi framlög til þeirra mála um 10% af raunvirði. Hins vegar standa Íslendingar nú frammi fyrir efnahagsvanda sem leiðir af samdrætti í sjávarútvegi og einhæfu efnahagslífi um leið og samið er um aðgang að Evrópsku efnahagssvæði sem gera mun mjög aukna kröfu til íslenskra fyrirtækja. Við þessi skilyrði er enn minnt á nauðsyn þess að skjóta fleiri stoðum undir efnahagslíf þjóðarinnar. Enn kemur í ljós að Íslendingar leggja of lítið í nauðsynlegt undirbúningsstarf til að nýsköpun verði nægilega öflug og takist farsællega.
Augun hafa beinst að nýtingu orkulindanna en árangur í uppbyggingu orkufreks iðnaðar skilar sér hægar en vonir hafa staðið til, fyrst og fremst vegna erfiðari markaðsskilyrða í orkufrekum iðngreinum. Olíu- og gasleit hafa skilað góðum árangri víða í Asíu að undanförnu og vinnsla á svæðum sem áður voru utan viðskiptasviðs Vesturlanda er að hefjast. Vaxandi útflutningur áls og málmblendis frá austantjaldslöndum dregur verulega úr líkum á nýrri aukinni orkufrekri iðnaðarframleiðslu hér á landi á næstunni.
Fátt bendir til þess að samkeppnisskilyrði íslenskra orkulinda fari verulega batnandi alveg á næstu árum þótt sjálfsagt sé að halda áfram leit að mörkuðum og aðferðum til að nýta þær af hagkvæmni. Ástæða er til að huga að ýmsum smærri kostum í því sambandi.
Rannsóknaráð ríkisins vill minna á að Íslendingar hafa á undanförnum árum verið að eignast fjölmargt vel menntað ungt fólk á ýmsum sviðum sem náð hefur góðum árangri í háskólum og við vísindastofnanir erlendis. Þessi auðlind hefur hins vegar ekki nýst okkur til framfara enn sem komið er aðallega vegna þess hve tregir landsmenn hafa verið til að nýta þekkingu þess í rannsóknum og nýskapandi þróunarstarfi og veita til þess nægilegum fjármunum.
Á hinn bóginn hafa Íslendingar á undanförnum árum reynst afar fljótir til stórfelldra fjárfestinga í tækjum og búnaði og framkvæmdum sem litlum eða engum arði skila. Þetta á bæði við um fjárfestingu í hefðbundnum atvinnuvegum sem ekki geta aukið framleiðslu sína vegna minnkandi sjávarafla eða markaðstakmarkana, en ekkert síður í raforkuverum, verslunarhúsnæði langt umfram þarfir markaðar að ekki sé talað um lítt undirbúin fjárfestingarævintýri, loðdýrarækt og fiskeldi. Og opinberir aðilar jafnt sem einkaaðilar bera ábyrgð í þessum efnum.
Það er skoðun Rannsóknaráðs ríkisins að nú þurfi að taka ákvörðun um áherslubreytingu. Leggja þarf mun meira en nú er gert af fjármagni og atorku í rannsókna- og þróunarstarf og tengt markaðsstarf með góðum fyrirvara áður en lagt er í fjárfestingu. Ákvarðanir þarf að undirbúa mun betur en tíðkast hefur og mun fleiri kostir þurfa að vera til svo að nægilegur fjöldi þeirra geti skilað arði til samfélagsins. Óhjákvæmilega verður að gera ráð fyrir að einungis hluti nýrra hugmynda verði að raunveruleika í framleiðslu og verðmætasköpun. Stórfé í fáar tækifærisgreinar sem skila eiga skjótfengnum gróða er of mikil áhætta fyrir svo lítið þjóðfélag.
Starf Rannsóknaráðs ríkisins og reynsla af Rannsóknasjóði að undanförnu hefur reyndar leitt í ljós að enginn skortur er á áhugaverðum viðfangsefnum sem eintakir vísindamenn, rannsóknastofnanir, fyrirtæki og sjálfstæðir einstaklingar vilja vinna að og eru grundvallaðar á sérhæfðri þekkingu. Hins vegar er skortur á fé til nauðsynlegra rannsókna og undirbúningsstarfs. Oftast tekur slíkt starf meiri tíma og kostnaður verður meiri en hugmyndasmiðirnir búast við í upphafi og þá skortir oft bolmagn til að leiða þróunarverkefni til lykta, hversu góðar sem hugmyndirnar annars eru. Smáfyrirtækjum á Íslandi, sem lagt hafa út á þá braut, hefur reynst þróunarstarf þungt í skauti, dýrt og tímafrekt. Það gerir miklar kröfur til starfsliðs og stjórnenda. Íslendingar eru að sjálfsögðu ekki einir á báti í þessu efni. Hins vegar er reynslan líka sú að smáfyrirtæki geta verið mjög skapandi og flest ný störf verða til í smáum og meðalstórum fyrirtækjum um allan heim. Í öllum iðnvæddum löndum lögð mikil áhersla á að skapa þeim hagstæð þróunarskilyrði. Að þessu hefur ekki verið nægilega hugað hér á landi.
Í rannsókna- og þróunarstarf þarf verulegt áhættufé og framlög án fyrir fram kröfu um ávöxtun og tryggingar þótt vonir séu um góðan arð. Ekki er hægt að uppfylla fyrir fram þær kröfur um arðsemi og tryggingar sem bankar og venjulegir fjárfestingarsjóðir þurfa að gera. Það hafa flestar aðrar vestrænar þjóðir skilið og hafa stóraukið framlög til rannsókna, jafnvel mest þegar stöðnun virtist blasa við. Þetta þykir almennt hafa skilað sér vel eins og komið hefur fram í nýlegri athugun á vegum Efnahags- og framfarastofnunarinnar OECD í svonefndri TEP-athugun. Þær niðurstöður birtast í ályktunum OECD-ráðsins og stefnumarkandi gögnum frá stofnuninni m.a. í ritinu Science Policy Outlook sem er að koma út. Þar kemur m.a. í ljós að þær þjóðir sem notið hafa mests efnahagsvaxtar eru síðustu tíu árin einmitt þær sem hafa aukið hlutdeild framlaga til rannsókna og þróunar umfram þjóðartekjur. Það má nefna Norðurlönd önnur en Ísland, Spán, Ítalíu og Portúgal, Þýskaland, Frakkland og Japan. Umhugsunarvert er líka að Spánn og Portúgal, sem lengi lágu langt fyrir neðan Ísland í framlögum til rannsókna, eru nú að fara fram úr okkur.
Rannsóknaráð fær ekki séð að Íslendingar geti náð efnahagslegum árangri og breikkað undirstöður efnahagslífsins án þess að gera slíkt hið sama. Ljóst er að nýsköpun verður ekki byggð á hugviti eins og mikið er talað um án þess að leggja verulegt fé í öflun þekkingar, ræktun hugvits og könnun á nýjum hugmyndum sem aukin þekking og tækifæri markaðarins leiða í ljós. Rannsóknaráð ríkisins bendir á að fyrirliggjandi fjárlagafrv. felur í sér áframhaldandi stöðnun í rannsóknum og nýsköpun. Það er ekki í samræmi við markaða stefnu í vísindum og tækni. Það er í andstöðu við brýnar þarfir þjóðarbúsins ef ætlun ríkisstjórnarinnar er að skapa sér efnahagslegan stöðugleika og hagvöxt á breiðari grunni en verið hefur og búa atvinnulífið undir þátttöku í sameiginlegum markaði innan Evrópu sem nú hefur verið samið um. Rannsóknaráð gerir á þessu stigi ekki athugasemdir við einstakar tillögur í fjárlagafrv. til næsta árs um framlög til rannsókna en telur að gera þurfi á því verulegar breytingar ef þekkingarauður þjóðarinnar á að nýtast til framfara á næstu árum. Fylgja þarf eftir þeirri stefnu sem lögð var fram á síðasta Alþingi. Virkja þarf alla skapandi krafta í atvinnulífi og hjá opinberum stofnunum sem veitt geta mikilvæga aðstoð við framfarir hjá atvinnuvegunum. Rannsóknaráð leggur til að fram fari umræður um leiðir til að auka framlög til þessa málaflokks og samræmt átak til að styrkja stoðir atvinnulífsins við þessi breyttu umhverfisskilyrði. Ráðið býður fram aðstoð við skipulag og framkvæmd þess í samvinnu við samtök atvinnulífsins og aðrar stofnanir sem að því þurfa að standa. Nauðsynlegt er þó að fram komi ásetningur ríkisvaldsins til að standa við áður kynnta stefnu í vísindum og tækni áður en lagt er í slíkt átak.``
Mér er að vísu löngu orðið ljóst að flestir ráðherrar hafa yfirgefið salinn nema hæstv. sjútvrh. og mig grunar að þeim hafi ekki liðið sérstaklega vel undir lestrinum. Að vísu er hæstv. menntmrh. kominn aftur en ég vil gjarnan að hæstv. forsrh., sem fjallar um efnahagsmálin, birtist og ég ætla aðeins að gera smáhlé á máli mínu því að mig langar til að leggja dálítið út af þessu athyglisverða bréfi Rannsóknaráðs ríkisins. Mundi forseti vilja athuga það fyrir mig hvar hæstv. forsrh. er? --- Þarna birtist hæstv. forsrh. Ég sagði, hæstv. forsrh., að ég léti mér í léttu rúmi liggja þótt hæstv. forsrh. yfirgæfi salinn meðan ég las
bréf Rannsóknaráðs ríkisins. Hann hefur eflaust fengið það og við skulum vona að hæstv. forsrh. hafi kynnt sér efni þess. Hins vegar vildi ég gjarnan að hæstv. forsrh. og menntmrh. alveg sérstaklega væru viðstaddir því að ég ætla að leyfa mér að leggja út af nokkrum orðum í þessu bréfi. Af mjög mörgu er að taka. Í fyrsta lagi er afar athyglisvert að þrátt fyrir lög var ekki haft samráð, samkvæmt þessu bréfi, við Rannsóknaráð ríkisins þegar framlag á fjárlögum var ákveðið og er vitanlega illt. Það er enn eitt dæmi um að hæstv. ríkisstjórn hirðir ekki um lög í þessu sambandi. Upplýst er að hæstv. ríkisstjórn hefur ekki hirt um að hafa samráð við sveitarfélögin. Einnig er upplýst að hæstv. ríkisstjórn hefur ekki hirt um að hafa samráð við Stéttarsamband bænda. Ekkert var við þá rætt áður en svo alvarleg ákvörðun var tekin, sem vonandi verður hnekkt, að brjóta þann samning sem við Stéttarsamband bænda hefur verið gerður.
Það er einnig upplýst að ekkert samráð var haft við samtök fatlaðra þegar ákveðið var að flytja það verkefni, sem hefði a.m.k. verið, þó að það sé ekki lagaskylda, af kurteisi einni sjálfsagt. Á þessu mikilvæga sviði rannsókna- og þróunarstarfsemi, sem hæstv. iðnrh. lagði svo fallega áherslu á í ræðu sinni 6. des., hefur heldur ekkert samráð verið haft við þann aðila sem lögum samkvæmt á að fjalla um þau mál.
Í þessu bréfi er m.a. vakin athygli á því að tengjumst við Evrópsku efnahagssvæði verða gerðar mjög miklar og vaxandi kröfur til íslensks iðnaðar. Á þessu er ekki nokkur minnsti vafi. Ég ætla ekki að fjalla um það hér hvort við eigum að tengjast efnahagssvæðinu eða ekki en ég vil leyfa mér að fullyrða að það er vonlaust og reyndar dauðadómur yfir íslenskum iðnaði ef við tengjumst Evrópsku efnahagssvæði með íslenskan iðnað og nýsköpun í atvinnulífi svo veikburða eins og þau eru nú. Vonlaust er að taka þátt í því starfi nema við höfum a.m.k. fármagn til rannsókna svipað og þær þjóðir hafa. Við erum hér á landi með innan við 1% þjóðartekna til rannsókna. Í þessum löndum er slíkt framlag yfir 2% og sums staðar upp í 3%. Það var lengi vel svo, þegar ég gegndi starfi framkvæmdastjóra Rannsóknaráðs, að við gátum bent á að lönd eins og Portúgal og Spánn voru töluvert fyrir neðan okkur. Nú munu þau vera farin fram úr okkur. Engin lönd nema þróunarlönd verja orðið svo litlu fjármagni til rannsókna. Það hefur alls staðar aukist.
Alveg sérstaklega í ljósi þessara nýju viðhorfa, þessarar nátengingar við Evrópu, hvernig sem hún verður, það endurtek ég og undirstrika, þá er okkur lífsspursmál að auka menntun, styrkja okkar menntun og framlag til rannsókna. Í fjárlagafrv. er engan staf um slíkt að finna. Þvert á móti er áætlað að kasta út ýmsum merkum nýmælum í menntun sem hér hefur að sjálfsögðu mikið verið rætt um og ég vil taka undir gagnrýni á það. Oft er ekki um stórar fjárfúlgur að ræða en það er um alvarleg málefni að ræða.
En að sjálfsögðu kemur svo fleira til. Auka þarf nýsköpun í atvinnulífinu. Við erum nú að ganga í gegnum það sem venjulega er kallað kreppa. Staðreyndin er sú að þessi kreppa er þó þannig að við fáum hærra verð fyrir fiskinn okkar erlendis nú en nokkru sinni fyrr, 176 kr. á kg fyrir þorsk í Bretlandi og loðnuverð hækkar. Þó að þessi kreppa í sjávarútvegi sé vissulega nokkur er samdráttur í þorskveiðum langtum minni en t.d. 1967 og 1968 og mætti nefna fleiri ár í því sambandi. Það sem er mikilvægast í þessu og alvarlegast að sjálfsögðu þegar til framtíðar er litið er að við fullnýtum nokkurn veginn þessa auðlind okkar, fiskimiðin. Við getum eflaust aukið þar hagkvæmni og hagræðingu og kannski er langhala einhvers staðar að finna ef við afhendum hann ekki erlendum aðilum og einhverjar aðrar fisktegundir en að mestu höfum við samt nýtt þær. Einmitt við þessar aðstæður er mikilvægast að hefja nýtingu á þeim náttúruauðlindum sem við eigum enn þá ónýttar. Þær eru vitanlega orkulindir en þær eru líka umhverfi landsins, náttúra þess, víðáttan, hugvitið sem í mönnunum býr. Það eru þessir vaxtarbroddar sem hæstv. iðnrh. minntist lítillega á og telur réttilega að ríkisstjórnin verði að styðja. Sem betur fer er vöxtur hér
í ferðaþjónustu. Alls konar útivist, eins og hestaferðir um landið, hefur tvöfaldast ár frá ári. Verið er að stofna hér félög sem hyggjast fara í sérhæfða heilbrigðisþjónustu undir handleiðslu okkar frábæru lækna. Hugvitið er að hasla sér völl erlendis í hugbúnaði. Þar hafa nokkur fyrirtæki náð sölu og önnur virðast geta náð þar mjög góðum árangri en staðreyndin er að allt þetta má drepa með afskiptaleysi stjórnvalda því að þetta er veikur vaxtabroddur. Hann þolir t.d. ekki okurvexti, hann þolir ekki fjármagnskostnað eins og nú er boðið upp á og við höfum rætt hér ítarlega, og hann þarf alveg tvímælalaust opinberan stuðning einmitt í rannsókna- og þróunarstarfinu. Mig langar til að vita hvort afskiptaleysi stjórnvalda, þessi opinbera stefna stjórnvalda, nær einnig til þess. Nær hún einnig til slíks grundvallaratriðis í framtíðarþróun þessa þjóðfélags?
Því miður hefur hæstv. ríkisstjórn alið á svartsýni. Þess vegna fannst mér þessi ræða hæstv. iðnrh. vera, eins og skáldið sagði, gimsteinn í mannsorpinu. Mér fannst þar brydda á athyglisverðum hugmyndum, og það er slæmt að hann skuli ekki vera hér til þess að heyra hól mitt, annars er ég alltaf að hæla honum svo kannski er óþarfi að kalla hann til. En það er leitt ef maður sér ekki neitt í verki og ég vil gjarnan spyrja hæstv. menntmrh. að því hvort hann hafi ekki skoðað þessi mál og hvort ekki sé að vænta frá hæstv. menntmrh. yfirlýsingar um að fjárframlag til þessara mikilvægu þátta, grundvallarþátta, í framtíð þessa þjóðfélags verði nú aukið.
Ég vil taka undir það sem segir í þessu bréfi um smáfyrirtækin. Við Íslendingar höfum gjarnan lagt áherslu á stóru happdrættisvinningana, eins og álver. Ég vil taka það skýrt fram að í þessari stöðu hef ég talið sjálfsagt að styðja byggingu álvers og er leitt að sjá hér það mat, sem ég hef stundum leyft mér að ýja að, að framtíð álframleiðslunnar sé ekki eins björt og sumir hafa talið. Náttúrlega er staðreynd að alls staðar þar sem hagvöxtur hefur orðið jafn og stöðugur eru það smáfyrirtæki sem halda honum uppi. Í landi eins og Sviss, sem hefur haft hæstar þjóðartekjur á hvern mann árum saman, halda smáfyrirtækin uppi þessum vexti fyrst og fremst. Athyglisvert er að fá lönd leggja meira til rannsókna- og þróunarstarfsemi af hálfu hins opinbera en einmitt Sviss. Þess vegna ber alveg sérstaklega að slá nú á þetta svartsýnisraus og setja inn myndarlega fúlgu til þess að styðja við stofnun og þróun þessara smáfyrirtækja sem geta verið um land allt eins og nú er ástatt og nýta þessa náttúruauðlind sem er svo mikil hér og sem betur fer, þegar við þurfum á henni að halda, að miklu leyti ónýtt enn þá.
Ég skal, herra forseti, ekki lengja þessar umræður mikið og er eiginlega ekki vanur því eins og ég held að flestir hér viti. En mér finnst það alvarlegt mál að verða vitni að þeim svartsýnistón sem kemur fram í fjárlagafrv. einmitt í þessu að grundvallaratriði allrar framþróunar hér eru svo stórkostlega vanrækt eins og þar kemur fram. Ég ætla ekki að tala um aðra þætti sem þar eru, það hafa aðrir gert. Ég vil enn ítreka þá einlægu von mína að úr þessu verði bætt við 3. umr. málsins.