Virðulegi forseti. Síðasti ræðumaður, hv. þm. Steingrímur Hermannsson, vék í upphafi máls síns nokkuð að því að lýsa vonbrigðum sínum með framsöguræðu hæstv. utanrrh. fyrir þessu máli. Ég get einnig tekið undir það að ég undraðist nokkuð framsöguræðu hæstv. utanrrh. og hún olli mér líka vonbrigðum vegna þess að hæstv. ráðherra var að kynna hér fyrir þinginu niðurstöðu þriggja ára vinnu í máli sem hann hefur sjálfur kallað stærsta mál lífs síns og flestir eru sammála um að er eitt stærsta mál sem komið hefur til meðferðar á Alþingi Íslendinga í áratugi. Ræðan var hins vegar lítt málefnaleg og efnisleg. Hún var fyrst og fremst tilraun til samfelldra árása á þá sem leyfðu sér að draga ágæti verkanna í efa og aðferðirnar voru satt að segja frekar í ætt við það sem tíðkast á karpfundum en það sem maður hélt að virðulegur, hæstv. utanrrh. íslenska lýðveldisins mundi gera þegar hann færði þinginu þennan samning. Þótt ég sé sammála hv. þm. Steingrími Hermannssyni og það hafi valdið mér vonbrigðum með hvaða hætti hæstv. utanrrh. kaus að leggja málið fyrir Alþingi, þá vil ég hins vegar mótmæla því að þessi ræða hafi verið í stíl þeirra ræðuhalda sem fram fóru ,,á rauðu ljósi`` en því lýsti hv. þm. Steingrímur Hermannsson. Ég get fullvissað hann um það að þær ræður voru miklu betri. ( StH: Ég var þar nú ekki.) Þar að auki var þingmaðurinn þar ekki þótt hann hefði óneitanlega nokkurn áhuga á þeim fundahöldum.
Mér varð að orði, og get svo sem látið það fljóta hér með, þegar ég hafði hlýtt á ræðu hæstv. utanrrh. og var að ná mér eftir undrun mína hvernig ráðherrann kaus að fara í þetta, að þessi framsöguræða hæstv. utanrrh. hefði verið ágætisræða handa hv. þm. Össuri Skarphéðinssyni til þess að flytja hér á fjórða eða fimmta degi umræðnanna, þ.e. árásar- og hártogunarræða í stíl þeirra skrifa sem Alþýðublaðið hefur tamið sér í sumar um þetta mál.
Kannski var það ætlun hæstv. utanrrh. að koma með þessum ræðuflutningi í veg fyrir að efnisleg og málefnaleg umræða fari fram um málið hér á Alþingi. Að leggja freistingar fyrir okkur hin með þessum ræðustíl til þess að vita hvort við vildum ekki ganga með honum niður á þetta plan umræðunnar. En ég vil segja það strax í upphafi að ég er ekki tilbúinn til þess og ég mun ekki hér í þessari ræðu minni verja löngu máli til þess að svara þeim skætingi, útúrsnúningum, hálfsannleika og rangfærslum sem komu fram í ræðu hæstv. utanrrh.
Mér fannst heldur ekki sæmandi að hæstv. utanrrh. skyldi telja það við hæfi að hæðast að forustumönnum íslensks sjávarútvegs í framsöguræðu sinni fyrir málinu hér á Alþingi, fannst það ekki sýna styrk málstaðarins að til slíks þyrfti að grípa. Og mér fannst dálítið sérkennilegt að kjósa að vitna orðrétt í hönnunarverk sem utanrrn. fékk unnið fyrir sig og gera það að orðum eins af forustumönnum Alþb. En eitt af því mörgu sem utanrrn. hefur gert er að afhenda auglýsingafyrirtæki ræður hæstv. utanrrh., skýrslur Björns Friðfinssonar ráðuneytisstjóra og vinnuplögg úr ráðuneytinu og biðja menn að koma þessu á mælt mál fyrir almenning í landinu og flytja síðan þann texta hér sem skoðanatexta þeirra manna sem unnu þetta stílverk fyrir utanrrn. Er málstaðurinn virkilega svona veikur, hæstv. utanrrh., að það þurfi í framsöguræðu að grípa til bragða af þessu tagi?
Staðreyndin er sú að ef litið er til síðustu ára þá hefur enginn íslenskur stjórnmálamaður fengið jafnmörg tækifæri jafnoft og jafnlengi og fengið jafnmikla fjármuni úr sjóðum hins opinbera til þess að kynna málstað sinn fyrir þjóðinni eins og hæstv. utanrrh. hefur fengið í þessu máli. Hann hefur haft greiðan aðgang að öllum fjölmiðlum landsins í tvö til þrjú ár í þessu máli. Hann hefur gefið út sérstakt kynningarrit og sent það inn á hvert heimili í landinu. Hann hefur gefið út upplýsingarit þar að auki og ráðið sérstaka menn í utanrrn. til þess að svara spurningum almennings og eitt af víðlesnustu dagblöðum landsins hefur vikum og mánuðum saman verið opið fyrir slíkum svörum ráðuneytisins. Engu að síður, eftir allt þetta, þá segir ráðherrann hér sem svar við spurningunni við þjóðaratkvæðagreiðslu: Þjóðinni er ekki treystandi til þess að dæma þetta mál því þjóðin veit ekki hvað í málinu felst. Skoðanakannanir sýna að þeir sem hafa kynnt sér það, þeir eru með, en hinir sem skoðanakannanir sýna að séu jafnvel fleiri, sem eru á móti, þeir bara vita ekki hvað þeir eru að segja.
Ráðherra, sem er kominn á þennan vegarspotta í meðferð málsins eftir allt það sem honum hefur boðist í þessu máli og eftir allt það sem hann hefur haft yfir að ráða í málinu til að kynna þjóð sinni málið, á í raun og veru ekki annan kost en að velja sér nýja þjóð eða hætta störfum ella. Því þessi yfirlýsing um íslensku þjóðina í framsöguræðu hæstv. utanrrh. var nánast fáheyrð í lýðræðisríki. Það sýnir líka veikan málstað hæstv. ríkisstjórnar í málinu og vantrú hennar á rök sín að hún í fyrsta lagi virðist ætla að hafna því að stjórnarskránni sé breytt til þess að öruggt sé að samningurinn standist stjórnarskránni. Hún virðist líka í öðru lagi ætla að hafna því að þjóðaratkvæðagreiðsla fari fram um málið og hún hefur síðan séð sérstaka ástæðu til þess að ryðja formanni utanrmn. á síðasta þingi úr stóli vegna þess að hann hafði leyft sér að hafa sjálfstæðar efasemdir um málið. Svona starfa bara hræddir menn. Menn sem trúa ekki á eigin málstað, eru ekki fullvissir um það að þjóðin endurgjaldi traustið og vilja gera allt sem hægt er til að forðast að þjóðin fái að dæma þeirra verk. Það er það sem hæstv. utanrrh. er að gera og ríkisstjórnin með neitunum sínum, að forðast að þjóðin fái að dæma verk þeirra. Í stærsta máli íslenska lýðveldisins er það auðvitað betri vitnisburður en allt annað um það hve veikan málstað hæstv. utanrrh. telur sig hafa hér að verja, sérstaklega fyrir okkur sem þekkjum hann vel, vitum að hann er af baráttuglöðum ættum, hefur fengið marga erfðaeiginleika þess manns sem treysti sér best til að heyja allar þær orustur sem í boði voru og nauðsyn var að fara í, að þá skuli hæstv. utanrrh. segja: Nei, ég þori ekki að leggja þennan samning í dóm þjóðarinnar, hvorki nú í haust með stjórnarskrárbreytingu, né í þjóðaratkvæði.
Það er líka athyglisvert, og ég mun koma að því síðar, að hæstv. utanrrh. hefur upp á síðkastið sagt að sjávarútvegssamningur Íslands og Evrópubandalagsins muni hugsanlega ekki liggja fyrir fyrr en um næstu áramót. Það sem löngum var kjarnaatriðið af hans hálfu í túlkun málsins, sjávarútvegsmálin, eru komin á þann veg að svo fullkomin óvissa ríkir um sjávarútvegssamning Íslands og Evrópubandalagsins að ráðherrann treystir sér ekki til að tryggja Alþingi það að sá samningur liggi á borðum þingmanna áður en þeir greiða atkvæði um EES-samninginn þótt sjávarútvegssamningur Íslands og Evrópubandalagsins sé formlega hluti EES-samningsins. Eins og kunnugt er hefur Evrópubandalagið kveðið svo á í samningnum sjálfum og fylgigögnum hans að það muni ekki fyrir sitt leyti staðfesta EES-samninginn fyrr en sjávarútvegssamningurinn liggur á borðinu. Ég ætla bara að vona að hæstv. utanrrh. sé einn um þessa skoðun og dragi hana þá til baka, því það væri auðvitað illt í efni ef hæstv. ríkisstjórn ætlaði virkilega á haust- og vetrarmánuðum í hræðslu sinni við stöðu málsins og ótta sínum við að leggja það í heild sinni á borð þings og þjóðar að knýja í gegn atkvæðagreiðslu um EES-samninginn hér á Alþingi án þess að fullbúinn og endanlegur sjávarútvegssamningur Íslands og Evrópubandalagsins liggi fyrir. Ég vil segja það strax við hæstv. ráðherra og hæstv. ríkisstjórn að það er málsmeðferð sem ekki mun ganga vegna þess að slíkur samningur er skilyrði staðfestingar af hálfu Evrópubandalagsins og hann hefur líka ávallt verið skoðaður sem skilyrði staðfestingar af hálfu Íslands og er það enn frekar nú þegar í ljós er kominn grundvallarágreiningur milli samninganefndar Íslands annars vegar og samninganefndar Evrópubandalagsins hins vegar í sjávarútvegsmálum eins og ég mun koma að síðar.
Virðulegur forseti. Almennu rökin fyrir samningnum um Evrópskt efnahagssvæði voru og eru þau að samningurinn muni breyta svo skilyrðum í atvinnulífi og efnahagsmálum á Íslandi að hann muni leiða til hagvaxtar, aukinnar atvinnu og almennra framfara í landinu. Um þetta mætti fara mörgum orðum en ég ætla ekki að gera það hér. Mér fannst það hins vegar merkilegt að hæstv. utanrrh. skyldi ekki víkja að því neinu í sinni framsöguræðu að í sömu vikunni og Alþingi kemur saman til að fjalla um EES-samninginn birtir Vinnuveitendasamband Íslands þá spásögn sína að fyrsta ár hins Evrópska efnahagssvæðis verði metár í atvinnuleysi á Íslandi. Vinnuveitendasamband Íslands spáir nú allt að 6% atvinnuleysi á næsta ári og jafnvel þótt farið sé aftur til áranna undir lok áratugsins 1960--1970 ná þau ekki því að slíkt atvinnuleysi hafi þá verið í okkar þjóðfélagi. Er það ekki merkilegt að þrátt fyrir öll fyrirheitin, sem áttu að felast í EES-samningnum, skuli vantrú forustumanna í íslensku atvinnulífi, stjórnenda fyrirtækjanna, forsvarsmanna sjávarútvegs, iðnaðar og verslunar, á framþróun í íslensku efnahagslífi vera með þeim hætti að samtök þeirra hafa nú komist að þeirri niðurstöðu að hið fyrsta ár Evrópska efnahagssvæðisins verði algert metár í atvinnuleysi á Íslandi? Það ætti að minnsta kosti að vera tilefni til að staldra aðeins við og hætta að nota sum af glæsiorðunum sem hæstv. utanrrh. hefur tamið sér í kynningu á þessum samningi, glæsiorð sem smátt og smátt hafa orðið til þess að almenningur vantreystir því sem ráðherrann segir í málinu. Hver er skýringin? Hver er skýringin á því að fyrirtækin og forsvarsmenn atvinnulífsins á Íslandi hafa komist að þeirri niðurstöðu og hafa þar með í reynd greitt atkvæði með vantrausti á því að EES-samningurinn, a.m.k. í upphafi, muni fela í sér veruleika þeirra væntinga sem búist var við?
Samningurinn um Evrópskt efnahagssvæði felur það í sér að við verðum hluti af innri markaði Evrópubandalagsins. Það er kjarninn, hinn efnislegi kjarni í samningnum hvað sem líður einstökum greinum eða stjórnskipulegum þætti. Hvað er að gerast á hinum innri markaði Evrópubandalagsins um þessar mundir og á næstu árum? Jú, það liggur nú fyrir. Fyrir nokkru síðan birti Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn í Washington --- ein virtasta stofnun ef ekki sú virtasta á sviði ráðgjafar í efnahagsmálum í veröldinni, sem hefur sérstakt stjórnskipulegt vald frá aðildarríkjum sínum til að láta slíka ráðgjöf í té --- skýrslu í lok júlímánaðar þar sem komist var að þeirri niðurstöðu að á næstu árum mundi atvinnuleysið í Evrópubandalaginu í kjölfar Maastricht-samkomulagsins aukast, um 3 milljónir manna mundu bætast í hóp atvinnulausra. Eða með öðrum orðum: Megineinkenni innri markaðar Evrópubandalags á næstu árum er aukið atvinnuleysi. Það vita auðvitað allir að þegar menn tengjast markaðssvæði með þeim hætti sem í þessum samningi felst þá geta þeir ekki bara valið úr eitt einkenni eða tvö heldur kemur markaðurinn í heild sinni til með að virka með sams konar hætti. Við getum ekki gerst aðilar að innri markaði Evrópubandalagsins og sagt: Svo viljum við einangra okkur frá þessu eða þessu. Þess vegna eru auðvitað öll hagfræðileg rök fyrir því að um leið og við munum þá fá í okkar hlut mörg önnur einkenni innri markaðarins munum við líka taka við atvinnuleysisvofunni sem nú er orðin veruleiki í Evrópubandalaginu á næstu árum. Þetta er ekki hræðsluáróður, þetta eru einfaldlega þær staðreyndir sem menn þurfa að horfast í augu við, sérstaklega þeir sem bera ábyrgð á íslenskri hagstjórn, íslensku atvinnulífi og íslensku launafólki.
Það er ekki aðeins að þessi skoðun komi fram í þessari sérstöku skýrslu Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, IMF, heldur birtist einnig í hinu virta blaði The European í síðustu viku ítarleg grein í viðskiptablaði þess blaðs þar sem því er líst hvernig hið mikla atvinnuleysi Evrópubandalagsins, innri markaðarins, sé í raun og veru að riðla öllum áformum forsvarsmanna ríkja Evrópubandalagsins um hagþróun, hagvöxt og efnahagslegar framfarir á næstu árum. Í greininni, sem er eftir þekktan hagfræðing og fræðimann við Trinity College í Cambridge, John Eatwed, kemur fram að atvinnuleysið í Evrópubandalaginu, svo notað sé orðalag greinarinnar, sé svarti bletturinn á hinum iðnvædda heimi eða eins og segir í greininni, ,,the black spot of the industrialized world``, þar sem yfir 16 milljónir manna séu atvinnulausar og fjórðungur þeirra undir 25 ára aldri. Eða með öðrum orðum atvinnuleysi ungs fólks að afgerandi hluta. Við þessar 16 milljónir munu að dómi Alþjóðagjaldeyrissjóðsins bætast aðrar þrjár á næstu 3--4 árum. Það verða því yfir 20 milljónir manna atvinnulausar á þeim innri markaði sem hér er lagt til að Ísland verði hluti af.
Auðvitað verðum við að ræða það með fullum efnislegum rökum. Verður þá hægt að einangra Ísland frá þessu höfuðeinkenni innri markaðarins, 20 milljón manna atvinnuleysi? Ég held að efnislega svarið hljóti að vera nei og ég bið þá sem svara öðruvísi að rökstyðja hér í umræðunum hvernig þeir ætla að fara að því, hvernig þeir ætla að fara að því að halda Íslandi einangruðu frá þessum höfuðþætti innri markaðarins.
Jafnframt kemur fram í þessari úttekt The European frá síðustu viku að þetta erfiða efnahagsástand atvinnuleysisins í Evrópubandalaginu og á innri markaðnum sé að gera það að verkum að fjárfesting í skólum, í heilbrigðiskerfi og í vegagerð sé öll að dragast saman vegna þess að lönd Evrópubandalagsins hafi ekki lengur efni á henni.
Á undanförnum árum hafa verið dregnar upp ákveðnar glansmyndir í góðri trú, ég vil leggja áherslu á það, í góðri trú, af því að helsti drifkraftur hagþróunarinnar á síðasta áratug þessarar aldar og í upphafi næstu yrði í Evrópubandalaginu. En það virðist bara vera að koma á daginn að þessar vonir hafi reynst rangar. Þvert á móti séu innan Evrópubandalagsins að koma fram slík efnahagsleg veikleikamerki að aðalumræðuefnið er: Hvernig á að lækna þennan sjúka mann Evrópu og Evrópubandalagið? Fróðlegt er að skoða Ítalíu vegna þess að fyrir tveimur til þremur árum var víða vitnað til þess að Ítalía væri eitt besta dæmið um þann árangur sem hefði náðst af hagþróun innan Evrópubandalagsins og þeim þáttum sem tengjast helstu einkennum innri markaðarins. Núna er umræðan hins vegar á þann veg hvernig hægt sé að forða hruni ítalska hagkerfisins.
Ég vil þess vegna í upphafi þessarar umræðu biðja menn, hvað sem líður skoðun manna á stjórnarskrá, sjávarútvegssamningi og öðru slíku, að horfa á það í alvöru hvort það kunni ekki að vera rétt að sú efnahagslega hugmyndafræði, sú hagræna kenning um hagþróun, hagvöxt, aukna atvinnu og framfarir sem átti að fylgja í kjölfar aðlögunar okkar að innri markaði Evrópubandalagsins í gegnum EES hafi einfaldlega reynst röng í tímans rás? Og ef við ætlum að tryggja okkur hagsæld hér á Íslandi, fulla atvinnu og efnahagslegar framfarir, þá eigi það a.m.k. fyllilega rétt á sér að ræða það á Alþingi hvort við ætlum virkilega að verða hluti af innri markaði sem verður með 20 milljónir atvinnuleysingja á næstu árum.
Ég vil einnig í upphafi þessarar umræðu vekja athygli á því að á síðustu vikum hefur verið gengið frá samkomulagi milli Bandaríkjanna, Mexíkó og Kanada um efnahagslegt fríverslunarsvæði Norður-Ameríku þar sem þessar fjölmennu þjóðir með hátt í 400 milljónir manna ætla að verða eitt efnahagslegt markaðssvæði. Ég hef tekið eftir að í umræðunnni hér heima, gott ef ekki einnig í ýmsum ummælum hæstv. utanrrh., hefur verið látið að því liggja að þessi samningur Bandaríkjanna, Kanada og Mexíkó, sem gengur yfirleitt undir heitinu NAFTA, sé ósköp keimlíkur samningnum um Evrópskt efnahagssvæði. Það er þess vegna mjög athyglisvert að lesa lýsingar á því, sem komið hafa fram núna á síðustu vikum, í hverju munurinn á fríverslunarsvæði Norður-Ameríku og Evrópska efnahagssvæðinu og Efnahagsbandalaginu hins vegar er fólginn. Ég óskaði eftir því í utanrmn. í morgun að Alþingi Íslendinga yrðu útveguð gögn um fríverslunarsamning Bandaríkjanna, Kanada og Mexíkó svo við gætum borið rækilega saman þessa tvo samninga. Það kemur í ljós, af þeim greinum sem birtar hafa verið í alþjóðlegum blöðum og tímaritum á síðustu vikum, að fjölmargt af því sem hæstv. utanrrh. hefur talið höfuðnauðsyn að hafa í svona samningum, stofnanaverkið allt sem m.a. veldur þessum erfiðleikum sem snerta stjórnarskrá lýðveldisins, að nánast ekkert slíkt er í fríverslunarsamningi Bandaríkjanna, Kanada og Mexíkó. Þar eru engar eftirlitsstofnanir í ætt við þær sem eru í Evrópubandalaginu og á að koma upp á Evrópska efnahagssvæðinu. Þar er ekki verið að knýja fram sams konar reglur um öryggi eða það sem á ensku er kallað ,,safety standard``. Þar er ekki verið að knýja fram samræmingu á fjölmörgum öðrum sviðum framleiðslu sem snertir öryggi vörunnar, umhverfiskröfur, heilbrigðiskröfur eða fjölmargt annað. Þar er heldur ekki að finna mjög útfærða stofnanabyggingu til að ráða niðurlögum í deilumálum heldur mjög takmarkaða stofnanauppbyggingu á því sviði. Það er satt að segja mjög merkilegt, bæði út frá almennu sjónarmiði og út frá hagsmunum Íslands, að horfa á það að á síðustu tveimur til þremur árum hafa tvær sveitir manna setið við verkefni sem felur í sér að búa til stærra efnahagslegt viðskiptasvæði. Önnur hefur verið undir forustu embættismanna Frakka, Þjóðverja og Ítala, þ.e. ríkjanna sem fræg hafa orðið fyrir embættismannabáknið og regluveldið í Evrópu á þessari öld, ríkisvaldið sem hið skipulagða og uppbyggða vald embættiskerfisins. Hins vegar hefur verið sveit manna frá Bandaríkjunum, Kanada og síðar Mexíkó, en fyrst Bandaríkjunum og Kanada, sem
hafa greinilega verið mótaðir af annarri hugmyndafræði, hafa viljað forðast það að bákn embættismennsku og skriffinnsku, vald ráðuneyta og stjórnkerfisstofnana væri dirfkraftur í hinum efnahagslega samningi.
Niðurstaðan er svo sú að Bandaríkin, Kanada og Mexíkó hafa náð samningi um fríverslunarsvæði án mikils stofnanabákns eða valds fyrir ,,bírókrata`` eða miðstjórnarvald. Við erum hins vegar beðin um það hér að skrifa upp á samning þar sem embættismannaveldið í Brussel, hvað sem um það má segja að öðru leyti, verður aðaldrifkrafturinn í ákvarðanatökunni ásamt embættismannavaldi EFTA. Ég nefni þetta í upphafi umræðunnar vegna þess að það hefur nokkuð borið á því að menn hafi þá sögulegu einsýni að segja: Það er bara til ein lausn á því hvernig þjóðir koma sér upp stærri efnahagssvæðum og skilyrðum til efnahagslegra framfara og það er lausn Evrópubandalagsins og EFTA í EES. Ég held þess vegna að þegar gögnin koma til Alþingis um samninginn um NAFTA, Fríverslunar- og efnahagssvæði Norður-Ameríku, þá verði mjög fróðlegt fyrir okkur að bera þau saman við niðurstöðu þeirra verka sem hæstv. utanrrh. hefur mælt fyrir hér.
Ég vil einnig geta þess að ég hef óskað eftir því í utanrmn. að skýrsla Alþjóðagjaldeyrissjóðsins um vaxandi atvinnuleysi á þeim innri markaði, sem við erum að gerast aðilar að með þessum samningi, verði einnig lögð fram í utanrmn. og hér á Alþingi. Það blasir þess vegna við, hæstv. utanrrh., gagnstætt því sem ráðherrann hefur sagt á undanförnum árum að á upphafsári EES ríkir meiri svartsýni og meiri deyfð yfir áformum í íslensku atvinnulífi en undanfarna áratugi. Forustumenn atvinnulífsins á Íslandi hafa a.m.k. ekki trú á því að þessi samningur muni í upphafi opna nein ný lönd í þessum efnum.
Það var satt að segja nokkuð annar tónn í framsögu fyrir þessu máli en var í skýrslu hæstv. utanrrh. til Alþingis í marsmánuði á þessu ári. Ég lái þess vegna engum þótt hann velti því fyrir sér hvort eigi að trúa utanrrh. í mars eða utanrrh. í ágúst vegna þess að báðir ganga ekki upp saman. Í mars sagði hæstv. utanrrh. í skýrslu sinni til Alþingis: ,,Hinar pólitísku forsendur sem leiddu til EES-samninganna virðast ekki eiga við lengur, hvorki við EB né EFTA.``
Ráðherrann sagði fleira. Hann sagði ástæðu til þess að varpa fram þeirri spurningu hvort hin hraða rás viðburðanna hefði hlaupið fram úr hugmyndasviðum hins Evrópska efnahagssvæðis. ,,Hefur EES, í ljósi breyttra aðstæðna, glatað tilgangi sínum? Trúir því einhver,`` spurði hæstv. utanrrh. í skýrslu sinni til Alþingis í mars, ,,að Evrópskt efnahagssvæði fáist staðist sem tveggja stólpa brú, sem hvílir annars vegar á stólpa útvíkkaðs Evrópubandalags með 17 aðildarríkjum og 370 millj. íbúa og hins vegar á brúarstólpa Íslands og Liechtensteins, með innan við 300 þúsund íbúa?``
Í ljósi þess að þessar tilvitnanir voru meginefnið sem utanrrh. glímdi við í skýrslu sinni í mars og svaraði þeim á þann veg að hann lagði til að Íslendingar létu stjórnkerfi sitt hefja umfjöllun til undirbúnings aðildarumsókn að EB, þá skuli í langri framsöguræðu hans nú vera hálf lína --- segi og skrifa hálf lína --- um þá staðreynd að hin EFTA-ríkin hafa öll ákveðið að yfirgefa EES og sækja um aðild að Evrópubandalaginu. Ég hélt satt að segja að í framsöguræðunni yrði vikið nokkuð ítarlega að því hver yrðu framtíðartengsl Íslands við Evrópubandalagið í ljósi þeirra gerbreyttu aðstæðna að þeir sem lögðu upp í þess för með okkur hafa ákveðið að yfirgefa okkur. En það var ekki gert. Hæstv. ráðherra getur velt því fyrir sér að það kunni að líða þrjú ár til fimm ár þangað til það gerist. Staðreyndin er engu að síður sú að við Íslendingar erum í stöðu farþegans sem settist upp í rútu með hinum EFTA-ríkjunum og stóð í þeirri meiningu að það ætti að keyra í áfangastaðinn EES. En þegar rútan er lögð af stað tilkynna allir í rútunni þessum farþega, Íslendingi, að nú sé búið að ákveða nýja stefnu fyrir alla hina, þeir ætli að keyra til EB eða fara heim með bílstjóranum sjálfum sem ræður greinilega stýrishjólinu í rútu hins Evrópska efnahagssvæðis.
Utanrrh. lagði ekkert slíkt fyrir þingið. Hann varði töluverðu máli í það að gera lítið úr hugmyndum um tvíhliða samning milli Íslands og EB. Ég mun koma að því síðar. En ef hæstv. utanrrh. gerir svona lítið úr hugmyndum um tvíhliða samning Íslands og EB, þá er hann auðvitað óbeint að segja að það sé enginn annar valkostur fyrir Ísland en að ganga í EB þegar hin ríkin eru búin að yfirgefa Evrópska efnahagssvæðið því að þá blasir ekkert annað við Íslandi en annaðhvort tvíhliða samningur við EB eða aðild að bandalaginu sjálfu.
Staðreyndin er auðvitað sú að gagnstætt því sem haldið var fram í upphafi, þegar Delors hafði flutt hina frægu ræðu sína, þá erum við ekki að ræða hér eitthvert varanlegt kerfi, samskipti EFTA-ríkjanna og EB, heldur erum við að ræða tímabundið fyrirkomulag sem öll önnur EFTA-ríki nema við hafa ákveðið að yfirgefa. Við getum metið það mismunandi hvað það muni taka þau langan tíma. Það veit auðvitað enginn okkar og allra síst hæstv. utanrrh. sem sagði í sumar að það yrði bið á því að Evrópubandalagið færi að ræða við Svía. Nú er Evrópubandalagið búið að ákveða að ræða við Svía en það veit þetta enginn. Það eitt vitum við að allir hinir hafa ákveðið að yfirgefa EES. Það er staðreynd. Þeir hafa markað þá stefnu sína. Við getum velt vöngum yfir því á hve löngum tíma þeim muni takast að koma henni í framkvæmd en stefnan er orðin ljós. Stefna Evrópubandalagsins er líka ljós vegna þess að Evrópubandalagið samþykkti á leiðtogafundi sínum í Lissabon að breyta stefnunni á þann veg að taka EFTA-ríkin inn í EB og þar með að leggja Evrópska efnahagssvæðið til hliðar. Bæði Evrópubandalagið og hin EFTA-ríkin hafa því ákveðið þá stefnu að leggja Evrópska efnahagssvæðið niður innan fárra ára. Það er auðvitað furðulegt að utanrrh. lýðveldisins Íslands skuli ekki víkja einu orði að þessari stefnumótun leiðtogafundar Evrópubandalagsins í Lissabon í framsöguræðu sinni í gær.
Verkefni okkar á Alþingi er þess vegna ekki bara að meta þennan samning sem slíkan heldur einnig að meta hvaða stefnu við teljum skynsamlegasta í samskiptum Íslands og Evrópubandalagsins af því að þeir sem voru okkur samferða í upphafi þessarar ferðar hafa ákveðið að fara annað.
Áður en ég kem að ýmsum efnisþáttum þessa samnings vil ég víkja örfáum orðum að gefnu tilefni að því samkomulagi sem gert var milli forustumanna flokkanna hér í vor. Hv. þm. Steingrímur Hermannsson hefur að vísu rakið það nokkuð og ekki ástæða til að endurtaka það hér. Það er hins vegar staðreynd að mörg lykilfrumvörp um opinberar framkvæmdir, um skattamál, um banka, um lánastofnanir, um eignarhald á auðlindum, um jarðalög og fjölmargt annað, sem áttu að vera komin 15. júní, eru ekki komin enn.
Það er líka staðreynd í öðru lagi að frumvörp sem hafa borist eru mjög í skötulíki og almennt hefur komið fram í mörgum nefndum þingsins að þau eru á engan hátt fullbúin. Nýjasta dæmið var lagt fram í utanrmn. í morgun. Ég ætla að rekja það í örfáum orðum hér til þess að spyrja hæstv. ríkisstjórn: Er það virkilega svona sem hæstv. ríkisstjórn stefnir að því að uppfylla samkomulagið við okkur í vor um frumvörp sem eigi að leggja fram? Í utanrmn. í morgun var lagt fram frá utanrrh. frv. til laga um friðhelgi og forréttindi alþjóðastofnana. Frv. er þrjár greinar. Í 3. gr. segir, og ég byrja aftast, að með þessu frv. verði felldir úr gildi átta lagabálkar. Það er lagabálkur um réttindi Sameinuðu þjóðanna frá 1948, lagabálkur um Alþjóðasiglingamálastofnunina frá 1960, lagabálkur um Norræna fjárfestingarbankann frá 1976, lagabálkur um Þróunarsjóð Færeyja, Grænlands og Íslands frá 1987, lagabálkur um Norræna þróunarsjóðinn frá 1989, lagabálkur um réttarstöðu samnorrænna stofnana frá 1989, 5. gr. laganna um varnir gegn pyndingum og fleira. Hvað á að koma í staðinn fyrir þessa átta lagabálka? Jú, það á að koma í 1. gr. sem segir bara: ,,Alþjóðastofnanir skulu njóta friðar og forréttinda hér á landi svo sem kveðið er á um í alþjóðasamningum.`` Svo er talið upp í stuttum fimm liðum hverjir það eru: fulltrúar, sendimenn, starfslið alþjóðastofnana o.s.frv. en síðan kemur 2. gr.: ,,Hlutaðeigandi ráðherra getur sett nánari reglur um framkvæmd laganna.``
Er þetta blærinn á lagasetningu á grundvelli samningsins um Evrópskt efnahagssvæði? Er það svona sem á að uppfylla ákvæðið um að það þurfi að koma til fjöldi nýrra íslenskra laga, að hér sé stórum hópi íslenskra laga ýtt út af borðinu og síðan sagt í einni stuttri grein: Ráðherra á bara að ákveða þetta? Við höfum hér á Alþingi á undanförnum árum verið að gagnrýna mjög harðlega aukið vald framkvæmdarvaldsins í lagasetningu. Við samþykktum meira að segja á sl. vori sérstök lög um meðferð opinberra fjármuna sem áttu að marka þáttaskil í því að löggjafarvaldið væri hjá löggjafanum og framkvæmdarvaldið væri ekki að taka sér vald á sviði ráðstöfunar fjármála og ríkisfjármála sem ættu að vera hjá þinginu. Forustumenn á þessum sviðum voru m.a. núv. hæstv. heilbrrh., hv. þm. Karl Steinar Guðnason, hv. þm. Pálmi Jónsson og fjölmargir aðrir. Það er auðvitað hróplegt ósamræmi að telja það mikil tíðindi sl. vor að setja slík lög til þess að treysta vald löggjafans og draga úr valdi framkvæmdarvaldsins en ætla svo að húrra hér í gegnum Alþingi aragrúa frumvarpa vegna EES-samningsins þar sem hundruð ef ekki þúsundir ákvæða í íslenskum lögum eru numin brott. Síðan er bara ákveðið að kontóristarnir í ráðuneytinu eigi að fá að ákveða þetta með reglugerðum. Er þetta lýðræðisþróunin? Er þetta nútíminn sem verið er að boða með EES? Er þetta sú lýðræðishugsjón og sú kenning um valddreifingu og ábyrgð löggjafans sem margir hafa talað fyrir með réttu á undanförnum árum?
Ég hef líka séð drög að frv. frá landbrh. þar sem allar greinar frv. hljóðuðu á þann veg: ,,Landbúnaðarráðherra er heimilt í reglugerð ...`` Það verður auðvitað að segjast alveg skýrt við hæstv. ríkisstjórn að þegar við náðum samkomulagi um það í vor að reyna að greiða fyrir afgreiðslu frumvarpa hér í þinginu sem tengdust efnislegri meðferð EES-málsins, þá var það ekki á þeim grundvelli að þau frumvörp væru bara í þeim búningi að ráðherrunum og kontóristunum í ráðuneytum væri falið ígildi lagasetningarvalds á hundruðum eða þúsunda sviða sem áður hefur verið talið eðlilegt að væri hjá Alþingi og enginn vissi hvernig ráðherrarnir mundu fara með það vald í reglugerð. Ég vil svo minna á það í þessu sambandi að það er ekki langt liðið síðan hæstv. forsrh. taldi nauðsynlegt að leggja fram á ríkisstjórnarfundi greinargerð prófessors Sigurðar Líndals þar sem hann hélt því fram að samþykkt Alþingis um að fela ráðherra með reglugerð að ákveða heildarafla væri brot á stjórnarskránni. Og ég spyr: Hvernig getur forsrh., sem telur málið svo mikil vægt að hann leggur þá greinargerð sérstaklega fyrir á ríkisstjórnarfundi og biður stjórnskipaða nefnd í sjávarútvegsmálum að taka hana til meðferðar og viðkomandi ráðuneyti, staðið að því að sama ríkisstjórn sé að leggja til stórfelldari aukningu í reglugerðarvaldi íslenskra ráðherra en menn hafa nokkru sinni séð dæmi um? Það gengur auðvitað ekki upp. Það gengur auðvitað ekki upp að standa á tröppum Stjórnarráðsins, eins og hæstv. forsrh. Davíð Oddsson gerði í sumar, og segja: Þetta er mjög alvarlegt mál þessi greinargerð Sigurðar Líndals. Þetta verður að skoða mjög rækilega áður en lengra er haldið, og gera svo kröfu til þess að Alþingi samþykki núna á næstu vikum meira reglugerðarvald til handa íslenskum ráðherrum en nokkur dæmi eru um í sögu lýðveldisins. Þess vegna vil ég segja það alveg skýrt að þau frumvörp sem eiga að tengjast EES-samningnum verða auðvitað efnislega að vera fullbúin frumvörp. Það dugir ekki að koma með einhverja bastarða hér inn í þingið eða örverpi sem eru á þá leið að frv. er bara ein grein og síðan er ráðherra falið að ljúka málinu með allsherjarreglugerðarvaldi. Slíkri nauðgun á löggjafarvaldinu munum við ekki taka þátt í og ég vænti þess að hæstv. ríkisstjórn muni endurskoða vinnubrögð sín í þessum efnum.
Virðulegi forseti. Ég vék að því hér áðan að í raun og veru er hinn stóri þáttur þessa máls framtíðarskipan samskipta Íslands og Evrópu. Það tengist síðan því hvernig við Íslendingar ráðum við það verkefni að tryggja efnahagslegar framfarir í okkar landi, tryggja ungu fólki atvinnu, skapa grundvöll fyrir framfarir, aukinn kaupmátt og alhliða sókn atvinnulífsins í landinu. Vegna þessa mikla máls var Alþb. fylgjandi því að látið yrði á það reyna í samningum EFTA-ríkjanna og Evrópubandalagsins hvort hægt væri að ná fram í slíkum samningum þeim grundvallarkröfum sem Íslendingar hafa sett fram í tæplega 20 ár í viðræðum sínum við Evrópubandalagið. Hverjar voru þær grundvallarkröfur? Þær voru að Evrópubandalagið viðurkenndi að meginútflutningsvörur Íslendinga, sjávarafurðir, nytu sams konar réttinda á markaði Evrópubandalagsins og meginútflutningsvörur Evrópubandalagsins, iðnaðarvörur, nytu á íslenska markaðnum. Þetta var kjarninn í kröfugerð okkar Íslendinga. Ástæðan fyrir því að Alþb. taldi skynsamlegt að fara í þann leiðangur í samfloti með hinum EFTA-ríkjunum var sú að EFTA-ríkin höfðu samþykkt að gera kröfur Íslendinga um fríverslun með fisk að sameiginlegu áhersluatriði EFTA-ríkjanna. Auðvitað var það veigamikill þáttur í upphafi málsins að hin EFTA-ríkin höfðu í fyrsta sinn fallist á að standa með okkur Íslendingum í þessari kröfugerð.
Hvað fólst í kröfugerð okkar? Það voru tvö grundvallaratriði. Í fyrsta lagi að opinbert styrkjakerfi í framleiðslu sjávarafurða yrði afnumið líkt og opinbert styrkjakerfi í framleiðslu iðnaðarvara þannig að íslensk sjávarútvegsfyrirtæki sætu við sama borð og iðnaðarfyrirtæki Evrópubandalagsins hvað varðaði markaðsstöðu, eða frjálsir viðskiptahættir í orðsins fyllstu merkingu ríktu á hagsmunasviðum beggja. Hin meginkrafan var að Evrópubandalagið viðurkenndi grundvallarregluna um tollfrelsi sjávarafurða. Tollfrelsi er eins og við vitum grundvallareinkenni frjálsra viðskiptahátta. Og þegar EFTA-ríkin höfðu fallist á að standa með okkur í þessum grundvallarkröfum voru það auðvitað veigamikil tímamót fyrir Íslendinga í samskiptum við Evrópubandalagið. Það verður hins vegar að segja það alveg skýrt við lok þessarar ferðar að hvorug þessara krafna okkar Íslendinga náðist fram. Evrópubandalagið hafnaði bæði kröfunni um frjálsa viðskiptahætti á sviði sjávarútvegs og kröfunni um grundvallarregluna um tollfrjáls viðskipti. Eða með öðrum orðum, Evrópubandalagið hélt til streitu sérhagsmuna- og verndarstefnu sinni í þessum málum. Og við Íslendingar stöndum þess vegna í dag í nákvæmlega sömu sporum hvað sjávarútvegsmálin snertir að því frátöldu að Evrópubandalagið hefur fallist á nokkrar tollalækkanir sem vissulega eru mikilvægar svo langt sem þær ná en gegn veiðiheimildum Evrópubandalagsins í íslenskri lögsögu. Þess vegna var það auðvitað skynsamlegt á árinu 1989 að ganga þessa götu eins langt og hægt var án þess að rjúfa samstöðu EFTA-ríkjanna. Og þess vegna vorum við þeirrar skoðunar í ríkisstjórninni 1989 að það væri rétt fyrir Íslendinga að láta reyna á hagsmunamál okkar í samfloti með hinum EFTA-ríkjunum, en það verður hins vegar að hafa kjark til að horfast í augu við það af hálfu hæstv. utanrrh. að það skilaði ekki nema bara mjög takmörkuðum árangri, en það er staðreynd sem hæstv. utanrrh. hefur aldrei viljað horfast í augu við.
Auk þessarar kröfugerðar í sjávarútvegsmálum settum við fram fjölmarga aðra fyrirvara varðandi auðlindir, varðandi réttindi á ýmsum sviðum, varðandi fullveldi og annað. Margir þeirra fyrirvara komu fram í ræðu hæstv. þáv. forsrh. Steingríms Hermannssonar í Ósló. Í desembermánuði 1990 lagði hins vegar utanrrh. Jón Baldvin Hannibalsson fram í ríkisstjórn greinargerð þar sem hann lýsti þeirri niðurstöðu sinni að Evrópubandalagið væri ekki tilbúið að fallast á þessa sérstöku fyrirvara Íslands. Það eina sem Evrópubandalagið væri tilbúið að fallast á væri fyrirvarinn varðandi fjárfestingar útlendinga í sjávarútvegi. Allt annað yrði að vera með almennum hætti. Og þegar hæstv. utanrrh. lýsti þessari niðurstöðu sinni í ríkisstjórninni í desember 1990 kom auðvitað strax í ljós að hvorki af hálfu Alþb. né af hálfu Framsfl. var vilji fyrir því að halda málinu áfram á þessum grundvelli. Og hæstv. utanrrh. fékk ekki afgreitt í þeirri ríkisstjórn samningsumboð til að halda á fyrrverandi fyrirvörum með þessum hætti, enda lýsti ráðherrann því sjálfur yfir að ein meginástæðan fyrir því að hann kaus stjórnarsamstarf með Sjálfstfl. var að Sjálstfl. var reiðubúinn að veita honum skilyrðislaust umboð til þess að ljúka EES-samningunum. Á fyrsta ríkisstjórnarfundi Davíðs Oddssonar í ráðherrabústaðnum í byrjun maí 1991 fékk hæstv. utanrrh. þetta skilyrðislausa umboð. Vegna þessa hefur mér fundist bæði frásögn hæstv. utanrrh. og ýmissa annarra af samningaferlinu ekki vera í neinu samræmi við þá atburðarás sem við allir þekkjum sem sátum í þessari ríkisstjórn og skil satt að segja ekki alveg hvaða tilgangi hæstv. ráðherra telur að það þjóni að gefa ranga mynd af þeirri atburðarás. Ég mun svo koma nánar að því síðar með hvaða hætti ég tel að fráhvarfið frá þessum fyrirvörum skapi margvíslega erfiðleika í efnahagslífi Íslendinga á næstu árum ef þessi samningur verður samþykktur.
Mig langar einnig að víkja nánar að því hvað hafi breyst nú árið 1992 þegar samningarnir liggja fyrir frá því sem gert var ráð fyrir í upphafi samninga. Það er mjög mikið. Fyrsta atriðið er auðvitað það, eins og hér hefur komið fram, að grunnhugmyndinni um tveggja stoða viðskiptakerfi í Evrópu hefur verið hafnað af Evrópubandalaginu annars vegar og hinum EFTA-ríkjunum hins vegar. Og í stað þess að upp sé tekin tveggja stoða lausn jafnrétthárra aðila er tekið upp kerfi þar sem Evrópubandalagið er aðalákvörðunaraðilinn eins og ég mun koma að á eftir og þar að auki yfirlýst af hálfu hinna EFTA-ríkjanna að þau muni sækja um inngöngu í Evrópubandalagið sjálft.
Í öðru lagi hefur það auðvitað breyst að nú liggur fyrir samningur sem hefur skapað slíka umræðu hér í landinu um stjórnarskrána og EES-samninginn að ljóst er að grundvallarspurningin um stjórnarfarslegt sjálfstæði Íslands og ákvarðanavald Alþingis, ríkisstjórnar og íslenskra dómstóla er orðin veigamikill þáttur í samþykki eða synjun á þessum samningi þar sem það lá hins vegar alveg ljóst fyrir á árinu 1989 og árinu 1990 og var margyfirlýst, t.d. af hálfu okkar alþýðubandalagsmanna, m.a. í sérstökum samþykktum þingflokks Alþb. sem kynntar voru opinberlega, að tryggt yrði að ekki væri um að ræða neitt afsal á stjórnarfarslegu fullveldi eða sjálfstæði Íslendinga. Nú deila sérfræðingar hins vegar um það, ekki hvort um fullveldisafsal sé að ræða, um það er ekki deilt, það er deilt um það hvort fullveldisafsalið sé svo mikið að það þurfi að breyta stjórnarskránni eða ekki.
Í þriðja lagi er það líka ljóst að sá samningur sem hér liggur á borðum opnar erlendum aðilum fullan aðgang til jafnréttis við íslenska aðila til að eignast hér orkufyrirtæki, vatnsból, lönd, jarðir og aðrar náttúruauðlindir svo framarlega sem þær eru ekki í opinberri eign. Þannig að eina örugga varnarlínan til þess að tryggja að þessar auðlindir, orkulindirnar, orkufyrirtækin, vatnsbólin, vatnsveiturnar, jarðirnar og annað séu í höndum Íslendinga er að þjóðnýta það allt saman, gera það allt saman að eign ríkis og sveitarfélaga. Það er eina örugga tryggingin samkvæmt þessum samningi. Og það er satt að segja ansi hart að á tímum vaxandi efasemda um kosti ríkisreksturs eða opinberra umsvifa í efnahagslífi skuli þessi svokallaða frjálslyndisríkisstjórn á Íslandi knýja á um að Íslendingar samþykki samning þar sem eina tryggingin fyrir því að um leið sé ekki verið að afsala réttindum þjóðarinnar á auðlindunum í hendur útlendinga sé að ríkið eða sveitarfélögin eignist það allt saman. Er það virkilega þannig að það sé vilji Sjálfstfl. og Alþfl. að auka umsvif ríkisins í hagkerfinu með auknu eignarhaldi af þessu tagi? Það efast ég um. Og hver er þá niðurstaðan? Niðurstaðan hlýtur þá að verða sú að útlendingar eigi á grundvelli jafnréttisreglunnar í þessum samningi að hafa möguleika til að kaupa hlutabréf í orkufyrirtækjunum, kaupa jarðir þar sem vatnsbólin eru, kaupa vatnsveiturnar sjálfar þegar þær verða einkavæddar o.s.frv. Og ég satt að segja skil ekki af hverju þeir talsmenn Sjálfstfl., sem bæði styðja einkavæðinguna og EES-samninginn, hafa ekki kjark til að játa þessu hér í þingsalnum því að það er auðvitað mjög athyglisvert að þeir skjóta sér undan því að horfa á þennan þátt málsins.
Hv. þm. Steingrímur Hermannsson var enn að lýsa bjartsýni sinni með það hér áðan að hægt væri að setja girðingar um þessi efni í lög og hans helsta haldreipi í þeim efnum voru orðin orð hæstv. utanrrh. í framsöguræðu hans í þinginu þrátt fyrir það að sérfræðingar ráðuneytanna hafa komist að annarri niðurstöðu. Ég vil segja það alveg skýrt að það var niðurstaða okkar í Alþb. eftir að við höfðum farið ítarlega yfir þetta mál í sumar að það væri ekki hægt að setja slíkar girðingar. Eina girðingin væri opinber eign á öllu saman. Því erum við andvígir. Við erum andvígir því að ríkið og sveitarfélögin fari að eignast þetta allt saman. Ég heyri hins vegar að jafnvel hæstv. viðskrh. Jón Sigurðsson er að reyna að mana menn út í það hvort þeir vilji nú ekki samþykkja lög um að ríkið eignist þetta allt saman og verður fróðlegt að sjá Sjálfstfl. standa að því á Alþingi. En við teljum það hvorki æskilegt né gerlegt. Þess vegna segjum við alveg skýrt við þingið og þjóðina: Þessi samningur er þannig að það er ekki hægt að setja aðrar girðingar sem halda en ríkiseignarhaldið eða eignarhald sveitarfélaganna.
Í fjórða lagi var reiknað með því í upphafi að í samningunum tækist að fá Evrópubandalagið til að samþykkja að íslenskur sjávarútvegur fengi að sitja við sama borð og iðnaðarframleiðsla Evrópubandalagsins. Þeirri kröfu var hafnað.
Það má svo einnig nefna það hér í fimmta lagi að þegar þessir samningar hófust var Evrópubandalagið enn þá fyrst og fremst viðskiptabandalag, en á samningstímanum tók það ákvörðun um að breyta sjálfu sér í sambandsríki, stefna að pólitískum og stjórnarfarslegum samruna á grundvelli einingarlaganna og Maastricht-samkomulagsins þannig að það er auðvitað alveg ljóst að það Evrópubandalag í kjölfar Maastricht-samkomulagsins sem yrði megingerandi ákvörðunartökunnar innan hins Evrópska efnahagssvæðis er töluvert annað en það Evrópubandalag sem var við lýði þegar samningarnir hófust.
Það hefur svo einnig í sjötta lagi breyst frá upphafi viðræðnanna að allir sem að þessu máli komu fyrstu missirin trúðu því, ef dæma má orð þeirra, að hér væri um að ræða varanlegt kerfi sem ekki mundi bresta á næstu árum eða inn í næstu öld. Það hefur hins vegar ekki orðið eins og ég hef rakið þannig að vegabréfið inn í 21. öldina, svo að notuð séu þau einkunnarorð sem hæstv. utanrrh. valdi sér þegar hann kynnti samninginn um allt land á sérstökum fundum, mun einfaldlega renna út löngu áður en 21. öldin gengur í garð og hæstv. ráðherra hefur kosið að segja þjóðinni ekki frá því hvaða vegabréf hann telji að hún eigi þá að hafa.
Virðulegi forseti. Alþb. hefur á vormánuðum og í sumar lagt mikla vinnu í að fara yfir þennan samning. Við höfum haldið fjölmarga fundi í flokknum til að fjalla um hann, bæði í kjördæmisráðum og í flokksfélögum. Við höfum leitað til fjölmargra sérfræðinga og höfum lagt mikla vinnu í að fara yfir alla helstu þætti málsins. Að því leyti má segja að flokkurinn hefur verið tilbúinn til þess að skoða málið með opnum huga. Það er ekkert mál sem við höfum á undanförnum árum lagt jafnmikla flokkslega vinnu í að meta eins og þessi samningur. Niðurstaða okkar varð síðan sú, eins og fram kom á miðstjórnarfundi, sem haldinn var í sumar í kjölfar ráðstefnu sem var lokaáfangi þessarar umfjöllunar, að samningurinn fæli ekki í sér hina ákjósanlegu leið fyrir Ísland í framtíðarsambúð við Evrópubandalagið. Þar lögðum við hins vegar til tvíhliða samning sem ég mun koma að hér á eftir. Ég mun lýsa höfuðeinkennum hans og hvernig hann tengist þessum EES-samningi en aðalatriði málsins er hins vegar það að við töldum ekki að hin upphaflegu markmið sem sett voru þegar þessi samningsgerð hófst hefðu staðist.
Það hefur nokkuð verið að því vikið í umræðum bæði hér á Alþinig og úti í þjóðfélaginu hverjir komi til með að fara með valdið á hinu Evrópska efnahagssvæði. Hvaða stofnun ræður ferðinni og ýmsir svokallaðir sérfræðingar og aðrir hafa reynt að draga fram lýsingar þar sem þess er getið að sérfræðingar EFTA-ríkjanna munu fá að koma að málinu og þannig eigi að ríkja nokkurt jafnræði milli EFTA-ríkjanna og EB í ákvarðanatöku innan EES. Það er þess vegna fróðlegt að lesa niðurstöður næstæðsta manns Evrópubandalagsins, Frans Andriessens, í þessu efni en sú niðurstaða kom fram í viðtali í íslenska ríkissjónvarpinu 22. maí. Fréttamaður sjónvarpsins spyr Frans Andriessen að því hver sé skoðun hans á þeirri fullyrðingu að í samningum um Evrópskt efnahagssvæði fái EFTA-löndin engin raunveruleg áhrif á löggjöf samanborið við EB-ríkin. Eru þér sammála þessu viðhorfi? spyr fréttamaðurinn þennan næstæðsta mann Evrópubandalagsins. Svar Frans Andriessens er svohljóðandi orðrétt, með leyfi hæstv. forseta:
,,Já, það er rétt og það er gert með vilja. Sjáðu til, það sem við höfum reynt er að beita eins mikið og hægt er reglunum sem flytja réttindi til aðila sem eru ekki í Evrópubandalaginu. Við megum ekki gleyma því að þið eruð ekki aðilar að Evrópubandalaginu og þið verðið sjálf að meta ástæður þess að þið eruð ekki aðilar. Þannig var ástandið þegar samningaviðræðurnar hófust. Ekkert EFTA-landanna hafði sótt um aðild að Evrópubandalaginu þegar viðræðurnar hófust 1989.
EFTA-ríkin eru ekki aðilar að klúbbnum. Þess vegna ákveða EFTA-ríkin ekki reglur klúbbsins. Það er á grundvelli þessarar staðreyndar sem við höfum skapað stofnanakerfi. Markmið þess er að veita sem bestan aðgang og áhrif í ákvarðanaferlinu en þó þannig að ákvarðanatakan sjálf er algerlega í höndum stofnana Evrópubandalagsins, þ.e. hjá ráðherraráði Evrópubandalagsins og Evrópuþinginu. Ég tel að það sé rétt að segja að ef þið eruð tilbúin að vera tengd svo náið stofnanauppbyggingu Evrópubandalagsins, þið eruð tilbúin að láta löggjöf bandalagsins taka gildi hjá ykkur í framtíðinni án þess að þið eigið fulla aðild að ákvarðanatökunni sjálfri, þá geti það verið betra að vera fullgildur meðlimur í klúbbnum, auðvitað. En það er ákvörðun sem löndin verða að taka sjálf. Það sem við reyndum að gera er að segja: Allt í lagi. Af einhverri ástæðu eruð þið ekki meðlimir í klúbbnum en þið viljið vera tengd honum eins náið og hægt er. Hvað getið þið gert til að tengja þetta tvennt saman, að vera ekki meðlimir í klúbbnum og vera nátengdur klúbbnum? Við höfum fundið leið og stofnanir til þess. En ég get vel ímyndað mér að þegar fólk skoðar málið nánar dragi það þá ályktun að betra sé að vera meðlimur í klúbbnum. Auðvitað þarf klúbburinn að ákveða hvort þið verðið meðlimir eða ekki. Og þá erum við komin að því sem við ræddum um í upphafi samtals okkar, skilyrðin af okkar hálfu, skilyrðin sem umsóknarlöndin setja o.fl. Með því að ganga inn í Evrópubandalagið gangið þið inn í kerfi þar sem á ýmsum sviðum eru teknar ákvarðanir með tilskildum meiri hluta. Það merkir að þið látið af hendi töluvert af ykkar eigin rétti eða, ef þú vilt orða það þannig, fullveldi ykkar.
Ef þið eruð fyrir utan eigið þið enga aðild að ákvarðanatöku meiri hlutans en þið getið sagt: Ég fellst ekki á hana. Á vissan hátt er fullveldi ykkar því betur tryggt fyrir utan en fyrir innan. Ég held hins vegar ekki að það sé hið raunverulega vandamál. Raunverulega spurningin er: Eru hagsmunir ykkar betur tryggðir í klúbbnum en fyrir utan? Mér virðist það ljóst. Þá hafið þið raunveruleg áhrif á ákvarðanatökuna, jafnvel ef það er meirihlutaákvörðun, þá verður tekið tillit til hagsmuna ykkar. Því er betra að vera inni í klúbbnum en fyrir utan hann. En hvort þið viljið vera fyrir innan eða utan þá er ekki mitt að ráðleggja ykkur, það er ákvörðun sem hvert land þarf að taka fyrir sig.``
Þetta svar Frans Andriessens, næstæðsta manns Evrópubandalagsins, fulltrúa þess gagnvart öðrum ríkjum, ætti að vera skyldulesning hjá öllum þeim sem eru að reyna að meta hvert er hið raunverulega inntak stofnanakaflanna í EES-samningnum. Eða er það kannski þannig, hæstv. utanrrh., að til þess að eyðileggja þessi ummæli Frans Andriessens ætli hæstv. utanrrh. að velja honum álíka háðsyrði og Sigmundi Guðbjarnarsyni háskólarektor þegar hann leyfði sér að vera á annarri skoðun en hæstv. utanrrh., álíka háðsyrði og féllu hér í framsöguræðu í garð forustumanna íslensks sjávarútvegs og álíka háðsyrði og ráðherrann hefur valið Hannesi Jónssyni opinberlega. Nei, auðvitað dugir það ekki. Hæstv. utanrrh. og ríkisstjórnin verða að horfast í augu við það að þessi höfuðfulltrúi Evrópubandalagsins sagði íslensku þjóðinni alveg skýrt í Ríkissjónvarpinu 22. maí hvernig ákvarðanatakan innan EES verður. Hann sagði orðrétt þegar hann var spurður: ,,Er það rétt að EFTA-löndin hafi engin raunveruleg áhrif á löggjöfina samanborið við EB?`` --- Þá segir Frans Andriessen: ,,Já, það er rétt og það er gert með vilja að EFTA-löndin hafa engin raunveruleg áhrif í samanburði við EB-löndin.`` Og hann bætir við til að gera það alveg skýrt: ,,Ákvarðanatakan sjálf er algjörlega í höndum stofnana Evrópubandalagsins.`` Þið eruð ekki aðilar að klúbbnum og þið getið þess vegna ekki fengið að ráða löggjöfinni í klúbbnum en þið viljið beygja ykkur undir þau lög sem þið hafið ekki ákveðið og þess vegna höfum við búið til EES.
Þessi færi embættismaður, þjálfaður í áratugi í skóla evrópskra stjórnmála var ekki að leyna neinu. Hann var ekki að taka þátt í blekkingarleik utanrrh. og annarra gagnvart íslenskri þjóð þar sem reynt er að halda því fram hvað eftir annað að það sé jafnræði með EFTA-ríkjunum og EB í þessum samningi. Frans Andriessen afhjúpar þá blekkingu afdráttarlaust í þessu viðtali.
Ég vona þess vegna að umræðan hér á Alþingi og með þjóðinni verði ekki lengur á þeim grundvelli að ábyrgir aðilar haldi því fram að það sé jafnræði með EFTA-ríkjunum og EB í Evrópska efnahagssvæðinu.
Embættismenn EFTA-ríkjanna verða spurðir en valdið til ákvörðunar er hjá EB. Við getum hafnað lögum hér á Alþingi, það er líka rétt. En Alþingi á enga inngöngu í það að breyta efnisinnihaldi þeirra laga því eins og Frans Andriessen sagði: Það er gert með vilja að EFTA-löndin hafa engin raunveruleg áhrif
á löggjöf EB.
Frans Andriessen er hins vegar ekki einn um það að tala svona skýrt. Hér hefur fyrr í umræðunum verið vikið að ummælum embættismanns framkvæmdastjórnar Evrópubandalagsins, Van der Pas, þar sem hann hefur sagt það alveg skýrt að það eina sem var vandamál í samningaviðræðunum var að koma því í kring að EFTA-löndin fengju það á tilfinninguna --- svo vitnað sé orðrétt í skýrslu Van der Pas --- að þau gætu haft einhver áhrif vegna þess, og ég vitna orðrétt í skýrslu Van der Pas, að ,, . . . ljóst að er að það er afar óþægilegt fyrir EFTA-ríkin að standa frammi fyrir gerðum hlut,`` þ.e. ,,fait accompli`` á frummálinu, væri óþægilegt, væri tilfinningamál. En það var ekkert verið að dylja veruleikann í skýrslu embættismanns framkvæmdastjórnarinnar um grundvallareðli EES-samninganna.
Þess vegna er það auðvitað þannig að sá samningur sem við erum að fjalla hér um felur það í sér að það efnislega vald sem hefur á þessari öld verið í höndum Alþingis verður að verulegum hluta fært til embættismanna EB og embættismanna EFTA eða til framkvæmdarvalds hinna alþjóðlegu stofnunar Evrópubandalagsins og til framkvæmdarvalds EFTA. Alþingi getur sagt já eða nei en það hefur litla sem enga möguleika til efnislegra breytinga. Það er athyglisvert að í skýrslu fjórmenninga utanrrh. er að því vikið að það verði síðan vandamál fyrir Alþingi og stjórnvöld hvernig eigi að leysa úr þessari flækju.
Menn geta haft þá skoðun, eins og ég hef heyrt hjá ýmsum, að það séu slík tregðulögmál hér á Alþingi á vettvangi lýðræðisins til þess að samþykkja efnahagslegar framfarir að það sé bara gott að fela embættismannavaldinu í Brussel og embættismannakerfi EFTA þetta frumkvæði. Ég er ósammála þeirri skoðun og ég held að það frv. sem ég lýsti hér áðan í þremur greinum, þar sem megingreinin felur ráðherra allt reglugerðarvald á vettvangi laganna, sé bara lítill forsmekkur að því sem koma skal. Þess vegna er nauðsynlegt að þeir sem á Alþingi Íslendinga eru að mæla með samningnum hafi kjark og heiðarleika til þess að ræða lýsingu Frans Andriessens hér í umræðunum um málið.
Virðulegi forseti. Löngum var það þannig í meðferðinni á EES-samningnum að því var haldið fram að sjávarútvegsmálin væru aðalþátturinn. Málið snerist um fisk fyrst og fremst. Ég lái engum þótt hann hafi dregið þá ályktun oft og mörgum sinnum af ummælum t.d. núv. hæstv. utanrrh., að samningurinn snerist fyrst og fremst um fisk.
Þegar við sátum saman í ríkisstjórn þá sat ég undir löngum ræðum frá hæstv. utanrrh. þar sem hann lýsti stjórnlist sinni í samningaviðræðunum. Sú stjórnlist gekk út á það að knýja hagsmuni Íslands í sjávarútvegsmálum fram með þeim hætti að þegar kæmi að lokaáfanga EES-samningsins hefði Ísland stöðu til þess að stöðva EES-viðræðurnar hinar stóru þar til kominn væri sjávarútvegssamningur sem Íslendingar gætu unað. Þetta var stjórnlistin. Á lokastundu yrðu EFTA og EB að samþykkja sjávarútvegskröfur Íslands, annars yrði ekkert EES. Auðvitað mátti færa viss rök fyrir þessari stjórnlist. Ég dró hana að vissu leyti í efa. Taldi skynsamlegt að láta reyna á það fyrr að ná niðurstöðu í sjávarútvegsviðræðum Íslands og EB. Hver er nú niðurstaðan? Niðurstaðan er þveröfug við þessa stjórnlist hæstv. utanrrh. Hún er sú að EES-samningarnir eru fullfrágengnir en Íslendingum hefur enn ekki tekist að ganga frá sjávarútvegssamningi sínum við EB og það sem meira er, sá samningur er í fullkomnu strandi. Hann er í strandi vegna þess að það er kominn upp grundvallarágreiningur milli Íslands og EB um landhelgismálið, um rétt útlendinga til að veiða í íslenskri lögsögu og hvort ríkisstjórn Davíðs Oddssonar ætlar að samþykkja það sem allar ríkisstjórnir frá ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar hafa neitað, að veita Evrópubandalaginu veiðheimildir gegn tollalækkunum. Það er auðvitað furðulegt að hæstv. utanrrh. skuli leggja málið fyrir Alþingi án þess að hafa kjark eða heiðarleika til þess að rekja rækilega hvernig þessar samningaviðræður standa. En fyrst hann gerði það ekki er alveg nauðsynlegt að gera það hér í umræðunni.
Hvað var sagt í lok vetrar og á fyrstu vordögum? Að gengið yrði frá sjávarútvegssamningnum á þremur viðræðufundum. Eftir fyrsta viðræðufundinn var sagt: Þetta gekk nokkuð vel.
Eftir annan viðræðufundinn var sagt: Jú, þetta gekk nú svona og svona, okkur tókst hins vegar ekki að ljúka því, við munum gera það á þriðja fundinum. Hvað gerðist á þriðja fundinum? Stál í stál. Grundvallarágreiningur milli Íslands og EB.
Síðan átti að halda fjórða viðræðufundinn áður en Alþingi kæmi saman til að fjalla um EES-samninginn. Það var hætt við hann. Af hverju var hætt við það? Vegna þess að málin voru enn þá stál í stál. Og nú segir hæstv. utanrrh.: Ég veit ekkert hvenær þessi sjávarútvegssamningur verður tilbúinn, ég hef ekki hugmynd um það hvort það verður fyrr en um áramót. Eða með öðrum orðum: Hæstv. utanrrh. ætlar virkilega að knýja á um það að Alþingi Íslendinga samþykki eða hafni EES-samningnum án þess að sjávarútvegssamningur Íslands og Evrópubandalagsins liggi fyrir. Hann þorir ekki að láta það sjá dagsins ljós að EB er að knýja á um það að fá hér veiðiheimildir á móti tollalækkunum. Eða með öðrum orðum: Hann þorir ekki að láta það sjá dagsins ljós að ríkisstjórn Davíðs Oddssonar er að hlaupa frá því grundvallaratriði í landhelgismálum Íslendinga sem allar ríkisstjórnir frá ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar hafa staðið fast við.
Sem betur fer hefur hæstv. sjútvrh. Þorsteinn Pálsson ekki tekið þátt í þessum blekkingarleik. Hann hefur í umræðum við fjölmiðla látið það koma skýrt fram í hverju þessi grundvallarágreiningur er fólginn. Á fundi utanrmn. í sumar komu að minni ósk fulltrúar sjútvrn. og fulltrúar hagsmunaaðila í sjávarútvegi og þeir staðfestu það einnig að um grundvallarágreining væri að ræða. Og hver er hann þessi grundvallarágreiningur? Jú, hann er þessi: Í minnisblaðinu sem hæstv. utanrrh. gekk frá í tengslum við
Óportó-undirritunina er orðalag sem Evrópubandalagið skilur á þann veg að það sé nóg að ávísa um veiðiheimildir á loðnu þótt algjörlega óvissar séu og gegn því eigi Evrópubandalagið að fá að veiða karfa sem öruggt er að veiðist. Með öðrum orðum: Evrópubandalagið hafnar því að það sé fiskur á móti fiski. Evrópubandalagið hafnar því að það sé tryggt að loðna komi til Íslendinga gegn karfa til EB. Kemur ekki til greina, segja samningamenn EB. Það stendur ekki í þessu plaggi utanrrh. og ef Evrópubandalagið færi að fallast á það að þetta væri fiskur á móti fiski væri það, eins og fram kemur í frásögn Morgunblaðsins, grundvallarbreyting sem væri fordæmi sem Evrópubandalagið gæti ekki fallist á. Evrópubandalagið heldur því til streitu. Það má einnig ráða af ummælum hæstv. utanrrh. að hann sé tilbúinn að fallast á þann skilning Evrópubandalagsins að samningurinn sé á þann veg að Íslendingar fái orðalag um heimild til að veiða loðnu en það sé algjörlega mál Íslendinganna hvort þeim takist að ná í hana. Það vita auðvitað allir hér í salnum og allir Íslendingar að loðnan er fiskur sem hagar sér þannig að það veit enginn hvort við höfum tryggingu fyrir því að ná þessum viðbótarheimildum eða ekki. Í staðinn fái Evrópubandalagið heimild til að veiða karfa sem örugglega er að hægt að ganga að á hverju einasta ári. Eða með öðrum orðum verði kerfið þannig að Evrópubandalagið geti örugglega veitt sína aflahlutdeild en fullkomin óvissa um hvort Íslendingar geti veitt loðnuna. Á móti komi síðan tollalækkanir. Með öðrum orðum samningur sem allar íslenskar ríkisstjórnar hafa hafnað að gera. Það vitum við sem höfum setið í ríkisstjórn að enginn vandi var að fá svona samning hjá EB fyrir fyrrverandi utanrrh. eða sjútvrh. Það var enginn vandi fyrir Matthías Bjarnason eða Einar Ágústsson að fá svona samning hjá EB. Og það var enginn vandi fyrir Steingrím Hermannsson, Halldór Ásgrímsson eða Benedikt Gröndal að fá svona samning hjá EB. Það hefði ekki verið neinn vandi fyrir forsætisráðherra eins og Geir Hallgrímsson eða Ólaf Jóhannesson eða Steingrím Hermannsson að koma með svona samning frá EB. En er það virkilega þannig að ríkisstjórn Davíðs Oddssonar og utanrrh., Jón Baldvin Hannibalsson, ætli sér að koma með svona samning við EB til þingsins? Er grundvallarágreiningur í ríkisstjórninni um málið? Annað verður ekki ráðið af frásögnum fjölmiðla. Þorsteinn Pálsson, hæstv. sjútvrh., virðist samkvæmt frásögnum fjölmiðla standa fast á fyrri stefnu allra íslenskra ríkisstjórna frá ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar. Utanrrh. virðist hins vegar vera tilbúinn að víkja frá henni. Þegar þessi grundvallarágreiningur er kominn fram í dagsljósið, bæði við EB og innan ríkisstjórnarinnar, þá gengur það auðvitað ekki upp að ætla sér að afgreiða EES-samninginn án þess að sjávarútvegssamningurinn liggi hér á borðinu og við getum séð nákvæmlega hvað í honum felst. Það verður enginn feluleikur liðinn í sjávarútvegs- og landhelgismálum okkar Íslendinga. Ef þetta er svona lítið mál, hæstv. utanrrh., að koma minnisblaðinu frá Óportó í samning, eins og ráðherrann hefur sagt hvað eftir annað á undanförnum mánuðum, er þá ekki best að drífa sig í það? Og á hverju stendur, hæstv. ráðherra? Stendur á því að ráðherrann ætlar að fara aftan að íslensku þjóðinni? Ætli fyrst að láta þingið samþykkja EES og láta það síðan koma í ljós eftir að búið er að svíkja stefnu íslenskra ríkisstjórna frá 1974 í landhelgismálinu og stilla kannski hæstv. sjútvrh. Þorsteini Pálssyni upp líkt og gert var í Hagræðingarsjóðsmálinu að hann geti valið milli þess að segja af sér eða styðja slíkan sjávarútvegssamning? Er það svona sem á að fara að málinu? Láta ljúka EES hér og stilla síðan sjútvrh. og þinginu upp við vegg?
Í Morgunblaðinu 18. júlí sl. segir í aðalfrétt á baksíðu: ,,Fiskveiðisamningur Íslands og EB, ráðherra greinir á um kröfur á hendur Evrópubandalaginu.`` Þar segir með leyfi forseta:
,,Þorsteinn Pálsson sjávarútvegsráðherra sagði í samtali við Morgunblaðið í gær að síðustu samningafundirnir hefðu gengið bæði vel og illa. Um mörg atriðanna væri nú endanlegt samkomulag, eða útlit fyrir að hægt yrði að ná góðu samkomulagi.`` Síðan kemur tilvitnun í ráðherrann: ,,,,Það hefur hins vegar strandað á einu þýðingarmiklu atriði sem er gagnkvæmni í framkvæmd. Við höfum lagt á það áherslu að fyrsta viðmiðun verði loðnuvertíð og það fari eftir veiðiárangri hennar hvort EB fái fullan kvóta af karfa,`` sagði Þorsteinn. Hann sagði að Evrópubandalagið hefði hins vegar sagt að þeir vildu einungis bera saman útgefnar veiðiheimildir.``
Í Morgunblaðinu 21. júlí er á bls. 2 meginfrétt þar sem segir að ekkert hafi orðið úr samningfundi Íslands og EB og það sé stefnt að viðræðum í haust vegna þess að samningaviðræður Íslands og EB, eins og segir í yfirfyrirsögn, eru í strandi. Þá segir í fréttinni:
,,Í Brussel komust aðalsamningamenn beggja aðila að þeirri niðurstöðu að ekkert hefði gerst frá síðasta fundi sem gæfi tilefni til þess að halda samningafund.`` Enn fremur segir í þessari frétt að Evrópubandalagið telji að það sem forsvarsmenn íslensks sjávarútvegs hafa lýst að sé frumskilyrði í málinu séu nýjar kröfur hjá Íslendingum sem ekki hafi legið fyrir þegar samningurinn um Evrópskt efnahagssvæði var undirritaður sl. vor. ,,Bandalagið hefur gert undirritun fiskveiðisamnings að skilyrði fyrir því að Íslendingar fái tollfríðindi fyrir sjávarafurðir sínar á Evrópumarkaði samkvæmt EES-samningnum. Náist ekki samningar um skipti á veiðiheimildum milli Íslands og EB er gildistaka EES-samningsins því í óvissu. EB er þeirrar skoðunar að eigi samningaviðræður að hefjast að nýju í haust, verði Íslendingar að hafa breytt afstöðu sinni.``
Það er kannski kjarni málsins að EB hefur ákveðið að setja Íslendinga í þá spennitreyju sem utanrrh. ætlaði upphaflega í sinni stjórnlist að hafa í höndum Íslands, að samningurinn um Evrópskt efnahagssvæði taki ekki gildi af hálfu Evrópubandalagsins nema Íslendingar samþykki að falla frá grundvallaratriðum í landhelgismálum sínum frá 1974. Það er auðvitað eðlileg og sjálfsögð krafa að forsrh. og sjútvrh. greini í þessum umræðum ítarlega og tæpitungulaust án þess að draga nokkuð undan hvernig þessar
viðræður standa að þeirra mati vegna þess að hæstv. utanrrh. kaus, því miður, að fara með mjög misvísandi og villandi lýsingar á þeim efnum í framsöguræðu sinni hér fyrir helgina.
Það er líka athyglisvert að í Morgunblaðinu 19. júlí er birt yfirlitsgrein eftir sérstakan fréttaritara Morgunblaðsins í Brussel, Kristófer M. Kristinsson, sem hefur haft það að atvinnu að flytja ítarlegar fréttir af þessum vettvangi. Hann segir í þessari grein að EB muni hafna algerlega kröfum Íslendinga og EB telji að ekki komi til greina að semja um veiðiheimildirnar á grundvelli þeirra hugmynda sem sjútvrh. Íslands hefur sett fram. EB telji það ekki koma til greina að semja um veiðiheimildirnar á þeim grundvelli. Síðan segir í niðurlagi þessarar greinar hins sérstaka fréttaritara Morgunblaðsins í Brussel, með leyfi hæstv. forseta:
,,Nú telja samningamenn flest benda til þess að samningarnir dragist fram á haust og af hálfu EB er það skilyrði fyrir samningum að Íslendingar, hið minnsta, leggi fram önnur og meira sannfærandi rök fyrir kröfum sínum. Það kunna hins vegar að vera skiptar skoðanir um það hvort líta beri á samninginn í heild og að sama skapi í samhengi við EES-samninginn eða hvort einblína beri á einstakar málsgreinar hans. Það er hins vegar ljóst að sé samningurinn metinn út frá þeim tollaívilnunum sem Íslendingar eiga í vændum um næstu áramót,`` og ég vek athygli þingheims á þessu orðalagi: ,,Það er hins vegar ljóst að sé samningurinn metinn út frá þeim tollaívilnunum sem Íslendingar eiga í vændum um næstu áramót er verið að viðurkenna tengingu á milli aðgangs að mörkuðum EB fyrir aðgang að fiskimiðum við Ísland, en slík tenging hefur verið frágangssök af hálfu Íslendinga frá upphafi viðræðnanna.``
Það er kannski eðlilegt að hæstv. utanrrh. kjósi helst að þegja algerlega í sinni framsöguræðu um þennan hluta málsins, fara háðsorðum um forustumenn í íslenskum sjávarútvegi sem hafa skilyrt samþykki sitt við EES-samninginn því að niðurstaða fáist í þessu máli. Það hefði verið meiri sæmd fyrir ráðherrann að greina þinginu hispurslaust frá sannleikanum í málinu í stað þess að velja forustumönnum sjávarútvegsins þau háðsyrði sem hann kaus að fara með í sinni framsöguræðu.
Ég vil einnig vekja athygli þingsins á því að Jakob Jakobsson, forstjóri Hafrannsóknastofnunar, hefur í Félagstíðindum Starfsmannafélags ríkisstofnana birt mjög fróðlega grein um þetta mál þar sem forstjórinn segir alveg afdráttarlaust að ef fallist verði á þennan grundvöll Evrópubandalagsins í málinu sé verið að ganga gegn þeirri stefnu sem Íslendingar hafa fylgt allt frá því að Matthías Bjarnason lýsti henni í viðurvist Jakobs Jakobssonar og fjölmargra annarra forustumanna í íslensku þjóðlífi og sjávarútvegi fyrir tæpum 20 árum. Það er þess vegna því miður ljóst að sjávarútvegsmálin, sem talin voru brýnasta hagsmunamál Íslendinga í þessum samningi, eru nánast í jafnmikilli óvissu í dag og þau voru fyrir ári síðan. Það sem er hins vegar ljóst er að Evrópubandalagið hefur hafnað grundvallarkröfum Íslendinga um frjáls viðskipti á sviði sjávarútvegs og er enn að reyna að knýja fram að fá veiðiheimildir í íslenskri lögsögu á móti tollalækkunum.
Hv. þm. Steingrímur Hermannsson vék hér í nokkuð löngu máli að stjórnarskrárþætti þessa máls. Við þingmenn stjórnarandstöðunnar höfum einnig flutt sérstakt frv. til þess að þingið geti tekið afstöðu til þess að breyta stjórnarskránni áður en samningurinn verður lögtekinn. Ég ætla ekki að ( Gripið fram í: Borinn undir atkvæði.) Já, borinn undir atkvæði, það er rétt, hv. þm. Borinn undir atkvæði. Ég ætla ekki hér í þessari ræðu að fara mörgum orðum um stjórnarskrárþáttinn. Ég vil í fyrsta lagi taka undir öll þau atriði sem komu fram hjá hv. þm. Steingrími Hermannssyni. Hann fór mjög málefnalega og mjög rækilega yfir þann þátt málsins. Það gefst einnig tækifæri til þess að ræða það sérstaklega þegar mælt verður fyrir frv. um stjórnarskrárbreytingu þannig að ég ætla á þessu stigi aðeins að víkja örfáum orðum að þeim álitsgerðum sem hafa komið fram.
Ég vil í fyrsta lagi lýsa því einnig sem minni skoðun að ég varð mjög undrandi á greinargerð fjórmenninga utanrrh. Hún var mun meira veikburða en ég átti von á og það hefur reyndar líka komið greinilega í ljós að hún hefur á engan hátt sannfært marga af færustu lögfræðingum landsins. Í greinargerðinni kemur þó fram, og það er kannski kjarni málsins, að fjórmenningar utanrrh. viðurkenna að í samningnum felist fullveldisafsal. Það er auðvitað merkilegt í ljósi þess að hæstv. utanrrh. hefur hvað eftir annað fullyrt það að í samningnum sé ekkert fullveldisafsal. Stóra fréttin, þegar skýrsla sérfræðinga utanrrh. var birt, var því auðvitað sú að þeir ómerktu þá fullyrðingu hæstv. utanrrh., bæði hér á þingi og víðs vegar á vettvangi þjóðlífsins, að samningurinn fæli ekki í sér neitt fullveldisafsal. Það var hins vegar skoðun fjórmenninga utanrrh. að þetta fullveldisafsal væri ekki það mikið og væri það takmarkað að ekki þyrfti að breyta stjórnarskránni þess vegna. Ég tel því nokkuð mikið áfall fyrir hæstv. utanrrh. að fá þann dóm frá sínum eigin sérfræðingum, þeim sem hann valdi sjálfur, að samningurinn feli í sér fullveldisafsal.
Ég vil líka lýsa því að mér finnst það orðalag, sem fram kemur í skýrslunni á bls. 16, að ekki sé tekið fram í 2. gr. stjórnarskrárinnar að stjórnvöldin, framkvæmdarvald, löggjafarvald og dómsvald, skuli vera alíslensk stjórnvöld, hljóti að verða í sögunni einhver furðulegasta setning sem sérfræðingum í lögum hefur dottið í hug að senda frá sér í áliti. Er svo komið í lagadeildinni að jafnvel prófessorinn í stjórnskipunarrétti, Gunnar G. Schram, sem ég sé að situr hér í hliðarsal, er búinn að gleyma fræðiritum prófessors Einars Arnórssonar um Alþingi og frelsisbaráttuna og fræðiritum Björns Þórðarsonar um Alþingi, frelsisbaráttuna, sjálfstæðisbaráttuna og stjórnarskrárdeilurnar á Alþingi og annað sem því tilheyrir? Alþingi Íslendinga hafa satt að segja þótt þessi fræðirit Einars Arnórssonar og Björns Þórðarsonar svo merk að þau voru gefin út í sérstakri hátíðarútgáfu sem meginuppistaðan í sögu Alþingis og skipa þess vegna
sérstakan virðingarsess í útgáfum af hálfu þjóðþingsins. Í þeim fræðiritum prófessors Einars Árnasonar og Björns Þórðarsonar kemur auðvitað greinilega fram að öll þessi mikla saga snerist um íslensk stjórnvöld og ekkert annað. Kannski er það orðið þannig í hinum lögfræðilegu skúmaskotum að orðið sé nauðsynlegt að lesa aftur grunntexta prófessoranna sem mótuðu íslenskan stjórnskipunarrétt, þeirra Einars Arnórssonar og Björns Þórðarsonar.
Ég gæti tekið hér langan tíma ef ég kysi að lesa upp úr hinum merku fræðiritum þessara tveggja frumkvöðla íslensks stjórnskipunarréttar en ég ætla ekki að gera það við þetta tækifæri. Grundvöllurin sem fjórmenningar utanrrh. byggja hins vegar meginálit sitt á er að vegna þess að ekki er tekið fram að þetta séu alíslensk stjórnvöld sé bara hægt að ganga fram hjá stjórnarskránni að öðru leyti.
Er til einhver tegund manna sem eru al-Íslendingar sem þessi stjórnarskrá á að taka til? Hv. þm. Rannveig Guðmundsdóttir segist tilheyra þeim hópi en það er nú auðvitað í gamni sagt af hennar hálfu. Auðvitað er ekki til neinn hópur manna sem eru al-Íslendingar. Það eru bara til Íslendingar og íslensk stjórnvöld og kjarni þess hugtaks hefur a.m.k. verið nægilega ljós til að hann þyrfti ekki að draga í efa fyrr en sérfræðingar utanrrh. finna upp þetta furðulega . . . (Gripið fram í.) Ég skal ekkert um það segja hvað þeir hafa átt hér við. Það getur hv. þm. rætt síðar í þessum umræðum. En það er hins vegar ljóst að þessi greinargerð varð á engan hátt til þess að eyða vafanum, þvert á móti. Daginn eftir að hún kom fram birtist viðtal við formann Lögmannafélags Íslands, Ragnar Aðalsteinsson hæstaréttarlögmann, í Tímanum. Hvað segir hann um álitsgerð fjórmenninga utanrrh.? Hann gefur henni einkunnarorðin ,,léttleiki í lögfræði``. Formaður Lögmannafélags Íslands segist ekki hafa sama léttleika í þessum efnum og fjórmenningar utanrrh. ( GHelg: Kannski þessi óbærilegi léttleiki?) Já, menn gerast nú mjög skáldlegir hér í frammíköllum og það er kannski við hæfi að sumir, sem að þessum málum hafa staðið læsu Kundera betur en margt annað. En ég ætla ekki að blanda mér í það í þessari ræðu.
Það er auðvitað athyglisvert að formaður Lögmannafélags Íslands velur þessari greinargerð fjórmenninga utanrrh. einkunnarorðin ,,léttleiki í lögfræði`` og dr. Guðmundur Alfreðsson, sem er einn fremsti íslenski lærdómsmaðurinn í alþjóðarétti, velur henni einkunnarorðin ,,ævintýramennska í lögfræði``. Tveir af fremstu lögmönnum Íslands, formaður Lögmannafélagsins og einn mesti lærdómsmaður Íslendinga í alþjóðarétti, hafa dæmt greinargerðina með þessum hætti. Ragnar Aðalsteinsson segir einnig í þessu viðtali að niðurstaða fjórmenninga utanrrh. sé í raun ekki byggð á mjög traustum forsendum. Í meginatriðum er hún byggð á huglægu mati. Þeir gefa sér ákveðnar forsendur sem þeir eru óvissir um sjálfir.
Þetta var upphafið að umræðu lögfræðinga um skýrslu fjórmenninganna. Síðan gerist það, eins og hér hefur komið fram, að prófessor í stjórnsýslurétti við Háskóla Íslands, Björn Þ. Guðmundsson, sendi frá sér greinargerð til utanrmn. þar sem hann hafnar í einu og öllu meginniðurstöðu fjórmenninga utanrrh. Á bls. 15--19 í greinargerð Björns Þ. Guðmundssonar eru rakin fjölmörg atriði sem hann telur sýna að EES-samningurinn brjóti í bág við stjórnarskrána og hann hafnar meginhugmyndunum og niðurstöðunum í álitsgerð fjórmenninga utanrrh.
Síðan sendir dr. Guðmundur Alfreðsson ítarlega greinargerð til utanrmn. þar sem hann tekur fyrir fullyrðingar fjórmenninga utanrrh. lið fyrir lið. Og það er auðvitað mjög athyglisvert að lesa hvernig hann rekur það með mikilli nákvæmni að ekki sé hægt að finna neitt annað dæmi um það að erlendum aðilum hafi verið falið sambærilegt vald og hér er gert í þessum samningi.
Það verður mjög fróðlegt að hlusta á hæstv. forsrh. í þessari umræðu vegna þess að samkvæmt stjórnskipun lýðveldisins ber forsrh. sérstaka ábyrgð gagnvart meðferð stjórnarskrárinnar. Hæstv. forsrh. Davíð Oddsson stendur þess vegna í þeim sporum að þurfa að vega það og meta hvort hann ætlar að vera forgöngumaður þess, þrátt fyrir þau álit sem hér liggja fyrir í utanrmn. þingsins, að brjóta stjórnarskrána með þeim hætti sem færð hafa verið rök að. Ef það er hægt að lögtaka þennan samning án þess að breyta stjórnarskránni, þá vil ég spyrja hæstv. forsrh.: Hvar telur hann að girðingarnar í stjórnarskránni séu? Hvar eru girðingarnar í stjórnarskránni ef virkilega er hægt að toga hana og teygja með þessum hætti? Ég trúi því nú ekki fyrr en ég sé það gerast í þinginu að hæstv. forsrh. Davíð Oddsson láti hafa sig í það að koma fram gagnvart stjórnarskrá lýðveldisins með þessu ábyrgðarleysi.
Hefur Ragnar Aðalsteinsson hæstaréttarlögmaður einhverra hagsmuna að gæta í þessu máli? Það held ég ekki. Ég held þvert á móti að hann hafi látið að því liggja á opinberum vettvangi að hann sé frekar meðmæltur efnislegu innihaldi EES-samninganna. Engu að síður afneitar hann niðurstöðu fjórmenninga utanrrh. með þeim hætti sem hér hefur verið lýst.
Hefur dr. Guðmundur Alfreðsson einhverja hagsmuni í þessu máli? Nei. Þvert á móti mætti segja að ungur fræðimaður tæki mikla áhættu varðandi starfsframa sinn í þágu íslenskrar þjóðar, að ganga fram með þeim hætti sem hann hefur gert greinilega í berhögg við vilja t.d. hæstv. utanrrh. Það má því ætla út frá mannlegum sjónarmiðum að það þurfi nokkuð til til að ungur embættismaður eins og Guðmundur Alfreðsson, sérfræðingur sem á væntanlega langan og glæsilegan feril fram undan í lífi sínu og hefur hlotið mikið traust á alþjóðavettvangi, kjósi að ganga fram með þessum hætti. Og ég tel að það þurfi líka töluvert til að prófessor í stjórnsýslurétti við Háskóla Íslands, sem hefur heldur ekki neinna hagsmuna að gæta í þessu máli, kjósi að dæma verk samkennara sinna, eins og prófessor Björn Þ. Guðmundsson gerir í álitsgerð sinni, a.m.k. hefur það ekki verið algengt innan Háskóla Íslands, þar sem ég þekki til, að menn hafi sérstaklega að eigin frumkvæði tekið sér það fyrir hendur að andmæla með svo afdráttarlausum hætti því
sem samkennarar þeirra hafa lagt fram í nafni fræða.
Það liggur hér fyrir að þrír virtir, lærðir lögfræðingar, og enginn þeirra hefur sérstaka persónulega eða pólitíska hagsmuni í þessu máli, hafa komist að afdráttarlausum niðurstöðum. Ég vona að hæstv. forsrh. kjósi að hugleiða það mjög alvarlega hvort ekki næst samkomulag um það á Alþingi að breyta stjórnarskránni, t.d. a þann veg sem við höfum lagt til eða á annan veg ef menn eru með hugmyndir um það svo að við getum í sameiningu tryggt að ekki komi til þess að dæmt verði stjórnarskrárbrot með lögtöku þessa samnings.
Ég vil líka segja það við hæstv. forsrh. að ef hann telur ekki unnt að verða við þeirri ósk að stjórnarskránni sé breytt, þá tel ég það lágmarkskröfu að samþykkja þá tillögu að fram fari þjóðaratkvæðagreiðsla. Það er alveg ljóst að um þetta mál eru miklar deilur. Það er óheppilegt að þjóð skiptist í andstæðar fylkingar út af málum af þessu tagi til langs tíma. Með því að vísa málinu í dóm þjóðarinnar gangast bæði þeir sem eru með samningnum hér á þingi og þeir sem eru á móti honum undir það að gera þjóðina að hæstarétti í máli sem fyrst og fremst snertir hagsmuni þjóðarinnar. Slík þjóðaratkvæðagreiðsla snertir ekki tilveru ríkisstjórnarinnar sem stjórnarskrárbreyting og alþingiskosningar gætu aftur á móti gert svo að sú viðkvæmni að vilja varðveita meiri hluta ríkisstjórnarinnar á Alþingi ætti ekki að vera ofarlega á blaði þegar þessi ósk er metin. Það er hægt að láta þingið starfa með eðlilegum hætti þó að fram fari þjóðaratkvæðagreiðsla um samninginn t.d. í nóvembermánuði eða byrjun desember.
Það liggur líka fyrir að samtök eins og Alþýðusambandið, BSRB og fjölmörg önnur samtök, t.d. Neytendasamtökin sem eru hlynnt samningnum efnislega, hafa stutt kröfu um þjóðaratkvæði. Og ég bið hæstv. forsrh. að hugleiða það á næstu vikum hvort það er ekki skynsamlegt til þess að finna málinu ákveðinn farveg, bæði hér á þinginu og með þjóðinni, að setja það í dóm þjóðarinnar með þessum hætti. Þar með væri auðvitað meðferð málsins á þingi að öðru leyti auðveldari, bæði hvað snertir tíma og innihald og ég vona að forsvarsmenn ríkisstjórnarinnar hugleiði það á næstu vikum að þau rök, sem hæstv. utanrrh. flutti fyrir að neita þjóðaratkvæðagreiðslu, eru auðvitað á engan hátt gild.
Virðulegi forseti. Mér er nokkur vandi á höndum vegna þess að ég hef viljað greiða fyrir því að aðrir fulltrúar stjórnarandstöðunnar, eins og t.d. hv. þm. Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, gætu flutt a.m.k. meginhluta af sínu máli áður en þingfundi lýkur í dag. Hins vegar er það þannig að bæði hefur það reynst taka lengri tíma hjá mér að fara yfir þetta mál og kannski líka hjá þeim sem var á undan mér í ræðustólnum en við ætluðum. Ég er þannig staddur í ræðu minni að eiga eftir að víkja að megintillögu okkar alþýðubandalagsmanna um tvíhliða samning milli Íslands og Evrópubandalagsins sem við höfum gert að meginuppistöðu í okkar afstöðu til þessa máls og því er ekki að leyna að það gæti tekið nokkurn tíma að fara yfir það allt saman. Ég vil þess vegna segja fyrir mitt leyti að ég er tilbúinn til að umræður standi eitthvað fram yfir kl. 6 sem upphaflega var ætlað frekar en reyna að klippa alveg á það eins og gert var ráð fyrir fyrir helgi þegar mennn töluðu saman um málið. En ég skal hins vegar reyna að hlaupa yfir þessa þætti hraðar en ég ætlaði mér og áskil mér þá rétt síðar í umræðunni til að gera því betri skil en ég get gert við þessar aðstæður.
Niðurstaða Alþb. í umfjöllun um þennan samning var að atburðarásin hefði hagað því á þann veg að í raun og veru stæðu Íslendingar bara frammi fyrir tveimur kostum. Annars vegar væri að fylgja hinum EFTA-ríkjunum inn í Evrópubandalagið og hins vegar að gera tvíhliða samning við Evrópubandalagið um viðskipti og efnahagsmál. Niðurstaða okkar varð sú að gera tillögu um slíkan samning og ég lét, sem formaður flokksins, sérfræðinga útbúa sýnishorn að slíkum samningi svo að menn gætu séð í grófum dráttum hvernig hann gæti litið út. Hæstv. utanrrh. hefur kosið að fjalla sérstaklega um þá hugmynd í blaðagrein í Morgunblaðinu sem birtist sama daginn og hann flutti framsöguræðu sína hér á Alþingi og fagna ég því að sjálfsögðu þó mér finnist það hafa tekið ráðherrann nokkuð langan tíma að svara þeirri grein. En í Morgunblaðinu 8. júlí rakti ég ítarlega hvað fælist í slíkum tvíhliða samningi og færði rök að því að það væri skynsamlegt fyrir Íslendinga að hefjast nú þegar handa um gerð slíks samnings. Ég tók svo eftir því að hv. þm. Steingrímur Hermannsson tók í raun og veru undir það sjónarmið í ræðu sinni áðan. Hann óskar eftir því að hæstv. utanrrh. svari því hvort hann sé reiðubúinn til þess að Íslendingar óski nú þegar eftir formlegum viðræðum við Evrópubandalagið um gerð slíks tvíhliða samnings milli Íslands og Evrópubandalagsins sem taki við þegar Evrópska efnahagssvæðið víkur burt vegna inngöngu annarra EFTA-ríkja í Evrópubandalagið. Þar með liggur það fyrir, hæstv. utanrrh., að forustumenn tveggja stærstu stjórnarandstöðuflokkanna hafa á Alþingi gert það að tillögu sinni að farið verði í slíkar formlegar viðræður um tvíhliða samning. Það getur vel verið að hæstv. ráðherra finnist að hægt sé að afgreiða tillögu okkar með þeim hætti sem hann gerði í grein í Morgunblaðinu og ég mun svara á þeim vettvangi en hins vegar vil ég vekja athygli hans á því að þegar sá maður, sem var forsrh. Íslands þegar samningaferillinn hófst og flutti fyrir Íslands hönd stefnu landsins á Óslóarfundi leiðtoga EFTA-ríkjanna á sínum tíma, leggur einnig til að formlega verði nú þegar óskað eftir því að fram fari viðræður milli Íslands og EB um tvíhliða samning þá ber hæstv. utanrrh. og ríkisstjórn auðvitað skylda til þess að taka á því máli efnislega og málefnalega.
Tillaga Alþb. var á þá leið að höfuðatriði slíks tvíhliða samnings væri í fyrsta lagi að sjálfstæður tvíhliða viðskiptasamningur milli Íslands og EB verði m.a. byggður á viðskiptaþáttum EES-samningsins, sérstökum sjávarútvegssamningi og bókun 6 í samningum við EB sem verið hefur í gildi síðan 1976. Í öðru lagi verði framkvæmd tvíhliða samnings milli Íslands og Evrópubandalagsins einfaldari í sniðum en
framkvæmd EES-samningsins. Eingöngu verði sett á fót samstarfsnefnd um eftirlit og gerðardómi beitt verði deilumál um framkvæmd samningsins ekki útkljáð. Pólitísk vandamál verði leyst í ráðherraviðræðum. Í þriðja lagi verði í tvíhliða samningi Íslands og EB m.a. byggt á hugmyndum um frjálsa vöruflutninga, fólksflutninga, þjónustustarfsemi, fjármagnsflutninga og almenna samkeppni auk þess sem hafðar verða til hliðsjónar reglur Norðurlandanna um vinnumarkað og búseturétt og afdráttarlaus réttur Íslendinga til að skipa forræði og eignarhaldi á auðlindum til lands og sjávar verði tryggður með sérstökum lögum.
Í fjórða lagi að í samningi um viðskipti verði einnig fjallað um samvinnu Íslands og EB á öðrum sviðum svo sem varðandi rannsóknir og þróun, umhverfismál, menntun og menningu. Og að lokum verði í tvíhliða samningi engin atriði sem brjóti í bága við stjórnarskrá eða taki efnislegt og formlegt löggjafarvald á Íslandi úr höndum Alþingis og þjóðar.
Ég hef í grein í Morgunblaðinu rakið að í grófum dráttum koma þrjár leiðir til greina á næstu árum í samskiptum Íslands og EB. Sú fyrsta sem hæstv. utanrrh. virðist vera fylgjandi er að gera ekki neitt annað en að afgreiða bara EES-samninginn og sitja svo með hendur í vösum og sjá til hvað atburðarásin í Evrópu ber í skauti sér. Ég hafna algerlega slíkri afstöðu. Ég tel hana ábyrgðarlausa og ég tel hana óraunsæja og hún er í engu samræmi við það sem er nauðsynlegt til að gæta hagsmuna Íslands. Sérstaklega er hún út í hött þegar allar aðrar EFTA-þjóðir ætla að halda áfram í viðræðum við Evrópubandalagið um sín hagsmunamál.
Önnur leiðin er fólgin í því að staðfesta EES-samninginn en fara jafnframt í formlegar viðræður við Evrópubandalagið um tvíhliða samning Íslands og Evrópubandalagsins sem taki við þegar Evrópska efnahagssvæðið líður undir lok. Það er vissulega hægt að færa ýmis rök fyrir þessari leið. Ég tel megingalla hennar hins vegar vera þann, sem ég mun víkja að síðar í þessum umræðum, að stofnanakerfi EES var miðað við allt annan veruleika en nú blasir við. Það var í upphafi miðað við að EFTA-ríkin ætluðu sér saman að vera áfram utan EB en nú blasir það við að þegar stofnanakerfi EES fer að virka munu önnur EFTA-ríki en við fyrst og fremst taka mið af því að nota það stofnanakerfi til að sýna Evrópubandalaginu að þau ætli sér að vera góðir aðilar að Evrópubandalaginu, ekki að EES heldur að Evrópubandalaginu. Og þess vegna munu þau lúta því ákvörðunarvaldi sem Frans Andriessen lýsti mjög rækilega í þeirri tilvitnun sem ég flutti áðan, því ákvörðunarvaldi Evrópubandalagsins í einu og öllu því þeim er nauðsyn að sanna það á viðræðutímanum að þeim sé alvara að vilja gangast undir ákvarðanavald Evrópubandalagsins. Ísland er því orðið eina landið innan stofnana EES sem hefur aðra hagsmuni, þ.e. að ætla sér að búa varanlega við þennan samning. Þar af leiðandi er líklegt að Ísland muni í mjög ríkum mæli verða eini aðilinn á næstu árum sem segir nei við hinum og þessum hugmyndum Evrópubandalagsins um reglur sem eiga að taka gildi innan EES og þar með ef Ísland heldur því til streitu koma í veg fyrir að ríkin sem stefna inn í EB geti tekið þær upp á aðlögunartímanum.
Ég held að þessi leið sé í reynd ófær, hún sé ekki skynsamleg vegna þess að í henni er ekki horfst í augu við þá grundvallarbreytingu hvort sem mönnum líkar betur eða verr að hin EFTA-ríkin hafa tekið upp aðra stefnu en við. Þau sem við lögðum af stað með í þessa ferð hafa yfirgefið farartækið sem við ætluðum að ferðast með.
Þá er eftir þriðji kosturinn, að segja við Evrópubandalagið: Við teljum að tvíhliða samningur sé æskilegt form fyrir varanleg samskipti Íslands og EB vegna þess að við ætlum ekki að sækja um aðild að Evrópubandalaginu og fara strax í að gera þann samning þannig að við getum búið örugg við slíkan víðtækan tvíhliða samning við Evrópubandalagið en erum ekki trufluð af atburðarás þar sem hin EFTA-ríkin ætla sér annað. Og ég skil satt að segja ekki hvers vegna menn vilja ekki horfa af alvöru á þessa leið nema tilgangurinn sé að undirbúa Ísland undir inngöngu í EB. Tilgangurinn sé sá sem hæstv. viðskrh. Jón Sigurðsson lýsti í viðtali við norsk blöð á sl. sumri. Það megi að vísu ekki tala um það núna meðan EES-umræðan sé í gangi á Alþingi en auðvitað sé tilgangurinn sá að ganga í EB. Það eru þess vegna fleiri tilvitnanir í Jóna Sigurðssyni en þær sem hæstv. utanrrh. fór með sem eru fróðlegar í þessu máli.
Það sýnishorn af samningi sem ég lagði fram á fréttamannafundi er auðvitað bara lagt fram sem sýnishorn, ekki vegna þess að við teljum að samningurinn þurfi endilega að vera þannig. En ég taldi hins vegar skynsamlegt að fá sérfræðinga til að glíma við þetta verkefni svo að menn gætu haft eitthvað í höndunum til þess að miða við. Hæstv. utanrrh. hefur kosið að segja: Það mun verða óskaplega erfitt að ná fram einhverju öðru í viðræðum við EB en því sem við höfum nú í höndum. Það er bara fullyrðing hæstv. utanrrh. Hann hefur ekki verið reiðubúinn að láta á það reyna. Hv. þm. Steingrímur Hermannsson spurði hann að því í vor á Alþingi hvort hann væri ekki tilbúinn til að láta reyna á hverjar yrðu undirtektir EB í þeim efnum. Hæstv. utanrrh. sagðist þá ætla að ræða málið lauslega við Frans Andriessen. Það hafa engar frásagnir komið af þeim viðræðum. Auðvitað er málið þannig að hæstv. utanrrh. vill ekki láta reyna á þetta og fyrir því eru ýmis pólitísk og persónuleg rök sem ég ætla ekki að fara út í. En íslenska þjóðin getur hins vegar ekki sætt sig við að persónuleg afstaða og metnaður eins manns ráði þessari ferð.
Ég vil að lokum segja í þessari umræðu að málið er stórt og það mun ráða miklu um þróun íslensks þjóðfélags á næstu árum. Ríkisstjórn, sem er ekki reiðubúin að tryggja að stjórnarskráin sé þannig úr garði gerð að samningurinn standist hana örugglega vegna þess að ríkisstjórnin óttast úrslit í þingkosningum, er ríkisstjórn sem trúir ekki á eigin málstað. Ríkisstjórn, sem ekki þorir að láta þjóðina dæma samninginn í einfaldri þjóðaratkvæðagreiðslu, ráðgefandi fyrir þingið, er líka ríkisstjórn sem greinilega trúir ekki
á eigin málstað. Og ríkisstjórn, sem virkilega ætlaði sér að ganga þá braut að knýja á um það að Alþingi afgreiði samninginn án þess að samningur í sjávarútvegsmálunum liggi fyrir, er ríkisstjórn sem er að brjóta þá grundvallarstefnu sem Íslendingar hafa staðið sameinaðir um til þessa.