Flm. (Sólveig Pétursdóttir)
:
Hæstv. forseti. Ég mæli fyrir till. til þál. um ríkisábyrgð á bótagreiðslum vegna kynferðisbrota en flm. eru Sólveig Pétursdóttir, Anna Ólafsdóttir Björnsson, Jón Helgason, Margrét Frímannsdóttir og Össur Skarphéðinsson.
Tillagan hljóðar þannig:
,,Alþingi ályktar að fela dómsmálaráðherra að skipa nefnd til þess að athuga hvort taka eigi upp það fyrirkomulag að ríkissjóður ábyrgist greiðslur dæmdra bóta vegna kynferðisbrota eða annarra grófra ofbeldisbrota.``
Með leyfi virðulegs forseta mun ég gera grein fyrir þeirri grg. sem fylgir þáltill.:
,,Talsverð umræða hefur átt sér stað í þjóðfélaginu að undanförnu um þolendur kynferðisbrota sem fengið hafa dæmdar bætur en ekki getað innheimt þær. Því hefur sú spurning vaknað hvort ríkið ætti að tryggja greiðslur slíkra bóta í málum vegna kynferðisbrota eða annarra grófra ofbeldisbrota við ákveðin skilyrði, t.d. þar sem hinn bótaskyldi er eignalaus. Sérstaklega hefur verið rætt um nauðgunarmál í þessu sambandi og dæmdar miskabætur í slíkum málum. Slíkar bætur eru m.a. hugsaðar sem bætur fyrir andlegt tjón, þjáningar og óþægindi sem viðkomandi hefur orðið fyrir. Segja má að þær séu á vissan hátt hluti af viðurlögum fyrir dæmt afbrot. Kynferðisbrot eins og nauðgun eru í eðli sínu miklu viðkvæmari afbrot en mörg önnur, en þar eru konur langoftast fórnarlömbin. Það er vafalaust ákveðin auðmýking fyrir konu að þurfa að leita réttar síns með innheimtu bóta, rétt eins og um venjulegt skuldamál sé að ræða. Það hlýtur að vera nógu erfitt að takast á við afleiðingar nauðgunar þótt svona eftirmál komi ekki til.
Í skýrslu svonefndar nauðgunarmálanefndar, sem út kom árið 1989, er m.a. sett fram sú tillaga að ríkið tryggi bótagreiðslur í nauðgunarmálum. Orðrétt segir á bls. 50 í skýrslunni:
,,Nauðsynlegt er að mati nefndarinnar að tryggja það með einhverjum hætti að brotaþoli/kona fái þær bætur sem dómstólar dæma henni. Sársaukaminnsta aðferðin fyrir brotaþola er sú að ríkið taki á sig að greiða slíkar bætur og endurkrefja síðan dómþola. Sanngjarnt hlýtur að teljast að ríkið taki á sig þetta aukaómak og jafnframt áhættuna ef svo skyldi fara að dómþoli reyndist ekki borgunarmaður fyrir bótum. Í stað þess að gera brotaþola/konu þá auðmýkingu að þurfa að rekast í innheimtu bóta sýnir samfélagið með umræddri tilhögun ákveðna viðurkenningu á því að brotið hafi verið alvarlega gegn henni og að það vilji stuðla að því í verki að hún haldi reisn sinni.``
Annars staðar á Norðurlöndum eru ýmis lagaákvæði sem kveða á um skyldu ríkisins til þess að tryggja greiðslu dæmdra skaðabóta við ákveðin skilyrði. Þessar reglur virðast vera svipaðar og í Evrópusamningnum frá 24. nóvember 1983 um bætur til fórnarlamba ofbeldisbrota en Ísland er ekki aðili að honum. Almennt virðast þessar reglur fjalla um kynferðisbrot og önnur gróf ofbeldisbrot og því hlýtur að teljast eðlilegt að athugun slíkra mála verði meginverksvið þeirrar nefndar sem hér er gerð tillaga um að skipuð verði. Athuga þarf umfang og tíðni slíkra afbrota hér á landi og dæmdar bætur og hvaða kostnað breytt fyrirkomulag hefði í för með sér fyrir íslenska ríkið. Í þessari tillögu er aðeins gert ráð fyrir að nefndin athugi hvort taka eigi upp ríkisábyrgð á bótagreiðslum því að e.t.v. geta önnur úrræði komið til greina. Hér þarf einnig að hafa í huga eðli refsiréttar og þau varnaðaráhrif sem honum er ætlað að hafa. Þetta mál þarf að íhuga vel og breytingar mættu ekki hafa þau áhrif að dregið yrði úr ábyrgð einstaklingsins/afbrotamannsins á gjörðum sínum.
Því verður ekki á móti mælt að fórnarlömb kynferðisbrota og annarra grófra ofbeldisbrota eiga oft um sárt að binda og svo virðist sem einnig séu því miklir erfiðleikar samfara að innheimta bætur er þeim hafa réttilega verið dæmdar. Því er hér gerð tillaga um það að leitað verði leiða til þess að bæta réttarstöðu þessa fólks.``
Virðulegi forseti. Hér er mælt fyrir tillögu um mál sem brýn þörf er á að kanna. Það eru lagaákvæði á Norðurlöndum sem tryggja ríkisábyrgð á bótagreiðslum við sérstakar aðstæður. Í Danmörku getur slík trygging komið til greina þegar um brot er að ræða á hegningarlögum og þegar afbrot er framið innan danska ríkisins. Einnig eru ýmis skilyrði önnur, en sérstök nefnd á vegum dómsmálaráðherra leggur mat á hvert tilvik. Í Noregi eru sambærilegar reglur og þær byggja m.a. á þeirri hugsun að sanngjarnt sé að ríkið eða hið opinbera veiti fjárhagslega aðstoð þeim sem eru fórnarlömb ofbeldisbrota og hljóta fjárhagslegt tjón af. Það er litið á ofbeldi sem vandamál samfélagsins en auðvitað eru ýmsir þættir sem hér geta haft áhrif eins og greiðslur bóta úr almannatryggingum og fleiri úrræði geta komið til sem bæta hag þeirra er um sárt eiga að binda.
Markmið þessara ákvæða á Norðurlöndum er svipað og í Evrópusamningi frá 1983 eins og getið er um í grg. með till. Ég held að mér sé óhætt að fullyrða það að öll Norðurlöndin séu aðilar að þessum samningi önnur en Ísland. Þetta þyrfti nefndin að skoða. Enn fremur erlendan rétt því að ýmis svipuð úrræði virðast vera í öðrum löndum, t.d. í Bretlandi.
Ekki liggja fyrir neinar upplýsingar um umfang þessara brota, fjölda dómsmála eða upphæð skaðabóta utan þeirra upplýsinga sem fram koma í skýrslu nauðgunarmálanefndar. Þetta þarf vitaskuld að athuga, bæði efnislega og svo líka til þess að athuga þann kostnað sem hér getur verið um að ræða. Það geta komið fram mismunandi tölur og upplýsingar, t.d. hvort bara er litið á miskabætur eða skaðabætur, nauðgunarmál eða kynferðisbrot í heild sinni eða mál vegna líkamsárása, t.d. brot á 218. gr. almennra hegningarlaga. En í tillögunni er bæði talað um kynferðisbrot, þar með talin nauðgunarmál, og önnur gróf ofbeldisbrot.
Það er vissulega spurning hvort það sé sanngjarnt fyrirkomulag að þeir sem fái bætur dæmdar þurfi sjálfir að leita eftir innheimtu þeirra eins og talað er um í grg. T.d. að kona sem er fórnarlamb í nauðgunarmáli þurfi að leita réttar síns eins og í venjulegu skuldamáli. En það getur líka verið spurning hvort ekki þurfi að tekju- og/eða eignatengja þetta fyrirkomulag ef af verður og það ber vissulega að skoða.
Það er líka eðlismunur á miskabótum og skaðabótum því að í seinna tilvikinu er bara verið að tryggja fjárhagslegt tjón. Miski er hins vegar fólginn í skerðingu hugrænna gæða sem eru svo bundin við einstakling þann sem þessara gæða nýtur að erfitt er að meta þau til fjár. Hann fæst aðeins bættur að til þess sé sérstök heimild í lögum en víðtækasta heimildin er í 264. gr. hegningarlaga, m.a. bætur fyrir þjáningar, lýti og röskun á stöðu og högum.
Auðvitað getur verið erfitt að gera upp á milli tilvika og þess vegna þarf að athuga þetta mál vel og einnig með framkvæmdina. Það er spurning hvort slíkt mat geti jafnvel heyrt undir gjafsóknarnefnd þá sem starfandi er á vegum dómsmrn. Hugsanlegt er einnig að annað fyrirkomulag en ríkisábyrgð komi til greina, t.d. að greiðslur bóta séu á einhvern hátt tengdar viðurlögum við afbrotinu. Þá verður einnig að leggja á það áherslu að ríkið eigi endurkröfurétt á hendur tjónvaldinum og afbrotamanninum.
Það er ljóst að fólk hefur lent í miklum erfiðleikum með innheimtu bóta, enda er fjöldi tjónvalda og brotamanna eignalaus. Þeir sem lenda í tjóni af þeirra völdum geta því oft átt um sárt að binda einkum ef það sjálft er illa statt fjárhagslega.
Hér er um að ræða brýnt mál þar sem þingmenn úr öllum stjórnmálaflokkum eru meðflm. sem er þakkarvert og ætti því að skapast samstaða um það á hinu háa Alþingi.
Virðulegi forseti. Að lokum legg ég til að málinu verði vísað til síðari umr. og hv. allshn.
