Frsm. 2. minni hluta utanrmn. (Ingibjörg Sólrún Gísladóttir)
:
Virðulegi forseti. Á þskj. 411 hef ég lagt fram nál. mitt um frv. til laga um Evrópska efnahagssvæðið.
Þegar þetta nál. var skrifað fyrir um hálfum mánuði síðan leit ég svo á að fjögurra ára nær óslitnu samningaferli um Evrópska efnahagssvæðið væri lokið. Síðan hefur komið í ljós að lokahnykkurinn er enn þá eftir. Eina ferðina enn hefur hlaupið snurða á samningaþráðinn sem þarf að greiða úr áður en Evrópska efnahagssvæðið getur orðið að veruleika. Það þarf ekki að fjölyrða mikið um það. Sviss hefur dregið sig í hlé í kjölfar þjóðaratkvæðagreiðslu og það hefur óneitanlega í för með sér ákveðnar breytingar á samningnum. Eins og við höfum heyrt í umræðum á undanförnum dögum þá stendur hugur forustumanna bæði EFTA og EB til þess að afgreiða þær breytingar með bókun.
Virðulegi forseti. Mér finnst dálítið mikil ókyrrð í salnum og nenni eiginlega ekki að etja kappi við alla þingmenn hér úr stólnum. ( Forseti: Forseti er sammála hv. þm. og biður um hljóð í salnum svo ræðumaður hafi næði til að flytja sitt mál.) Ég þakka forseta fyrir.
Eins og ég sagði hefur þetta í för með sér ákveðnar breytingar á samningnum og hugur forustumanna bæði EFTA og EB stendur til þess að afgreiða þær breytingar með tiltekinni bókun og segja að þarna sé um einföld tæknileg atriði að ræða. Við vitum það hins vegar að þessi einföldu tæknilegu atriði og hinir einföldu hlutir geta vafist fyrir mönnum og höfum mörg dæmi um það. Það er stundum sagt að fjandinn búi um sig í smáatriðunum. Við þekkjum það kannski ekki síst úr smáa letrinu í vátryggingarsamningum og ég held að það eigi við í flestum samningum að hin smáu atriði sem eiga að vera einföld geta reynst flókin þegar til á að taka.
Flest bendir til að fátækari lönd Evrópubandalagsins muni ekki sætta sig við að framlag Sviss til þróunarsjóðsins liggi óbætt hjá garði eins og menn hafa talað um. Þessi ríki lögðu mikla áherslu á aukinn fjárframlög aðildarríkja Evrópubandalagsins til sjóða sem eiga að jafna aðstöðu ríkjanna á leiðtogafundinum í Edinborg. Þ.e. á þeim leiðtogafundi lögðu þessi ríki mikla áherslu á að aukin framlög kæmu í þróunarsjóði á vegum bandalagsins. Ég held að það megi hafa þessar kröfur þeirra á leiðtogafundinum í Edinborg til marks um það sem bíður EFTA-ríkjanna þegar farið verður að semja um bókunina sem fylgja á samningnum. Ef þessi ríki eru ekki tilbúin til að láta framlag Sviss til þróunarsjóðsins falla niður þá þýðir það í heild að Ísland þarf að leggja líklega um 100 millj. kr. hærra framlag til sjóðsins sem greiðist á fimm árum, ef ég man rétt frekar en fjórum. En í heildina yrðu þetta um 100 millj. kr. aukið framlag í þróunarsjóðinn fyrir Ísland.
Bókunin, sem um er rætt að gera, á að vera einföld eftir því sem manni skilst. Að öllum líkindum verður að lögtaka þá bókun á Alþingi. Um það hafa farið fram nokkrar umræður í utanrrn. og sýnist víst sitt hverjum. Það kom m.a. fram hjá starfsmönnum utanrn. að þetta hefði verið rætt í ákveðnum hóp þar og menn væru ekki á eitt sáttir um hvort þurfi að lögtaka hana eða ekki. Ég er þeirrar skoðunar að þess þurfi að öllum líkindum og ég held að það verði ofan á. Mér segir svo hugur því þessi bókun mun segja til um hvernig lesa beri EES-samninginn. Hvernig eigi að aðlaga þennan samning þeirri staðreynd að Sviss er ekki lengur samningsaðili því að Sviss er skrifað inn í allan samninginn. Mér sýnist því að þessi bókun hafi svipaða stöðu og bókun 1 með samningnum eða bókun um altæka aðlögun, eins og hún heitir, en hana á að lögtaka samkvæmt 2. gr. frv. sem hér liggur fyrir. Ef við berum þetta saman þarf að lögtaka þessa nýju bókun.
Ef frv. sem liggur fyrir og er umræðuefnið á þessum fundi yrði samþykkt á Alþingi áður en bókun lægi fyrir þyrfti engu að síður þrjár sérstakar umræður um bókunina á Alþingi áður en hún fengi lagagildi og áður en hægt yrði að fullgilda samninginn um hið Evrópska efnahagssvæði fyrir Íslands hönd. Það er rétt að hafa það í huga að samningurinn um hið Evrópska efnahagssvæði öðast ekki gildi fyrr en öll samningsríkin hafa afhent fullgildingarskjöl bæði hvað varðar samninginn sjálfan og þessa viðbótarbókun. Þetta kemur m.a. fram í drögum að bókun sem unnin var af lagahópi EFTA og eru drög að bókun um það hvernig aðlögun samningsins um hið Evrópska efnahagssvæði gætu litið út. Þar segir í 3. gr., með leyfi forseta:
,,EES-samninginn, eins og hann er aðlagaður, og þessi bókun öðlast gildi 1. júlí 1993 að því tilskildu að allir þeir aðilar sem undirrita þessa bókun hafi afhent fullgildingar- eða samþykktarskjöl fyrir EES-samninginn og þessa bókun fyrir þann dag. Eftir þann dag skulu þau öðlast gildi á fyrsta degi annars mánaðar eftir síðustu birtingu.`` Með öðrum orðum ef lögtaka á þessa bókun þarf að bera hana upp í þinginu. Hún þarf að fara í gegnum þrjár umræður og samningurinn öðlast ekki gildi fyrr en að því loknu.
Mér sýnist því einfaldast fyrir Alþingi og reyndar fyrir íslensk stjórnvöld að láta þennan samning sem við erum að fjalla um liggja á milli 2. og 3. umr. og leggja bókunina, þegar hún hefur verið gerð, fram sem brtt. við frv. og þá væntanlega við 2. gr. frv.
Hér hefur verið lesið upp bréf frá Birni Þ. Guðmundssyni prófessor sem ég var að heyra fyrst áðan í þingsalnum. Mér finnst það mjög alvarleg ábending til Alþingis sem Alþingi verður að skoða og utanrmn. sérstaklega. Mér finnst þetta bréf, að minnsta kosti í fljótu bragði, vera rök fyrir því að láta málið liggja, láta það ekki ganga til atkvæða, hvorki til samþykktar né synjunar fyrr en að þessari bókun gerðri. Þá kemur málið lögformlega
rétt fyrir á Alþingi. Ég sé þetta því sem innlegg í að láta málið liggja.
Það hefur satt að segja verið heldur leiðinlegt að fylgjast með umræðunni eins og hún hefur gengið til hér í dag og í gær og að hér skuli ekki hafa getað átt sér stað efnisumræða nema að takmörkuðu leyti. Ég held að ástæðan fyrir því sé ekki síst framganga utanrrh. á undanförnum dögum og hvernig hann hefur komið fram gagnvart Alþingi, bæði úti í Genf og eins í íslenskum fjölmiðlum á undanförnum dögum. Mér finnst þessi framkoma mjög óklók ef ég á að lýsa minni skoðun á þessu máli og ég vil gjarnan gera það þótt ég hafi ekki tekið þátt í þingskapaumræðu hérna. Mér finnst þetta óklók framkoma. Það kann vel að vera að ráðherra líti svo á að hann skori einhver pólitísk mörk út á þetta og kannski gerir hann það en ég held að það sé ekki þessu máli til framdráttar og það verði ekki til að flýta fyrir umfjöllun um málið á Alþingi að koma fram með þessum hætti gagnvart Alþingi. Auðvitað er það rétt sem hér hefur verið bent á af þingmönnum að þessi orð ráðherrans áttu auðvitað ekki bara við um stjórnarandstöðuna því hann var að tala um Alþingi í heild sinni, að hér ríkti málæði, að hér væru engin þingsköp. Það á auðvitað við um alla þingmenn. Við sitjum öll undir ámæli þegar svona orð eru viðhöfð. Því miður er þetta viðhorf að verða allt of algengt. Ég held að ráðherrar beri á þessu ábyrgð, þingmenn bera vissulega líka á þessu ábyrgð og fjölmiðlar bera á þessu ábyrgð. Ég ætla bara að minnast yfirlýsinga hæstv. forsrh. í fyrra um þennan gagnfræðaskóla og ummæla hans í morgun í fjölmiðlum þar sem ég held að hann hafi kallað þingmenn ólátabelgi. Ég ætla að minna á opnugrein sem birtist í Morgunblaðinu í fyrra og var með slíkum endemum og var slík atlaga að þinginu að auðvitað hefði átt að svara henni með formlegum hætti. (Gripið fram í.) Það var tiltekinn blaðamaður, Agnes Bragadóttir, sem skrifaði þá grein eftir að hafa setið hálfan dag á þingpöllum og fannst störf þingmanna greinilega fyrir neðan sína virðingu og fyrir neðan sína virðingu að fylgjast með þeim þingstörfum sem hér fóru fram. Allt þetta og umræðan líka eins og hún hefur gengið til á Alþingi er að mínu mati til þess að grafa undan þingræðinu og það held ég að við megum síst af öllu gera. Við megum síst af öllu stuðla að því að grafa undan þingræðinu. Ég ætla að hafa þetta mitt innlegg í þetta mál og læt ég þar með lokið umræðu um það hvernig um málin er fjallað á þingi.
Þessi staða sem er upp komin og ummæli ráðherra í garð þingsins, sem ég tek til mín rétt eins og allir aðrir þingmenn ættu auðvitað að gera, breytir ekki efnislegri afstöðu minni til málsins. Það bréf sem hér hefur komið fram frá Birni Þ. Guðmundssyni og eins staðan í málinu almennt, þ.e. að Sviss skuli vera farið út úr samningnum og þar af leiðandi fái samningurinn ekki staðist eins og hann liggur hér fyrir, eru allt formsatriði sem breyta ekki efnislegri afstöðu minni til samningsins. Þótt það væri auðvitað freisting að láta það gerast ætla ég ekki að láta þá freistingu eftir mér. Þar af leiðandi breytir þetta ekki efnisatriðum nál. sem ég hef lagt hér fram og þingmenn hafa haft á borðum sínum frá 4. eða 7. desember sl.
Þetta nál. er allítarlegt enda er það afrakstur mikillar vinnu í utanrmn. og umþenkinga og umræðu sem nefndin hefur öll tekið þátt í og hefur verið mjög gefandi og athyglisverð. Ég held að ástæðulaust sé að lesa nál. upp frá orði til orðs en ég vil gjarnan hlaupa á helstu efnisatriðum álitsins og bæta við þau ef mér þurfa þykir.
Eins og segir í upphafi nál. hefur utanrmn. Alþingis fjallað um könnunarviðræður og formlegar samningaviðræður EFTA og EB um stofnun Evrópsks efnahagssvæðis á alls 82 fundum en þar af hafa 54 fundir verið á þessu kjörtímabili. Hefur nefndin fengið á sinn fund fjölmarga aðila sem eru sérfróðir um einstaka samningssvið sem fjallað var um í viðræðunum og vísast í því sambandi, og að öðru leyti varðandi meðferð málsins í nefndinni, til nefndarálits meiri hluta utanríkismálanefndar.
Umfjöllun um EES-samninginn og mál honum tengd hefur verið bæði umfangsmikil og einstaklega fróðleg í utanríkismálanefnd og tel ég það mikil forréttindi að hafa átt þess kost að koma þar nærri. Vil ég nota þetta tækifæri til að þakka öllum þeim sem lögðu sitt af mörkum á fundum utanríkismálanefndar, bæði starfsmönnum utanríkisráðuneytisins og annarra ráðuneyta sem og öðrum sem voru til kallaðir til að aðstoða nefndina og veita henni upplýsingar.
Það þarf ekki að rekja það að upphaf þess samningaferlis sem staðið hefur í fjögur ár má rekja til leiðtogafundar EFTA sem haldinn var í Ósló þann 14. til 15. mars 1989. Þar var gefin út yfirlýsing sem þáverandi ríkisstjórn stóð. Í þeirri yfirlýsingu er m.a. verið að fjalla um hvaða leið eigi að fara í samskiptum við Evrópubandalagið og þar segir m.a.:
,,Við gerum ráð fyrir því að samningaviðræður leiði til fyllsta mögulega samkomulags um óhindraðan flutning á vöru, þjónustu, fjármagni og fólki með það að markmiði að koma á einu samræmdu evrópsku efnahagssvæði.``
Það er því ljóst að allt frá því í mars 1989 var það meginmarkmið samningaviðræðnanna milli EFTA og EB að koma á fjórfrelsinu og einu samræmdu Evrópsku efnahagssvæði. Í kjölfar þessarar Óslóaryfirlýsingar eða nánar til tekið í apríl 1989 var svo stofnuð stjórnarnefnd háttsettra embættismanna EB og EFTA til að kanna möguleika á samkomulagi milli þessara aðila um þetta fernt, þ.e. óhindruð vöruviðskipti, fjármagnsflutninga, þjónustuviðskipti og atvinnu- og búseturétt.
Þegar þessar könnunarviðræður fóru af stað urðu talsverðar umræður um þær á Alþingi og lögðu þingmenn Kvennalistans og Sjálfstfl., sem þá voru í stjórnarandstöðu, á það áherslu að Alþingi tæki formlega afstöðu í málinu áður en lengra yrði haldið í samningaviðræðunum, þ.e. að ríkisstjórnin fengi umboð frá Alþingi til áframhaldandi könnunarviðræðna. Ríkisstjórnin ákvað hins vegar að fara ekki þá leið að leita eftir umboði Alþingis heldur fékk utanrrh. þann 29. nóv. 1989 umboð þáverandi ríkisstjórnar til að eins og segir, með leyfi forseta: ,,taka þátt í undirbúnings- og samningaviðræðum þessara aðila sem byggðar verða á sameiginlegum niðurstöðum könnunarviðræðna, þar með talið þeim fyrirvörum sem Íslendingar hafa sett fram.``
Eftir að þessum könnunarviðræðum lauk var ákveðið á ráðherrafundi EFTA-ríkjanna og EB í Brussel þann 19. des. 1989 að koma hið fyrsta á formlegum samningaviðræðum um víðtæka samvinnu milli þessara aðila um þetta svokallaða fjórfrelsi.
Fyrsti fundur aðalsamninganefndar EB og EFTA var svo haldinn 20. júní 1990 en áður hafði ráðherraráð Evrópubandalagsins samþykkt samningsumboð framkvæmdastjórnarinnar þó íslenski utanrrh. hefði hins vegar ekki beint samningsumboð frá Alþingi.
Á þessum tíma lá fyrir að markmið EFTA ríkjanna með samningaviðræðunum var að tryggja aðild þeirra að innri markaði EB þegar hann yrði að veruleika 1. jan. 1993. Grundvöllur viðræðnanna var allt frá upphafi þær samþykktir EB sem vörðuðu hið svonefnda fjórfrelsi og mörkuðu rammann um hinn innri markað bandalagsins. Þessi markmið koma mjög skýrt fram í skýrslum frá utanrrh. sem lagðar voru fram á Alþingi. Markmiðið var að gerast aðili að innri markaði Efnahagsbandalagsins, markmiðið var fjórfrelsið og síðan að búa til ákveðinn stofnanaramma í kringum það.
Ég ætla ekki að rekja hérna hvernig samningaviðræður gengu fyrir sig en mig langar til að fjalla lítillega um þá fyrirvara sem íslenska ríkisstjórnin gerði á þessum tíma því að ríkisstjórnin og samningamenn Íslands lögðu upp í viðræðurnar um þetta samstarf EB og EFTA með kröfuna um fríverslun með fisk sem sína meginkröfu. Það var meginkrafan og kannski ástæðan fyrir því að farið var út í þessar viðræður á sínum tíma. Að auki gerðu þeir margháttaða fyrirvara, svo sem varðandi frelsi á sviði fjármagnsflutninga, á sviði þjónustu og fólksflutninga. Í umræðum á Alþingi í nóvember 1989 kom m.a. fram í ræðum ráðherra --- það var fleiri en einn sem gerði þetta að umtalsefni --- að þessir fyrirvarar næðu til peningakerfisins, verðbréfamarkaða, fjárfestinga í sjávarútvegi og orkulindum, vátrygginga, röskunar á vinnumarkaði o.fl. Það kom sem sagt fram í ræðum ráðherra á þingi að fyrirvararnir væru mjög margir og róttækir. Þá vaknar auðvitað spurningin: Hvernig var kröfunni um fríverslun með fisk og fyrirvörunum til haga haldið í samningaviðræðunum?
Segja má að það hafi legið fyrir allt frá upphafi að EB-ríkin mundu ekki fallast á fríverslun með fisk --- og það kom m.a. fram í ræðu ráðherra hér á þessum tíma að menn gerðu sér ekki miklar vonir um að sú meginkrafa næðist fram, þ.e. alger fríverslun með
fisk. Eins og fram kemur hér að ofan og sagt er frá í skýrslu utanríkisráðherra frá því í október 1990 töldu EFTA-ríkin nauðsynlegt að fækka fyrirvörunum ef samningar ættu að nást. Það kemur fram í skýrslunni frá því í október 1990 að EFTA-ríkin saman væru með of marga fyrirvara og það yrði að fækka þeim af því þau kæmu fram auðvitað sem ein heild gagnvart EB. Eftir að þetta varð ljóst, þ.e. frá því í október 1990, virðast fyrirvararnir í aðalatriðum hafa verið tveir hvað Ísland varðar. Annars vegar að takmarka fjárfestingar erlendra aðila tengdar náttúruauðlindum og hins vegar að koma inn varnaglaákvæði varðandi frjálsan atvinnurétt. Þessir tveir fyrirvarar koma mjög víða fram í umræðum manna um þessi mál og m.a. kom þetta mjög skýrt fram í ræðu sem hagfræðingur ASÍ hélt og fjallaði um þetta mál.
Í samningnum sjálfum er þessum fyrirvörum haldið til haga, þ.e. samningnum sem hér liggur fyrir og þeirri samningsniðurstöðu sem við erum að fjalla um, með þeim hætti að Íslendingar munu eftir sem áður viðhalda hömlum á fjárfestingum erlendra aðila í fiskveiðum og fiskvinnslu. Þá er ég að tala um frumvinnsluna. Þeir fá aðlögun að skammtímahreyfingum fjármagns til 1. jan. 1995 og að beinum fjárfestingum erlendra aðila innan lands til 1. jan. 1996. Þá er í samningnum öryggisákvæði sem ríkisstjórn Íslands hefur lýst yfir að hún muni beita ef framkvæmd samningsins leiðir til alvarlegrar röskunar á vinnumarkaði eða fasteignamarkaði.
Krafan um fríverslun með fisk breyttist í kröfu um frjálsan markaðsaðgang með fisk en hin almenna niðurstaða varð sú sem við sjáum í samningnum fyrir framan okkur í bókun 9, að tollar á sjávarafurðum lækka almennt um 70%, þ.e. 70% af því sem þeir eru í dag, og á lækkunin að koma til framkvæmda á næstu fjórum árum. Auk þess falla algerlega niður tollar á ákveðnum sjávarafurðum svo sem ferskum flökum frá næstu áramótum. Hefur þetta verið metið þannig, m.a. af Þjóðhagsstofnun, að um 93% sjávarútflutnings miðað við það sem við flytjum út í dag, auðvitað getur sú mynd svo breyst, sé án tolla. Jafnframt voru lögð drög að tvíhliða samningi milli EB og Íslands um gagnkvæm skipti á fiskveiðiheimildum. Mun ég koma inn á það síðar hér í ræðu minni.
Af þessu má ljóst vera að Íslendingar hafa gefið mikið eftir í samningaviðræðunum og sannarlega ekki fengið ,,allt fyrir ekki neitt``, enda hefur sjálfsagt enginn búist við því vænti ég. Eftir stendur að meta hvort jafnvægi sé milli fórna og ávinnings, hvort samningsniðurstaðan sé viðunandi og í þágu íslenskra hagsmuna í bráð og lengd.
Ég ætla, virðulegur forseti, aðeins að víkja að afstöðu Kvennalistans til þessara mála, þ.e. afstöðu til könnunarviðræðnanna við EB og til samningaviðræðnanna sjálfra. Það er skemmst frá því að segja að þegar á undirbúningsstigi viðræðnanna mótaðist sú stefna í Kvennalistanum að það þjónaði betur hagsmunum Íslendinga að ganga til tvíhliða viðræðna við EB en gerast aðilar að innri markaði bandalagsins. Þessi stefna kom betur fram síðar í áliti Kristínar Einarsdóttur, fulltrúa Kvennalistans í svonefndri Evrópustefnunefnd Alþingis, í áfangaskýrslu nefndarinnar til þingisins, en þar segir m.a., með leyfi forseta: ,,Þar eð ljóst er að hagsmunir Íslands verða ekki tryggðir með samfloti við önnur EFTA-ríki er farsælla fyrir okkur að ganga til samninga við EB á okkar eigin forsendum.``
Gagnrýni Kvennalistans á aðildina að innri markaði EB byggðist ekki síst á því að til grundvallar innri markaði EB liggja hugmyndir um aukna neyslu, eyðslu og þar af leiðandi veltu og hagvöxt sem eru í hrópandi mótsögn við gildismat Kvennalistans og þá áherslu sem hann leggur á varðveislu auðlinda og umhverfis. Þá hefur Kvennalistinn ætíð varað við því að framsal á valdi til stofnana EES gæti dregið úr möguleikum kvenna til að hafa áhrif á og móta samfélag sitt. Þessi skoðun var m.a. sett fram í stefnuskrá Kvennalistans fyrir alþingiskosningarnar 1991 og samþykkt landsfundar Kvennalistans það sama ár.
Hinu hefur aldrei verið neitað af hálfu Kvennalistans og margoft ítrekað að ákveðin aðlögun að EB er nauðsynleg þó að ekki væri vegna annars en þess að um 67% af vöruútflutningi okkar fer á þann markað. Þá er ég bara að tala um EB-markaðinn, ekki þennan sameiginlega EB/EFTA-markað. Þá fer ekki hjá því að svo öflugt bandalag sem EB er hafi mótandi áhrif á viðskipti og stjórnmál í sínum heimshluta. Kvennalistinn var þeirrar skoðunar að tvíhliða samningaviðræður milli Íslands og EB um endurbætur á fríverslunarsamningnum frá 1972 þjónuðu betur íslenskum hagsmunum en samflot með öðrum EFTA-ríkjum um myndun Evrópsks efnahagssvæðis.
M.a. vegna þessarar skoðunar fluttu Eyjólfur Konráð Jónsson, Kristín Einarsdóttir og Ragnhildur Helgadóttir þál. í nóvember 1989 um að utanrrh. og forsrh. yrði falið að taka þegar í stað upp tvíhliða viðræður við bandalagið. Það er engu að síður staðreynd og breytist ekki að bæði fyrrverandi og núverandi ríkisstjórn hafa fylgt þeirri stefnu að semja á grundvelli hins svonefnda fjórfrelsis um aðild að innri markaði EB og samninganiðurstaða er fengin. Það sem nú liggur fyrir er að vega og meta gallana og kostina sem í samningnum felast auk áhættunnar og möguleikanna sem bæði geta fylgt aðild að EES sem og því að standa algerlega utan við samrunaferlið í Evrópu. Í nál. mínu leitast ég eftir að leggja slíkt mat á málið en það er vissulega ástæða til þess að hafa það í huga að því getur bæði fylgt áhætta og möguleikar að gerast aðilar að EES en því fylgir líka áhætta og möguleikar að standa utan við.
Vegna EFTA-samningsins og fríverslunarsamningsins við EB frá 1972 hefur verið meira frjálsræði á sviði vöruviðskipta en annarra viðskipta milli Íslands og aðildarríkja EES. Engu að síður verða töluverðar breytingar á þessu sviði með EES-samningnum sem m.a. felast í mun ákveðnari reglum um samkeppni, eftirlit, staðla, viðurkenningu, prófanir og gæði vöru. Þessar reglur verða sameiginlegar á öllu svæðinu og þar af leiðandi draga þær úr hvers kyns viðskiptahindrunum og einfalda inn- og útflutning á vörum.
Samningurinn tryggir hindrunarlausan aðgang íslenskrar iðnframleiðslu að sameiginlegum markaði EB og EFTA en ýmis rök eru fyrir því að án hans hefði hún átt undir högg að sækja. Þannig er það viðurkennd staðreynd að markmiðið m.a. með innri markaði EB var að auka viðskipti milli þeirra landa sem eiga aðild að honum á kostnað þeirra sem utan hans standa. Í því eru auðvitað fólgnir að hluta til þeir múrar í kringum EB sem menn hafa talað um.
Hinum sameiginlegu reglum um vöruviðskipti fylgja þó ekki bara kostir heldur líka ákveðnir gallar. Það kemur kannski ekki síst vegna samkeppnisreglnanna. Þannig má nefna að ríkisstyrkir til atvinnuvega og fyrirtækja, sem hafa áhrif á samkeppnisstöðu þeirra, eru formlega séð bannaðir. Frá þessu eru að vísu ýmsar undanþágur en þær þarf að samþykkja í eftirlitsstofnun EFTA. Þetta gæti haft einhver áhrif á byggðastyrki og óbeina styrki sem sveitarfélög veita einstökum atvinnufyrirtækjum. Þá er ljóst að fyrirtæki eins og Áburðarverksmiðja ríkisins, sem hefur einkarétt á framleiðslu og dreifingu áburðar, fá ekki staðist gagnvart EES-reglum. Opna verður fyrir frjálsan innflutning á áburði sem gæti vissulega kippt rekstrargrundvellinum undan Áburðarverksmiðjunni en þar starfa nú um 130 manns og þetta er auðvitað einn af fylgifiskum þessa samnings eða getur orðið það sem taka þarf á.
Auðvitað mætti hafa mörg orð um vöruviðskiptin en ég ætla ekki að segja fleira um það og vísa frekar til nefndarálits míns að undanskildu því að mig langar til að gera hér aðeins að umtalsefni tvær bókanir sem fylgja þeim kafla sem fjallar um vöruviðskipti. Það er annars vegar bókun 3, um viðskipti með landbúnaðarvörur, og hins vegar bókun 9 sem fjallar um viðskipti með sjávarafurðir. Báðar þessar bókanir varða íslenska hagsmuni, íslenskar frumframleiðslugreinar, miklu og þess vegna vil ég fjalla hér nokkuð ítarlega um þær.
Í bókun 3 er að finna upptalningu á þeim landbúnaðarvörum sem samningurinn tekur til, almenn ákvæði um verðjöfnun vegna mismikils kostnaðar einstakra landa við það landbúnaðarhráefni sem notað er við vöruframleiðsluna og þær undanþágur sem einstaka EFTA-ríki fá frá ákvæðum bókunarinnar bæði hvað varðar vörutegundir og álagningu verðjöfnunargjalds. Bókuninni eiga að fylgja sjö svonefndir viðbætar þar sem einstök ákvæði hennar eru nánar útfærð, svo sem hvaða hráefni falla undir verðjöfnun og hvaða hráefnisverð er miðað við í verðjöfnun. Enn hefur ekki verið gengið frá þessum viðbætum af samningamönnum EB og EFTA og ljóst er að talsverður ágreiningur er um útfærslu bókunarinnar. Bókun 3 mun því ekki taka gildi fyrr en í fyrsta lagi 1. júlí 1993. Það kemur kannski ekki svo að sök þar sem þessi samningur hefur aftur frestast til þess tíma. Þess
vegna vinnst auðvitað ákveðinn tími til að ganga frá þeirri bókun og láta hana taka gildi um leið og samningurinn sjálfur tekur gildi.
Niðurstaðan í þessu máli getur haft talsverða þýðingu fyrir samkeppnisstöðu íslenskra fyrirtækja sem framleiða vörur úr landbúnaðarhráefni. Skipist mál á versta veg getur samkeppnisstaðan versnað til muna og þar með staða íslensks landbúnaðar. Telja samtök bænda að allt að 10% mjólkurmarkaðarins kynni að tapast sem og hluti markaðarins fyrir tilbúna rétti. Hafa menn m.a. í því sambandi nefnt pítsur. Þetta mál kom ekki upp fyrr en Norðmenn voru búnir að ganga frá samningnum frá sér og það virðist hafa komið Norðmönnum algerlega í opna skjöldu, þ.e. hugmyndir EB um hvernig ætti að ganga frá bókun 3. Þann 22. okt. birtist í Aftenposten m.a. grein um þetta mál undir fyrirsögninni ,,Mörg þúsund störf gætu tapast``. Þar segir að Norsk kjøtt, sem eru væntanlega heildarsamtök kjötframleiðenda í Noregi, telji að ef ekki verður heimiluð verðjöfnun á kjöti geti það þýtt að kjötneysla innan lands mundi minnka sem næmi 8 þús. tonnum. Þeir segja að það mundi svara til rúmlega 1.000 ársverka. Það var líka spurningin um hvort ætti að verðjafna fyrir ost. Þar stendur: Hvað varðar neyslu á osti reiknar maður með að þar gætu tapast um 4--5 þús. tonn í innanlandsframleiðslu sem mundi þá svara til 1.500 ársverka, mest í frumframleiðslugreinum. Auðvitað er þarna talsvert mikið í húfi og því skiptir verulegu máli að íslenskir samningamenn haldi fast á málum og íslensk stjórnvöld beiti þeim meðulum sem þeim eru tiltæk náist ekki viðunandi samningsniðurstaða. Ég held að það verði að reyna að skýra það út og ráðherra verður auðvitað að gera það hér, helst í þessari umræðu, hvernig fer með þessa bókun ef menn ná ekki samkomulagi. Ef ekki næst niðurstaða og menn verða strand með samningaviðræður um bókun 3 hvernig mun málið þá halda áfram? Verður það einfaldlega þannig að bókun 3 mun ekki taka gildi eða verður það EFTA-dómstóllinn sem mun úrskurða í því máli?
Í bókun 9 um sjávarútveginn er tiltekið með hvaða hætti EB skuli lækka innflutningstolla á ákveðnum sjávarafurðum. Jafnframt er staðfest að ef lægri tollar gilda fyrir tilteknar vörur á grundvelli tvíhliða samninga milli EB og einstakra EFTA-ríkja gildi þeir sem grunntollar. Mér finnst ég hafa orðið vör við nokkurn misskilning í þessu sambandi og ýmsir tala um að bókun 6 muni falla úr gildi. Ég fæ ekki betur séð af öllu því sem ég hef lesið í þessum málum en að bókun 6 með fríverslunarsamningi EB og Íslands frá 1972 standi óhögguð. Það er í rauninni byggt ofan á þá bókun. Ef Íslendingar vilja síðar meir segja upp EES-samningnum, þá standi bókun 6 sem og líka fríverslunarsamningurinn sjálfur, þ.e. samningurinn sem Ísland og EB hafa gert á milli sín um fríverslun. Ég vísa í því sambandi til 120. gr. í EES-samningnum þar sem þetta kemur m.a. fram.
Sú tollalækkun, sem fékkst með bókun 9, er tvímælalaust mjög mikilvæg og reikna má með að þegar hún er komin að fullu til framkvæmda nemi hún um 1,5--1,8 milljörðum kr. miðað við stöðuna eins og hún er í dag því að það er auðvitað það sem þetta miðast við, þ.e. útflutninginn eins og hann er samsettur nú. Það orkar hins vegar mjög tvímælis að reikna alla tollalækkunina íslenskum útflytjendum til tekna þar sem kostnaður vegna tolla skiptist með ýmsum hætti milli seljenda og kaupenda. Það er alls ekki sjálfgefið að tollalækkunin muni leiða til þess að íslenskir útflytjendur fái hærra verð fyrir framleiðslu sína. Hún gæti fullt eins orðið neytendum í Evrópu til hagsbóta. Það er væntanlega markmið með EES-samningunum í heild og auðvitað þekkjum við það. Hér hafa t.d. verið felldir niður tollar eða lækkaðir á bílum. Það þýddi ekki að framleiðendurnir í Evrópu eða Japan eða hvar sem var fengju hærra verð fyrir bílana heldur lækkuðu bílar í verði til neytenda hér á landi. Ég ætla ekki að fullyrða að það gildi sama munstur nákvæmlega hvað varðar fiskútflutning eins og bílaútflutning en það er engan veginn hægt að reikna sér tollalækkunina alla til tekna.
Þá er ástæða til að hafa í huga að ekki fékkst fram tollalækkun fyrir ýmsar mikilvægar sjávarafurðir, svo sem edikverkaða síld og niðurlagða þó ekki sé reyndar komin endanleg niðurstaða varðandi þetta mál. Má á það benda að gangi Svíar og Finnar í EB versnar staðan enn frekar hvað varðar síldarútflutninginn þar sem þessar þjóðir hafa keypt talsvert mikið af síld af Íslendingum en engir tollar hafa verið á þeim útflutningi samkvæmt
EFTA-samningi.
Þrátt fyrir þetta --- það eru auðvitað ákveðnir skafankar á þessu máli --- þá er bókun 9 mjög mikilvæg fyrir íslensk sjávarútvegsfyrirtæki. Mikilvægið felst ekki síst í auknum möguleikum til að flytja verðmætari vöru en áður á markaði EB og koma henni beint og milliliðalaust til neytenda. Þar vegur þyngst að 18% tollur á ferskum flökum fellur niður. Í þessu sambandi er hins vegar ástæða til að slá ákveðinn varnagla og óttast það sem ég kalla íslenskan gullgrafaramóral og að allir ætli að rjúka til og verða ríkir á slíkum útflutningi. Mér fannst ég geta heyrt það af fréttum nýverið að menn hefðu mjög ákveðnar hugmyndir um það að fara nú allir í ferskfiskútflunting, það væri framtíðin. Ef sá mórall nær tökum á mönnum er ég hrædd um að þetta sé sýnd veiði en ekki gefin. Það er sem hægast unnt að klúðra góðum tækifærum sem gefast með ónógum undirbúningi og vanþekkingu. Það hafa menn svo oft gert áður og ætla ég ekki að rifja upp öll þau ævintýri. Ég held að sú frestun sem varð á gildistöku samningsins til 1. júlí 1993 ætti að mörgu leyti að vera okkur kærkomin vegna þess að við vinnum þar með tíma og menn geta undirbúið sig betur og þar af leiðandi væntanlega nýtt sér betur þau tækifæri sem bjóðast með samningnum.
Bókun 9 nær til allra EFTA-ríkjanna og bætir þar með stöðu norskra sjávarútvegsfyrirtækja á markaði EB ekki síður en íslenskra. Þetta gæti haft einhver áhrif á samkeppnisstöðu íslensku fyrirtækjanna gagnvart þeim norsku. Þannig fellur nú niður tollur á frystum flökum sem hingað til hefur lagst á norskan fisk við útflutning til EB en ekki íslenskan. Hitt er ljóst að hafni Íslendingar samningnum, nú þegar fyrir liggur að norska þingið hefur samþykkt hann, hlýtur samkeppnisstaða íslensku fyrirtækjanna að versna enn frekar. Þá hafa Norðmenn tekið sinn hlut af þessari köku en okkar hlutur mundi vera skilinn eftir nema mönnum tækist að ná honum með tvíhliða samningum. Mér finnst viðbrögð EB við þjóðaratkvæðagreiðslunni í Sviss þar sem samningurinn var felldur ekki benda til þess að menn geti náð meiru fram eða jafnmiklu í tvíhliða samningum og með þessum samningi.
Óaðskiljanlegur hluti EES-samningsins er tvíhliða rammasamningur milli Íslands og EB um fiskveiðimál og skipti á gagnkvæmum veiðiheimildum. Slík samningsgerð hefur verið á döfinni allt frá því bókun 6 með fríverslunarsamningi EB og Íslands frá 1972 tók gildi. Samningar hafa þó alltaf strandað á óbilgjörnum kröfum EB um fiskveiðiheimildir í íslenskri fiskveiðilögsögu.
Þau gagnkvæmu skipti á fiskveiðiheimildum, sem staðfest voru í Óportó í maí sl., hafa í för með sér að skipum frá EB verður heimilt að veiða í íslenskri fiskveiðilögsögu og þetta er auðvitað stórt skref. Í því felst vissulega fórn af hálfu Íslendinga en á hitt ber að líta að um gagnkvæmar veiðiheimildir er að ræða á takmörkuðum afla. Menn geta auðvitað deilt um það hvort við höfum náð fram því sem hægt hefði verið í þessum viðræðum en ég held að staða Norðmanna í þessu máli sé verri en okkar. Ég vil vekja athygli á því að það hefur ekki enn náðst samningsniðurstaða milli Norðmanna og EB um skipti á fiskveiðiheimildum á næsta ári. Það virðist vera eins og segir í Aftenposten frá 7. des. að þessar samningaviðræður hafi strandað m.a. vegna þess að EB hafi ekki boðið Norðmönnum kvóta á móti þeim 6 þús. tonna þorskkvóta sem þeir fá í norskri landhelgi. Þessir samningar eru samkvæmt Aftenposten strandaðir.
Nú hefur því verið haldið fram og það kemur reyndar fram í samningstexta að tvíhliða sjávarútvegssamningar, annars vegar við Ísland og hins vegar við Noreg, séu órjúfanlegur hluti EES-samningsins. Ef Norðmenn hafa ekki gengið frá þessum sjávarútvegssamningi sínum hvernig verður þá með EES-samninginn? Getur hann tekið gildi ef sá tvíhliða fiskveiðisamningur hefur ekki verið gerður? Væri hægt að upplýsa þingið um hvernig þau mál standa, viðræðurnar milli Norðmanna og EB?
Ég var að tala um gagnkvæmar veiðiheimildir milli Íslendinga og EB. Í þessu sambandi skiptir verulegu máli að gagnkvæmnin sé annað og meira en orðin tóm, að það jafnvægi milli réttinda og skyldna, sem svo oft var ítrekað í samningaviðræðunum, nái til beggja aðila. Því miður virðist niðurstaðan vera sú að heimildir EB í formi 3 þús. karfaígildistonna standi þó svo að Íslendingum takist ekki á vertíðinni á undan að ná í þau 30 þús. tonn af loðnu sem komu í þeirra hlut. Það þurfa sérstakar aðstæður að koma upp til þess að menn geti tekið þær viðræður upp aftur. Þá hafa íslensk stjórnvöld gengist undir það að semja um breytingar á mörkum þeirra svæða sem EB má veiða innan nái skip þeirra ekki sínum hlut af karfanum. Engar sambærilegar kvaðir, t.d. í formi annarra fisktegunda en loðnu, hvíla á EB. Þannig felst gagnkvæmnin í fiskveiðisamningnum ekki í jafngildum afla upp úr sjó eins og reyndar hefur verið bent á hér á þingi og menn eru auðvitað ekki á eitt sáttir um. Á þetta hefur m.a. verið bent af Halldóri Ásgrímssyni, 1. þm. Austurl. Þetta styrkir auðvitað rök þeirra sem segja að Íslendingar fái í sinn hlut pappírsfisk en EB raunverulegan fisk. Þessi skoðun kemur m.a. fram í grein í Félagstíðindum SFR sem Jakob Jakobsson, forstjóri Hafrannsóknastofnunar, skrifaði. Kafli úr þeirri grein er birtur sem fskj. með nefndaráliti mínu.
Svo vikið sé frá landbúnaðinum og sjávarútveginum og að fjármagns- og þjónustuviðskiptum, þá er það að segja að með samningum um frjálst flæði fjármagns og þjónustu verða umtalsverðar breytingar á ýmsum sviðum íslensks samfélags, svo sem í bankamálum, tryggingamálum, fjarskiptum, fjölmiðlun, samgöngumálum og síðast en ekki síst varðandi heimildir erlendra aðila til að fjárfesta hér á landi og Íslendinga erlendis. Víða erlendis er því reyndar haldið fram að frelsi í þjónustuviðskiptum og að vissu leyti frelsi vinnuafls til þess að flytja sig á milli landa sé helsta efnislega nýjungin í þessum samningi a.m.k. hvað önnur Evrópuríki en Ísland varðar. Að frelsi fjármagns til þess að flæða á milli og frelsi vöru --- þótt mér sé illa við að tala um frelsi í þessu sambandi. Mér finnst dálítið sérkennilegt að tala um frelsi vörunnar og frelsi fjármagnsins. Það frelsi er í mínum huga tengt fólki en ekki hlutum --- og að frelsi í þjónustuviðskiptum sé kannski ein helsta nýjungin en það sé verið að formgera hina frelsisþættina sem þegar eru til staðar.
Margar þessara breytinga, sem ég var að tala um að geti orðið á íslensku samfélagi í kjölfar þess að fjármagn og þjónusta geti flætt frjálst á milli landa, yfir landamæri, eru í sjálfu sér óháðar samningnum um Evrópska efnahagssvæðið og má í því sambandi nefna fjölmiðlun og fjarskipti. Þannig liggur það í eðli tímanna að mikið sjónvarpsefni mun flæða milli landa í gegnum gervihnetti eða kapalkerfi og erfitt verður að verjast því nema með jákvæðum hætti, þ.e. ekki með boðum og bönnum heldur með því að efla innlenda kvikmynda- og dagskrárgerð og styðja við bakið á íslenskri menningarstarfsemi. Í því felst besta vörnin. Hugmyndir ríkisstjórnarinnar um að skattleggja bókaútgáfu í landinu vekja þó engar sérstakar vonir um að á því sé nægilegur skilningur hér innan lands að þessa hluti þurfi að styrkja, þ.e. hvers kyns íslenska menningarstarfsemi. Það þarf að styðja við bakið á henni en því miður er ríkisstjórnin ekki í stakk búin til þess að skilja það.
Samningurinn opnar þann möguleika að erlendar bankastofnanir, verðbréfafyrirtæki og tryggingafélög hasli sér völl á íslenskum markaði, ýmist með því að koma hér upp útibúum eða með því að kaupa sig inn í íslenska banka og fyrirtæki. Þessum breytingum á íslenskum fjármagns- og þjónustumarkaði fylgja vissulega ákveðnar hættur en þó kannski ekki þær sem mest hefur verið gert úr, þ.e. að erlendir aðilar eignist að stórum hluta íslensk fyrirtæki. Það hefur oft komið fram í umræðum að fólk óttist þetta einna mest. Ég held að það sé mun ríkari ástæða til að óttast fjárstreymi út úr landinu en inn í það. Þannig er t.d. hugsanlegt að erlendir bankar og verðbréfafyrirtæki reyni að fleyta rjómann ofan af og laða til sín stærstu viðskiptavinina, svo sem lífeyrissjóðina, en láti þjónustu við almenna viðskiptavini og smærri fjármagnseigendur sitja á hakanum. Við þessu þurfa íslenskir aðilar m.a. bregðast með aukinni hagræðingu, sérhæfingu og samvinnu.
Eins og fyrr er sagt nær frelsi útlendinga til fjárfestinga á Íslandi ekki til fyrirtækja á sviði útgerðar og fiskvinnslu. Þetta á að tryggja að erlendir aðilar geti ekki náð yfirráðum yfir auðlindum hafsins eftir þeim leiðum. Bannið við fjárfestingu í fiskvinnslunni nær hins vegar einvörðungu til frumvinnslunnar, þ.e. að verja fiskinn skemmdum, en ekki til fullvinnslu hans í neytendaumbúðir. Þarna er byggt á þegar gildandi lögum, því banni sem er í gildandi lögum við fjárfestingu erlendra aðila í útgerð og fiskvinnslu. Í álitsgerð um EES-samninginn og fasteignir á Íslandi sem Ólafur W. Stefánsson o.fl. sömdu að tilhlutan dóms- og kirkjumrh. og landbrh., segir m.a. um þetta atriði, með leyfi forseta: ,,Ýmis álitamál geta komið upp við skýringu á þessari undanþágu. Það er EFTA-dómstóllinn sem á lokaorð um það hversu langt þessi ákvæði ná.`` Þ.e. hvort menn séu þá farnir að teygja þessi ákvæði, sem þeir hafa fengið varanlega undanþágu frá, lengra en hægt sé að fallast á.
Sams konar fjárfestingafyrirvari náðist því miður ekki fram varðandi virkjun vatnsorku og jarðhita og má draga í efa að íslensk stjórnvöld hafi haldið nógu fast á þeim málum í samningaviðræðunum. Slíkur fyrirvari hefði óneitanlega skapað ákveðið öryggisnet, hvort sem stjórnvöld hefðu síðar kosið að nýta hann til fulls eða ekki. Samningarnir breyta þó ekki því að Íslendingar geta eftir sem áður bundið virkjanaréttinn við opinbera aðila en verði orkufyrirtækin einkavædd öðlast allir einstaklingar og fyrirtæki á Evrópsku efnahagssvæði sama rétt til að eignast hlutdeild í þessum fyrirtækjum. Með réttinum til að fjárfesta í landi öðlast erlendir aðilar sama möguleika og Íslendingar til að eignast vatns- og jarðhitaréttindi sem fylgja þá landinu. Samningurinn um Evrópskt efnahagssvæði gefur því sérstakt tilefni til þess að tekið sé á því löngu tímabæra máli að gera þessar mikilvægu auðlindir okkar að þjóðareign rétt eins og fiskinn í sjónum. Frumvörp í þá veru hafa verið boðuð en ekki enn litið dagsins ljós og er því ástæða til gjalda varhug við stöðunni í þessum málum og fylgjast grannt með því sem þar gerist.
Eins og málum er háttað í EB í dag fylgir frelsinu til fjármagnsflutninga ekki sjálfkrafa réttur til að fjárfesta í fasteignum og landi hvar sem er á svæðinu. Sá réttur fylgir aftur á móti óhjákvæmilega atvinnu- og búseturétti einstaklinga og stofnsetningarrétti fyrirtækja. Þ.e. sá sem stofnar fyrirtæki hér getur keypt fasteignir sem tengjast þeim atvinnurekstri, sem hann þarf til þess að reka fyrirtækið, og einstaklingur sem kemur hingað og sest hér að þótt hann sé erlendur ríkisborgari öðlast sama rétt og aðrir sem búa í landinu, Íslendingar, til þess að kaupa húsnæði og fasteignir. Þetta þýðir með öðrum orðum að vilji erlendir aðilar kaupa jarðnæði hér á landi, t.d. til að setja upp ferðaþjónustu eða hefja landbúnað, er þeim það heimilt á sömu forsendum og Íslendingum eftir 1. janúar 1996 en Íslendingar fengu aðlögun til þess tíma vegna fjárfestinga í fasteignum. Rétt til kaupa á sumarbústað eða landi til frístundaiðkunar verður hægt að binda við tiltekna búsetu á Íslandi, þ.e. fólk hafi haft búsetu í tiltekinn tíma, og má í því sambandi vísa til þeirra reglna sem gilda í Danmörku varðandi dönsk sumarhús og m.a. er getið um í álitsgerð Ólafs W. Stefánssonar sem ég vísaði til áðan.
Ljóst er að réttur erlendra aðila til jarðakaupa hér á landi veldur mörgum Íslendingum miklum áhyggjum. Þær áhyggjur sitja djúpt í þjóðarsálinni sem eðlilegt er, enda hefur land alltaf verið ein af mikilvægustu auðlindum jarðar og eignarhald á landi verið rótgróið tákn um sjálfstæði einstaklinga og þjóða.
Mánuðum saman hafa íslensk stjórnvöld talað um að hægt sé að setja skorður við eignaraðild útlendinga með sérstökum ákvæðum í jarða- og ábúðarlögum. Mikilvægt er að menn átti sig á þeim möguleikum áður en EES-samningurinn verður staðfestur eða samþykktur hér á Alþingi en jafnframt er ástæða til að vara við því að svo langt verði gengið í þeirri viðleitni að koma í veg fyrir eignaraðild útlendinga að það skerði verulega rétt Íslendinga sjálfra í eigin landi og þrengi alla möguleika til að eiga eðlileg viðskipti með fasteignir og jarðnæði. Það frumvarp til jarðalaga, sem nú liggur fyrir Alþingi, virðist í fljótu bragði ganga um of í þá átt.
Virðulegi forseti. Ég ætla að víkja aðeins að atvinnu- og búseturétti en með EES-samningnum öðlast launafólk í aðildarríkjunum rétt til atvinnu hvar sem er á svæðinu og órjúfanlega tengdur honum er rétturinn til búsetu. Þetta mun hafa í för með sér umtalsverðar breytingar á íslenskum vinnumarkaði sem hefur hingað til verið mjög erfiður innkomu fyrir alla aðra en Norðurlandabúa. Þessi opnun er þó án efa meiri í orði en á borði, enda sýnir reynsla aðildarríkja EB að lítil brögð eru að því að fólk flytji sig milli landa í atvinnuleit vegna fjölskyldutengsla og skuldbindinga í sínu heimalandi.
Samningurinn, og þær tilskipanir sem honum tengjast og varða atvinnu- og búseturétt, felur í raun í sér réttarbót fyrir það launafólk sem flytur sig á milli landa. Þannig eiga
áunnin félagsleg réttindi, svo sem réttur til atvinnuleysisbóta, lífeyrisgreiðslna, almannatrygginga og fæðingarorlofs, ekki að falla niður við flutninga þó að hinu sé ekki að leyna að talsverð skriffinnska gæti orðið því samfara að sækja sinn rétt, en þá er þetta þó viðbótarréttur. Þá eiga útlendingar hér á landi og Íslendingar erlendis rétt á nákvæmlega sömu þjónustu af hálfu samfélagsins og ríkisborgarar viðkomandi lands og er auðvitað félagsþjónusta þar einna mikilvægust.
Tvær hliðar eru hins vegar á þessum peningi og hin snýr að kaupi og kjörum og stöðu stéttarfélaga. Sú hætta er alltaf fyrir hendi þegar nýir hópar bætast á vinnumarkað, eða aðrar breytingar verða á vinnumarkaði að það hafi áhrif á launakjör til lækkunar. Tilskipanir EES eiga að veita vörn gegn því að taxtakaup sé undirboðið en vandinn, sem við er að etja á Íslandi, er hins vegar sérstakur að því leyti að launataxtar segja harla lítið um greidd laun og ná fyrst og fremst til kvenna og opinberra starfsmanna. Í ákveðnum greinum er það því í raun undirboð að taka laun samkvæmt töxtum. Frumvörp um vinnumarkaðsmál, sem félmn. hefur afgreitt frá sér, eiga að veita nokkra vörn gegn þessu verði þau að lögum. Um þessi mál hefur mikið verið rætt í félmn. þingsins, m.a. með tilliti til þess hvort samningur um Evrópskt efnahagssvæði breytir þeim forgangsrétti til vinnu sem kjarasamningar tryggja félagsmönnum á félagssvæði tiltekinna verkalýðsfélaga. Og svo virðist sem hann geri það ekki. Hins vegar má segja að slíkur staðbundinn forgangur gangi gegn anda samningsins og ég hef áður rætt það hér á þingi vegna þess að hann getur strangt til tekið verið staðbundinn forgangur til vinnu, verið veruleg hindrun í vegi útlendinga sem hingað koma til að leita sér að vinnu. Það má líka almennt draga í efa að hann fái staðist í nútímasamfélagi. Hitt skiptir mun meira máli fyrir stöðu verkalýðshreyfingarinnar að tryggja almennan forgang félaga í stéttarfélögum til vinnu, þ.e. tryggja félagsbundinn forgang að vissu marki þó að staðbundinn forgangur hverfi. Í því sambandi er mikilvægt að ekki verði hróflað við þeim skilningi á félagafrelsi sem ríkjandi hefur verið hér á landi um langt árabil. Í því getur falist mikilvæg vörn fyrir íslenskt launafólk á þeim breytingatímum sem nú eru fram undan og er því nauðsynlegt að koma í veg fyrir pólitískar tilraunir til að veikja hana. Á þetta er lögð áhersla hér þar sem kveðið er á um rétt fólks til þess að standa utan stéttarfélaga í hinni félagslegu áætlun EB. Það er hins vegar vert að hafa í huga að samkvæmt Maastricht-samkomulaginu er Bretland ekki bundið af hinni félagslegu áætlun EB, hvorki til góðs né ills, og því ríkir ekki einsleitni innan EB í þessum málum og þar af leiðandi er tæplega ástæða til að gera hana að heilögum bókstaf innan EES. Engu að síður er ástæða til að hafa í huga að almennt gegnir hin félagslega áætlun því þýðingarmikla hlutverki að koma ákveðnum böndum á þann óhefta markaðsbúskap sem fylgir innri markaði EB.
Um forganginn til vinnu er m.a. fjallað í skýrslu forseta ASÍ um störf Alþýðusambands Íslands árið 1992 og þar er m.a. vitnað í bréf til utanrrh. sem forusta ASÍ eða forseti ASÍ skrifaði ráðherranum rétt aður en EES-samningurinn var undirritaður í Óportó. Í bréfi þessu er athygli utanrrh. vakin á því að sérfræðinganefnd Evrópuráðsins gerði athugasemd við stöðu mála hér á landi hvað varðaði forgang félagsmanna verkalýðsfélaga að vinnu en í bréfinu segir jafnframt, með leyfi forseta:
,,ASÍ og íslensk stjórnvöld hafa hins vegar jafnan haldið því fram að framkvæmd okkar á þessari grein sé í fullu samræmi við inntak hennar þar sem aðildarskylda er hvorki lögbundin né almennt skilyrði í stéttarfélögum en greiðsluskylda er bundin í lög, sbr. lög nr. 55/1980.`` Og svo segir áfram í bréfi forseta ASÍ: ,,Við viljum vekja athygli þína á þessu atriði áður en þú skrifar undir samninginn um Evrópskt efnahagssvæði. ASÍ mun ekki sætta sig við að breyting verði á afstöðu íslenskra stjórnvalda hvað þetta atriði varðar ef og þegar til þess kemur að þessi sáttmáli verði hluti af reglum Evrópska efnahagssvæðisins. Við afgreiðslu þess máls mun ASÍ gera kröfu um að íslensk stjórnvöld geri stranga fyrirvara um túlkun Íslendinga á félagafrelsi. Við vísum að öðru leyti til þess að þetta mál er enn til umfjöllunar innan Evrópuráðsins.``
Síðan segir í skýrslunni: ,,ASÍ barst síðar svar frá utanrrn. þar sem ráðherra féllst á sjónarmið forseta ASÍ og fullvissaði hann um að íslensk stjórnvöld mundu ekki hvika frá
afstöðu sinni í þessum málum.``
Mjög margir hafa látið í ljós áhyggjur vegna þeirrar opnunar á íslenskum vinnumarkaði sem fylgir EES-samningnum og óttast mikið aðstreymi fólks í atvinnuleit til landsins. Ekki er hægt að afskrifa þann ótta sem algerlega ástæðulausan en það er skoðun mín að í þessu máli, eins og varðandi fjármagnið, sé meiri ástæða til að hafa áhyggjur af útstreymi en innstreymi. Ef ekki er búið betur en gert hefur verið að félagsþjónustu í samfélaginu, menntun, rannsóknum og nýsköpun í atvinnulífi er fyllilega raunhæft að óttast atgervisflótta úr landi. Viðbrögðin við því mega þó ekki vera þau að loka að sér heldur þarf gagngera uppstokkun á ýmsum sviðum íslensks samfélags.
Nú hef ég farið yfir það sem telst vera innan ramma hins svokallaða fjórfrelsis en utan ramma fjórfrelsisins falla málaflokkar eins og umhverfismál, menntamál, félagsmál, vinnuvernd, neytendamál og rannsóknir og þróun. Um þennan þátt EES-samningsins hefur einna minnst verið fjallað í utanmn. enda er hann ekki mjög umdeildur. Því miður er íslenskur réttur í umhverfismálum, vinnuvernd og neytendamálum svo vanþróaður að talsverður ávinningur er af þeim tilskipunum EB sem teknar verða upp innan EES. Þessum umbótum gætu Íslendingar auðvitað sem best komið í kring upp á eigin spýtur óháð samningnum. Hitt er jafnvíst að samningurinn knýr okkur til aðgerða sem ella hefðu kannski dregist á langinn. Það vekur auðvitað athygli að svo virðist sem reglur EB um þessi mál, sérstaklega um vinnuvernd, hafi haft talsvert mikil áhrif í Danmörku og eins og segir hér í Politiken þann 9. des. sl. að EB hafi gert danska vinnustaði að öruggari stöðum en áður. Hér er sagt að EB hafi orðið lyftistöng á dönskum vinnustöðum hvað öryggi varðar. M.a. er vísað til tilskipana EB um vinnu við tölvur og þær tilskipanir hafi leitt til þess að vinnueftirlitið danska hafi í fyrsta skipti getað gefið fyrirmæli um það að starfsmenn við tölvur skuli taka sér hlé með vissu millibili ef vinnan við tölvurnar er einhæf og vinnueftirlitið danska getur lagt sektir á fyrirtækin ef þau fara ekki eftir þessu. Það er sagt að þessar tilskipanir EB hafi í haust leitt til þess að sex EB-tilskipanir sem varða vinnuvernd og vinnuumhverfi hafi verið gerðar að lögum í Danmörku. Ástæðan fyrir þessu liggur kannski ekki hvað síst í því að ýmis ríki Evrópu og Evrópubandalagsins hafa þá hefð að setja alls kyns lágmarksreglur um vinnustaði og aðbúnað á vinnustöðum og vinnuvernd í lög, en í Danmörku er sú hefð frekar ríkjandi að um þetta sé samið í kjarasamningum þannig að hefðirnar eru ekki þær sömu. Engu að síður virðist það vera staðreynd að þetta hafi skilað sér inn á danska vinnustaði og gert þá að ýmsu leyti öruggari en þeir voru.
Ef EES verður að veruleika þarf að setja mun ítarlegri lög og reglur hér á landi á sviði neytendaverndar, m.a. um hættulegar vörur, villandi auglýsingar, neytendalán og verðmerkingar. Í umhverfismálum verða Íslendingar að setja ítarlegri reglur en nú gilda, t.d. varðandi hreinsun skolps, verndun neysluvatns og varnir gegn loftmengun og annarri mengun. Þetta mun án efa hafa í för með sér aukin útgjöld fyrir einhver sveitarfélög en á hinn bóginn er löngu tímabært að ganga þannig frá skolp-, sorp- og neysluvatnsmálum í landinu að viðunandi sé.
Í tengslum við þetta er hins vegar ástæða til að hafa í huga að það getur verið opið fyrir túlkun hvort reglur teljast til vinnuverndar eða umhverfismála eða tæknilegra viðskiptahindrana. Þetta kemur m.a. fram í svari umhvrn. við fyrirspurn sem ég bar fram í utanrmn. um þetta efni. Í bréfinu frá umhvrn. segir að það sé, með leyfi forseta: ,,nokkur fjöldi EB-reglna sem telja má til umhverfismála en eru í samningnum flokkaðar undir tæknilegar viðskiptahindranir. Meginreglan er sú að EFTA-ríkjunum leyfist ekki að viðhafa strangari kröfur varðandi framkvæmd þessara reglna enda mundi það geta haft áhrif á hið svonefnda fjórþætta frelsi. Þessum reglum er ætlað að samræma kröfur á samningssvæðinu og því gætu mismunandi kröfur verið túlkaðar sem viðskiptahindrun.``
Á lista yfir tilskipanir, sem snerta umhverfismál en falla undir reglur um frjálsa vöruflutninga, er m.a. að finna tilskipanir sem varða loftmengun, efni sem eyða ósonlaginu, varning sem inniheldur eiturefni eða hættuleg efni o.fl. Þarna er því grátt svæði þar sem mál sem vissulega eru umhverfismál teljast til viðskiptahindrana og þar af leiðandi ekki hægt að setja strangari kröfur um það í einu landi en öðru.
Í inngangi að EES-samningnum er lögð áhersla á það að samningsaðilar hafi einsett sér eins og segir í samningnum ,,að varðveita, vernda og bæta umhverfið og sjá til þess að náttúruauðlindir séu nýttar af varúð og skynsemi, einkum á grundvelli meginreglunnar um sjálfbæra þróun og þeirrar meginreglu að grípa skuli til varúðarráðstafana og fyrirbyggjandi aðgerða``. Þetta eru vissulega fögur orð en það verður að segjast eins og er að þess verður ekki vart að þau endurspeglist í einstökum greinum samningsins þar sem þeim er vikið til hliðar vegna þeirra viðskiptahagsmuna sem eru hreyfiafl samningsins. Þetta er svo sem engin uppgötvun hjá mér. Þetta hafa auðvitað umhverfissamtök á Norðurlöndunum bent á og á þetta er líka bent í nefndaráliti utanríkismálanefndar finnska þingsins þegar það afgreiddi frá sér samninginn. Það afgreiddi að vísu frá sér samninginn með jákvæðum hætti, þ.e. var fylgjandi samningnum og lagði til að hann yrði samþykktur og staðfestur, en engu að síður er bent á það í álitsgerð þessarar utanríkismálanefndar að það sé ákveðnum vandkvæðum bundið að sameina þessa tvo mótsagnakenndu þætti, þ.e. að annars vegar þurfi vörur og verslun að geta fari um og notið ákveðins frelsis og samkeppnin eigi að vera í hávegum höfð og hins vegar eigi að vernda umhverfið. Þetta geta oft orðið miklar andstæður vegna þess að mikil vöruframleiðsla, mikil neysla er að sjálfsögðu í eðli sínu andsnúin umhverfinu. Þetta er mörgum hverjum ljóst sem eru að fjalla um þetta mál og leggja engu að síður til að þessi samningur verði staðfestur. Mér finnst nú vanta svona ákveðnar áherslur í nefndarálit meiri hlutans þannig að hann sjái ekki bara kostina við þetta heldur líka gallana og hætturnar.
En hvað sem þessu líður er full ástæða til að halda á lofti þeirri kröfu að samningsaðilar og stofnanir þeirra túlki samninginn með tilliti til þessara inngangsorða sem ég gat um hér áðan, þ.e. inngangsorðanna um að varðveita, vernda og bæta beri umhverfið og sjá til þess að náttúruauðlindirnar séu nýttar af varúð og skynsemi. Þessi inngangsorð eru auðvitað í lög sett eins og annað í meginmáli þessa samnings. Við erum að lögtaka meginmál samningsins og þetta er hluti af honum.
Menntamál eru almennt ekki á samningssviði EB, heldur eru þau mál hvers þjóðríkis fyrir sig. Bandalagið gengst engu að síður fyrir ýmsum samstarfsverkefnum á sviði menntamála og heldur uppi öflugu rannsókna- og þróunarstarfi. Íslendingar eru þegar aðilar að tveimur mikilvægum áætlunum sem byggja á nemendaskiptum, annars vegar COMETT-áætluninni og hins vegar svokallaðri ERASMUS-áætlun. Það sem fyrst og fremst breytist með EES-samningnum er að Ísland, sem og önnur EFTA-ríki, mun geta haft áhrif á mótun samstarfsins og alla ákvarðanatöku en þarf ekki lengur að kaupa sig inn í einstök verkefni með sérstökum samningum við EB.
Ef við lítum á þessi samstarfsverkefni sem Íslendingar hafa þegar verið aðilar að er enginn vafi á því að Íslendingar hafa hingað til fengið meira út úr aðildinni að áætlunum EB en þeir hafa lagt til þeirra. Ég vænti þess að það komi heim og saman við reynslu Íslendinga af öðrum alþjóðlegum samstarfsverkefnum, að reynsla okkar sé yfirleitt sú að við fáum meira út úr því en við leggjum a.m.k. fjárhagslega til þeirra. Engu að síður kostar það bæði fé og vinnu að taka þátt í slíkum verkefnum og það lýsir ótrúlegri skammsýni íslenskra stjórnvalda að búa svo illa að menntakerfinu að það sé tæpast í stakk búið til að sinna því aukna alþjóðastarfi sem fylgir auðvitað EES-samningnum. Þetta hefur m.a. komið fram hjá háskólanum sem í yfirlýsingu dags. þann 8. sept. sl. segir að það sé tæpt að háskólanum takist að sinna þeim skyldum sem hann hafi tekið á sig með samstarfssamningum við aðra háskóla. Og svo að vitna sé beint í þessa yfirlýsingu: ,,Svo gæti farið að skila þyrfti aftur styrkfé frá Evrópubandalagi þar sem mannafla skortir til að sinna umsóknum.`` Auðvitað er alveg fráleitt að svona skuli búið að æðstu menntastofnun landsins að hún geti ekki sinnt alþjóðasamstarfi sómasamlega sem mun skipta okkur verulegu máli og skila okkur ávinningi.
Samningnum um Evrópska efnahagssvæðið fylgir full aðild EFTA-ríkjanna að rammaáætlun EB á sviði rannsókna og þróunarverkefna. Íslendingar hafa lýst því yfir að þeir muni ekki nýta sér þennan rétt fyrr en 1. jan. 1994 vegna ónógs undirbúnings. Þessi þáttur EES-samningsins gæti reynst Íslendingum mjög mikilvægur ef vel er á málum haldið.
Stundum hefur verið sagt að það sem við stöndum andspænis í vestrænu samfélagi í dag sé svokölluð þriðja iðnbyltingin, samfélagið hafi þegar farið í gegnum tvær iðnbyltingar, þá fyrri á seinni hluta 18. aldar, þá síðari á seinni hluta 19. aldar og svo aftur sé sú þriðja núna eftir seinni heimsstyrjöld. Við vitum að öllum slíkum byltingum í framleiðsluháttum --- við þurfum ekki annað en að líta á þessar tvær sem þegar hafa átt sér stað og skoða þær ögn --- fylgja margháttaðar breytingar í efnahagslífi, í menningu og í stjórnmálum. Þeim fylgir m.a. breyting á pólitískri þátttöku. Það koma nýir hópar til sögunnar í stjórnmálum, það hefur alltaf gerst. Þátttakan í stjórnmálum verður með öðrum hætti og þessu fylgja líka breytingar í hugmyndum manna um þjóðríkið. En þessar byltingar hafa ekki bara áhrif á menn, menn eru ekki bara þolendur heldur eru þeir líka gerendur. Þarna eru auðvitað alltaf gangvegir á milli.
Mér finnst að það skipti verulegu máli að gera sér grein fyrir þessu, ekki síst þegar maður tekur afstöðu til EES-samningsins og eins þegar maður veltir því fyrir sér hvað muni ráða örlögum þjóða og fyrirtækja í framtíðinni. Þá verður maður að átta sig á því hvernig þetta samfélag er að breytast og þróast og hvernig við því eigi að bregðast. Ég er alveg sannfærð um að það sem mun ráða örlögum þjóða og fyrirtækja í framtíðinni er hvort þau hafa yfir að ráða öflugri tækni og vel menntuðu fólki. Ég óttast það að aðgerðir sem hefur verið staðið fyrir innan lands, m.a. í menntamálum og atvinnumálum, gangi gegn þessu og þar af leiðandi sé ákveðin hætta á því að Íslendingar dragist aftur úr í þessum efnum. Ef Íslendingar eiga ekki að dragast aftur úr öðrum þjóðum verður að gera gangskör í því að efla hvers kyns rannsókna- og þróunarstarfsemi á sviði verk- og hugvísinda. Menn leggja ævinlega mikla áherslu á hinn verklega þátt en hugvísindin skipta ekki síður máli í þessu sambandi vegna þess að hugvísindin eru mikið hreyfiafl hugmynda og þau má ekki vanvirða og það skiptir máli þegar verið er að byggja upp rannsókna- og þróunarstarfsemi og þróunaráætlanir að þau séu þar fyllilega inni.
Aðildin að rammaáætlun EB gæti verið okkur lyftistöng á þeim sviðum ef íslensk stjórnvöld skynja sinn vitjunartíma og leggja það til hennar sem þarf.
Þegar fjallað er um samninginn fer ekki hjá því að hinn svokallaði stofnanaþáttur EES-samningsins hljóti að vega mjög þungt í allri umfjöllun. Með stofnunum EES er samstarfi EFTA-ríkjanna og EB markaður formlegur rammi og af honum ræðst hvar og hvernig ákvarðanir eru teknar, eftirliti hagað og deilumál leyst. Slíkt er ævinlega vandmeðfarið vegna þess að um leið og þjóðríkin bindast samtökum um umfangsmikið samstarf skerða þau að vissu marki sjálfstæði sitt og svigrúm til athafna. Hjá þessu verður tæpast komist en það hefur engu að síður verið stefna íslenskra stjórnvalda fram að þessu að standa vörð um fullveldisrétt íslensku þjóðarinnar og framselja ekki ríkisvald í alþjóðlegum samningum. Hins vegar er ástæða til að draga í efa að við þetta hafi verið staðið og vil ég þar m.a. benda á herstöðvarsamninginn við Bandaríkjamenn árið 1952 en með þeim samningi voru þeim fengin yfirráð yfir vörnum landsins og afmörkuðum landsvæðum á Íslandi. Þetta vekur auðvitað athygli ekki síst erlendra aðila sem eru að fjalla um þessi mál hvort menn hafi ekki litið á þetta sem fullveldisbrot.
Þegar stofnanaþáttur EES-samningsins er skoðaður vaknar óneitanlega sú spurning hvort í honum felist eitthvert framsal á löggjafarvaldi, framkvæmdarvaldi eða dómsvaldi. Slíkt framsal kann að vera nauðsynlegt eða réttlætanlegt til að uppfylla markmið samningsins, en ef svo er verður auðvitað mjög mikilvægt að tryggja að það gangi ekki gegn ákvæðum stjórnarskrárinnar.
Utanríkismálanefnd hefur farið mjög vel í gegnum þennan þátt málsins og fengið upp í hendurnar fimm lögfræðilegar álitsgerðir sem orðið hafa til hver með sínum hætti. Ég ætla ekki að rekja þær hér, ég held að það hafi verið gert oftar en einu sinni og oftar en tvisvar og oftar en þrisvar hér á þingi og óþarfi að rekja þær allar. En mig langar til þess að fjalla aðeins um hina einstöku þætti valdsins í þessu nefndaráliti og fjalla fyrst um löggjafarvaldið.
Lögfræðingarnir nálgast stjórnarskrána á nokkuð mismunandi hátt og greinir m.a. á
um hvernig túlka beri fullveldishugtakið í stjórnarskránni. Dr. Guðmundur Alfreðsson telur að í samningnum felist efnislegt framsal á löggjafarvaldi frá Alþingi til framkvæmdarvaldsins og fjölþjóðlegra stofnana, þ.e. frá Alþingi annars vegar og til framkvæmdarvaldsins og fjölþjóðlegra stofnana hins vegar. Björn Þ. Guðmundsson stjórnlagaprófessor hefur lýst svipaðri skoðun. Þessa skoðun byggja þeir á því að Alþingi geti aðeins samþykkt eða synjað EES-reglum þegar þær koma til kasta þess en ekki breytt þeim. Þá sé réttur þingmanna til frumkvæðis að nýjum lögum á samningssviði EES skertur. Guðmundur segir engu að síður í álitsgerð sinni að það sé ,,matsatriði og geti horft til beggja átta hvort þetta fyrirkomulag brýtur í bága við stjórnarskrána`` svo orðrétt sé vitnað í álitsgerð Guðmundar.
Lögfræðinganefnd utanríkisráðherra leggur aftur á móti áherslu á að þarna sé um hefðbundinn þjóðréttarsamning að ræða og þar af leiðandi fari setning nýrra EES-reglna ekki eftir reglum landsréttar hvers ríkis. Þarna sé um þjóðréttarsamning að ræða. Og í nefndarálitinu segir að þarna eigi ,,því ekki við stjórnarskrárákvæði um frumkvæðisrétt ríkisstjórnar eða þingmanna að lagafrumvörpum eða rétt til flutnings breytingartillagna. Um breytingar á ákvæðum samningsins fer formlega á sama hátt og um breytingar á öðrum þjóðréttarsamningum sem Ísland er aðili að.``
Samkvæmt samningnum á samráð um nýjar eða breyttar EES-reglur fyrst og fremst að fara fram á vettvangi sameiginlegu EES-nefndarinnar milli framkvæmdastjórnar EB annars vegar og fulltrúa framkvæmdarvaldsins í aðildarríkjum EFTA hins vegar. Komist þessir aðilar að sameiginlegri niðurstöðu á Alþingi ekki nema tveggja kosta völ --- samþykki eða synjun. Það er því mjög mikilvægt að Alþingi sé inni í samráðsferlinu allt frá upphafi og fái nákvæmlega sömu upplýsingar og ráðuneytin um hugmyndir sem uppi eru um breytta löggjöf á samningssviðinu. Þá er mikilvægt að ráðherrar og aðrir fulltrúar framkvæmdarvaldsins hafi fullt samráð við Alþingi þegar samið er um slíkar breytingar í sameiginlegu EES-nefndinni. Aðrar EFTA-þjóðir, svo sem Finnar og Austurríkismenn og ég held líka Svíar, ætla --- að danskri fyrirmynd --- að koma sér upp sérstakri þingnefnd til að fylgjast með framkvæmd EES-samningsins og er brýnt að Alþingi taki á þessum málum, verði samningurinn að veruleika, og komi sér upp einhverri slíkri nefnd sem beinlínis hafi það hlutverk að fylgjast með framkvæmd samningsins allt frá því að hugmynd kemur fram um breytingar á honum og þar til sú breyting er afstaðin eða henni hefur verið hafnað eftir atvikum.
Þegar við fjöllum um framkvæmdarvald og dómsvald erum við komin að því sem lögfræðingana greinir kannski einna helst á um. Þá greinir nefnilega helst á um það hvort eftirlitsstofnun EFTA og EFTA-dómstólnum sé fengið í hendur framkvæmdarvald og dómsvald sem með réttu ætti að vera í höndum íslenskra yfirvalda. Rökstuðningur nefndar utanríkisráðherra er ekki alveg afdráttarlaus hvað þetta varðar og þannig segir m.a. í álitsgerð hennar: ,,Við teljum að reglurnar um vald stofnana EFTA séu vel afmarkaðar og feli ekki í sér verulegt valdframsal sem talið verði íþyngjandi í ríkum mæli. Verður að telja að stjórnarskráin heimili framsal stjórnvalds sem er takmarkað með þessum hætti og varðar milliríkjaviðskipti.`` Um þennan þátt segir Guðmundur Alfreðsson m.a., um framsal á framkvæmdarvaldi og dómsvaldi til eftirlitsstofnunar EFTA, með leyfi forseta:
,,Eftirlitsstofnun EFTA yrði sjálfstæð stofnun og eftirlitsmennirnir, þar með talinn íslenski eftirlitsmaðurinn, mættu ekki taka við fyrirmælum frá ríkisstjórnum aðildarríkjanna. Þarna yrði sem sagt um yfirþjóðlegan framkvæmdarvaldsaðila að ræða sem á að geta tekið ákvarðanir sem mundu verða bindandi á Íslandi og koma beint til fullnustu innan lands án þess að íslensk stjórnvöld eða dómstólar gætu sagt nokkuð um efnishliðina.`` Og síðar segir hann: ,,Það er mín niðurstaða um framkvæmdarvaldsþátt EES-samningsins að yfirþjóðlegt framsal af þessu tagi fái ekki staðist skv. 2. gr. stjórnarskrárinnar sem felur tilteknum íslenskum aðilum þetta vald.``
Svo vitnað sé í Björn Þ. Guðmundsson prófessor, þá segir hann m.a., með leyfi forseta: ,,Ef litið er á stjórnarskrárviljann einan, þ.e. það sem vakti fyrir Íslendingum þegar þeir settu sér stjórnarskrá, þykir mér alveg ljóst að hann teldi valdframsalið samkvæmt
EES-samningnum óheimilt.`` Um framsal á framkvæmdarvaldi segir Björn Þ. Guðmundsson, með leyfi forseta: ,,Framsal framkvæmdarvalds samkvæmt stjórnsýslurétti til utanaðkomandi aðila, þegar lögbær aðili er til í landinu á því sviði, er mjög sjaldgæft hér innan lands. Óþekkt er að slíkt framsal eigi sér stað til útlanda.`` Í málflutningi sínum hefur Björn Þ. Guðmundsson lagt áherslu á skyldleika íslensku, dönsku og norsku stjórnarskránna og bent á að vegna aukinna alþjóðatengsla hafi bæði Danir og Norðmenn bætt ákvæðum inn í stjórnarskrár sínar sem heimili afmarkað framsal á fullveldi með samþykki aukins meiri hluta á þjóðþingunum. Um er að ræða 20. gr. dönsku stjórnarskrárinnar og 93. gr. þeirrar norsku. Björn bendir á að þessi breyting hafi ekki verið gerð á íslensku stjórnarskránni og meðan umræðan í Noregi og Danmörku snúist um það hversu mikið framsal á ríkisvaldi sé heimilt hljóti hún hér á landi að snúast um það hvort framsal sé yfirleitt heimilt. Það er hans skoðun að íslenska stjórnarskráin heimili það ekki.
Í greinargerðinni með norska frumvarpinu til staðfestingar á EES-samningnum er sérstaklega fjallað um stjórnarskrárþátt málsins. Þar eru tekin af öll tvímæli um að meðhöndla verði samninginn á norska Stórþinginu í samræmi við 93. gr. stjórnarskrárinnar sem kveður á um aukinn meiri hluta. Í greinargerðinni með norska frumvarpinu kemur fram að það sem ráði úrslitum séu ákvæði EES-samningsins um framkvæmd samkeppnisreglnanna og EFTA-samningurinn um eftirlitsstofnun EFTA og EFTA-dómstól.
Þau rök hafa heyrst í umræðunni um EES-samninginn að þegar einstök ríki, fyrirtæki og einstaklingar nýti sér rétt sem ávinnist fyrir tilstilli milliríkjasamninga, þ.e. fái nýjan rétt, sé ekki óeðlilegt að þeir gangist um leið undir einhvers konar milliríkjalög eða dómstóla. Þessir aðilar séu að fá nýjan rétt og eigi þar af leiðandi að taka á sig nýjar skyldur. Þá séu slík lög og dómstólar mjög mikilvæg tæki til að hafa eftirlit með og koma lögum yfir fjölþjóðafyrirtæki sem hafi veruleg áhrif á öll viðskipti og tilheyri í raun engu einu þjóðríki öðru fremur sem hreyfir sig á fjölþjóðlegum markaði og séu í fjölþjóðlegri eigu. Undir þetta sjónarmið get ég tekið en um leið er ástæða til að vara við þeirri skoðun að tilgangurinn helgi meðalið. Þeir sem fara með tiltekið þjóðfélagsvald, í þessu tilviki íslensk stjórnvöld, geta ekki leyft sér að taka afdrifaríkar ákvarðanir ef þau eru vitandi vits um að vafi leikur á því að þær standist gagnvart lögunum. Slíkum vafa verður að eyða sé þess nokkur kostur.
Í ljósi þeirrar umræðu um stjórnarskrárþátt EES-samningsins, sem hér hefur verið rakin, tel ég að það geti orkað verulega tvímælis, svo ekki sé sterkar að orði kveðið, að ákvæði EES-samningsins um eftirlit og dómstól standist gagnvart íslensku stjórnarskránni. Ríkisstjórnin og Alþingi hafa það á valdi sínu að eyða þeim vafa og hafa verið fluttar tillögur til breytinga á stjórnarskránni hér á þingi til þess m.a. að setja inn í stjórnarskrána ákvæði sem eru til þess fallin að eyða slíkum vafa en þær hafa ekki náð fram að ganga.
Virðulegur forseti. Ef ég dreg saman niðurstöður mínar í þessu máli þá vil ég fyrst ítreka það eins og hér hefur komið fram í máli mínu að það var á sínum tíma skoðun Kvennalistans að leið tvíhliða viðræðna við EB hentaði íslenskum hagsmunum betur en leið Evrópska efnahagssvæðisins. Þessi afstaða hefur ekki breyst eftir að niðurstaða fékkst í samningaviðræðurnar og tækifæri gafst til að vega og meta þá kosti og galla EES-samningsins sem hér hafa m.a. verið gerðir að umfjöllunarefni. Ítrekaði Kvennalistinn andstöðu sína við samninginn á landsfundi á Laugarvatni 30. október sl.
Það sem vegur þyngst í gagnrýni kvennalistakvenna þegar EB og EES er annars vegar --- og þá er ég auðvitað að tala um svona almennt talað, auðvitað er það misjafnt hjá hverri og einni hvar þyngdarpunkturinn liggur, en það sem vegur þyngst er sú hugmyndafræði neyslu og sóunar sem innri markaðurinn byggist á. Sá skortur á lýðræði og samþjöppun valds í stofnunum þessara bandalaga og síðast en ekki síst það karlveldi sem þar ræður ríkjum. Kvennalistakonur greinir hins vegar á um hvernig við þessu eigi að bregðast.
Sóunarhugmyndafræði, skortur á lýðræði og karlveldi einskorðast ekki við EB og EES, heldur er þarna um alþjóðleg fyrirbæri að ræða sem því miður virða engin landamæri. Baráttan gegn þeim er því ekki bundin við þjóðríkin og það þarf öflugt alþjóðlegt
samstarf til að vinda ofan af hugmyndum hins vestræna hagkerfis um endalausan vöxt og tryggja gæði mannlífs og náttúru til frambúðar. Ekki síst tel ég þetta mikilvægt í ljósi þess hvernig samfélagsþróunin er og hvernig ég tel að hún muni verða á komandi árum.
Afstaða til aðildarinnar að EES mótast auðvitað af fjölmörgum þáttum og vegna þess mikla valds sem endurspeglast í EB er mjög eðlilegt að einstaklingar og hópar, sem hafa lítil völd í samfélaginu, svo sem konur og láglaunafólk, óttist hvers kyns tengsl við bandalagið. Hið svokallaða fjórfrelsi nýtist þessu fólki heldur ekki með beinum hætti þar sem það ræður hvorki yfir fjármagni né fyrirtækjum. Þar við bætist svo að konur eru almennt ekki mikið á faraldsfæti á vinnumarkaði vegna stöðu sinnar í fjölskyldunni og þar af leiðandi hefur afnám landamæra á vinnumarkaði ekki sömu þýðingu fyrir þær og karla. Hins vegar er mjög hæpið að staða og kjör kvenna, láglaunafólks og síðast en ekki síst íslensku þjóðarinnar séu betur tryggð ef Ísland stendur algerlega utan við samrunaþróunina í Evrópu. Staðan er einfaldlega sú að samhliða tæknibyltingu og breyttum framleiðsluháttum eins og ég gat um hér áðan hafa átt sér stað gagngerar breytingar á skipulagi efnahags- og markaðsmála í heiminum. Þessari þróun verður ekki snúið við og hún lætur engan ósnortinn. En það er hægt að hafa áhrif á hana, menn eru gerendur, ekki bara þolendur og það er hægt að beina henni inn á brautir sem eru manneskjunni vinsamlegri.
Á undanförnum öldum hefur þjóðarhugtakið tekið ýmsum breytingum. Hugmyndin um þjóðina, í þeirri landfræðilegu merkingu sem við leggjum í hugtakið í dag, það er reyndar ekki bara landfræðileg merking, það kemur fleira til eins og tungumál og menning, en þessi hugmynd um þjóðina sem uppsprettu valds og þjóðríkið sem allt að því náttúrulegt og eilíft fyrirbæri er ekki ýkja gömul. Þetta er í raun 19. aldar hugmynd sem endurspeglar þær hræringar sem þá áttu sér stað í Evrópu. Á þeim tíma var þjóðríkið víðast hvar hagkvæmt og eðlilegt skipulag. Það myndaði einn markað sem var sjálfum sér nógur um flesta hluti. Þjóðríkið sem fullvalda ríki gat haft yfirsýn og eftirlit með athöfnum manna innan sinna landamæra, sett um þær lög og fellt dóma. Í Evrópu hafði það líka því mikilvæga hlutverki að gegna að tryggja öryggi og velferð þegnanna. Er óhætt að fullyrða að þjóðríki, sem byggir á lýðræði og þar sem valdsvið stofnana er skýrt og vel afmarkað, hefur reynst öðrum stjórnkerfum betur og þar af leiðandi er full ástæða fyrir þjóðir að fara varlega í að takmarka fullveldi sitt. Og nú mega menn ekki skilja orð mín sem svo að ég telji að dagar þjóðríkisins séu liðnir. Alls ekki. Ég er sannfærð um að þjóðríkið mun hafa veigamiklu hlutverki að gegna a.m.k. langt fram á næstu öld.
Það er engu að síður staðreynd að þær breytingar, sem orðið hafa á markaðskerfinu á þessari öld, hafa haft veruleg áhrif á þetta stjórnkerfi og ekkert ríki er lengur sjálfstætt á sama hátt og í upphafi aldarinnar. Sífellt meiri samskipti eiga sér stað þvert á öll landamæri og til að koma í veg fyrir að einstök ríki og fjölþjóðafyrirtæki deili og drottni í krafti yfirburðarstöðu hafa menn reynt að koma lögum yfir þessi samskipti. Eigi það að vera hægt verður varla hjá því komist að einstök ríki setji fullveldi sínu vissar skorður.
Samrunaþróunin í Evrópu verður líka með eða án okkar. Við verðum hins vegar að svara því hvort við viljum og treystum okkur til að standa utan við hana. Ýmsir hafa haldið því fram að óvissan, sem fylgir EES, sé svo mikil að það sé ekki hægt að verja stuðning við samninginn. En hvaða vissa fylgir því að taka ekki þátt í EES? Í raun má segja að með því sé tekin meiri áhætta því þá erum við Íslendingar að vissu leyti ein á báti og verðum að þróa tengsl okkar við EB og aðildarríki þess upp á eigin spýtur. Staðan í heiminum er einfaldlega sú um þessar mundir að það gefst engin vissa fyrir neinu. Þjóð eins og Íslendingar, sem á jafnmikið undir milliríkjaviðskiptum og raun ber vitni, getur ekki ein og sér búið sér til skjól fyrir þeim vindum sem blása í alþjóðaviðskiptum né heldur viðhaft aðrar leikreglur en þar gilda.
Það fer ekki hjá því að Íslendingar verða að aðlaga sig þeim reglum sem munu gilda á Evrópsku efnahagssvæði hvort sem þeir gerast þátttakendur í því eða ekki. 75% af vöruútflutningi okkar fara til ríkja EES og við þurfum að tryggja stöðu okkar á þeim markaði um leið og við leitum að nýjum. Með aðildinni að EES erum við að lýsa því yfir að hér á landi ríki sama viðskiptaumhverfi og annars staðar í Evrópu sem auðveldar einstaklingum og fyrirtækjum í öðrum ríkjum að eiga viðskipti við okkur.
Eftir stendur sú staðreynd að valdið á samningssviði EES, þ.e. í öllu sem varðar fjórfrelsið, verður fjarlægara okkur en áður var. Við höfum ekki sömu tök og áður á því að sníða ný lög að okkar sérþörfum og hagsmunum. Vandamálið, sem við Íslendingar, ef við gerumst aðilar að EES, verðum að glíma við, rétt eins og aðrar þjóðir, er þá að reyna að draga úr reglugerðarveldi EB/EES á sviðum sem best eru komin í höndum þjóðríkja eða sveitarstjórna. Í þeirri baráttu getum við átt samleið með því fólki í Evrópu sem í sumar sem leið tók sér fimmta frelsið, þ.e. frelsið til að hafa áhrif á þróun EB.
Á næstu missirum og árum ræðst hvernig innbyrðis tengslum Evrópuríkja verður háttað og þegar um þau mál verður samið verður samningaborðið EB og EES. Það skiptir verulegu máli að við sitjum við það borð ef við viljum tryggja stöðu okkar í Evrópu. Að því leytinu til snýst EES ekki aðeins um viðskipti heldur líka pólitík, enda verður þetta tvennt aldrei alveg aðskilið.
Öll EFTA-ríkin nema Ísland hafa sótt um aðild að EB eða hyggjast gera það. Það er hins vegar nokkuð ljóst að ef EB þróast ekki í átt til lýðræðislegra og lausbeislaðra bandalags fæst aðild að því tæpast samþykkt annars staðar á Norðurlöndum að Danmörku meðtalinni. Nú hafa Danir fengið ákveðinn sérsamning hvað sig varðar sem væntanlega verður borinn undir dóm dönsku þjóðarinnar og þar sem tekið er að vissu leyti, þó menn greini auðvitað á um það, tillit til þess sem Danir vildu ná fram með nei-inu í júní sl. og þar af leiðandi hafa þeir auðvitað markað sér mjög ákveðna stöðu. Þá verður tengslum þessara ríkja við EB ráðið á vettvangi EFTA og EES. Það skiptir máli að við séum aðilar að því samráði. Ef EB þróast aftur á móti þannig að almenningur í þessum ríkjum telji það viðunandi eigum við tveggja kosta völ, þ.e. ef hin ríkin ganga öll inn. Um er að ræða tvíhliða samning um fjórfrelsið, að frátöldum stofnanaþætti samningsins um EES, eða að leggja inn umsókn um aðild og sjá hverju hún mundi skila. Mig langar í þessu sambandi vegna hugmyndarinnar um að gera samning um fjórfrelsið, tvíhliða samning að frátöldum stofnanaþættinum, að vitna til viðtals sem birtist í Vinnunni nú nýverið. Ég hef nú ekki dagsetninguna á því en það er Jens Peter Bonde sem er þingmaður á Evrópuþinginu fyrir Folkebevægelsen mod EF, þ.e. hreyfingin sem barðist gegn inngöngu Dana á sínum tíma í Evrópubandalagið og sem stóð í fararbroddi fyrir nei-inu danska við Maastricht-samningnum. Það er verið að spyrja hann um tvíhliða samninga og þar segir hann í fyrsta lagi, með leyfi forseta:
,,Það yrði ekki svo ýkja alvarlegt ef Íslendingar segðu nei vegna þess að þið hafið einungis mikla hagsmuni á tiltölulega þröngu sviði. Það yrði mun alvarlegra ef t.d. Svisslendingar hlypu frá samningnum vegna þess að hagsmunir þeirra eru alls staðar á samningssviðinu.`` --- Það yrði alvarlegra fyrir EFTA og fyrir samninginn. --- ,,Íslendingar gætu hins vegar ekki fengið EES-samningsniðurstöðunni breytt í tvíhliða lausn milli Íslands og Evrópubandalagsins. Ríkisstjórnin gæti aldrei beðið um slíkt. Eini möguleikinn væri ef Alþingi bæði um eitthvað í þá veru ef það sættir sig ekki við samningsniðurstöðu ríkisstjórnarnnar. Hins vegar liggur ljóst fyrir að leysist EES upp vegna þess að allar EFTA-þjóðrnar gengju í EB mundu Íslendingar halda öllum réttindum sínum miðað við EES-samninginn. Um það hafa ráðamenn EB gefið skýrar yfirlýsingar.`` Og síðan svarar hann aftur spurningunni þegar Vinnan spyr: ,,Hvað verður um tengsl Íslands og EB ef önnur EFTA-ríki ganga í EB?`` Þá svarar hann: ,,Frans Andriessen, einn af framkvæmdastjórum EB, hefur sagt mjög ákveðið að í slíku tilviki munu Íslendingar halda öllum þeim réttindum sem þeir fá með EES-samningnum. Fyrir þessu er líka séð í þeim samningi.``
Ég talaði ekki aðeins um þennan tvíhliða samning hugsanlega heldur sagði ég að ef EB þróaðist þannig að það væri hægt að telja það viðunandi þá ættu Íslendingar auðvitað líka þess kost að skila inn umsókn um aðild. Þar með er ég ekki að segja að þeir eigi að gera það, ég er að segja: Það er kostur sem er í stöðunni sem verður að taka afstöðu til því í þessu sambandi verðum við að hafa í huga að EB er síbreytileg skepna og því erfitt að taka afstöðu til þess í eitt skipti fyrir öll nema maður sé í grundvallaratriðum á móti viðskiptabandalögum eða hvers konar framsali á fullveldi.
Flestir munu sammála um að samningurinn um Evrópska efnahagssvæðið er einn mikilvægasti milliríkjasamningur sem Íslendingar hafa gert. Hann mun hafa áhrif á flest svið íslensks samfélags og snerta daglegt líf alls almennings, enda fylgja honum talsverðar breytingar á íslenskri löggjöf. Þessi áhrif einskorðast þó ekki við aðild Íslands að EES, heldur mundi þeirra einnig gæta verulega þó að Ísland kysi að standa utan þess. Því er mikilvægt að lesa ekki meira út úr samningnum en í honum felst og skilja á milli almennra þróunareinkenna og beinna afleiðinga af samningnum.
Þetta hefur ekki síst þýðingu vegna þeirrar tilhneigingar, sem nú gætir bæði hér á landi og víðar í Evrópu til að draga úr skattlagningu fyrirtækja á kostnað velferðarþjónustunnar. Það er ástæðulaust að gefa stjórnvöldum tækifæri til að þvo hendur sínar af vondum stjórnarathöfnum sem eru á þeirra eigin ábyrgð. Í því sambandi má geta þess að þingmenn á EB-þinginu sem sátu fund með okkur þingmönnum í þingmannanefnd EFTA fyrir skömmu, m.a. fulltrúi breska Verkamannaflokksins, Gary Titley, sagði það einmitt við þingmenn sænsku stjórnarflokkanna á þessum fundi að þeirrar tilhneigingar gætti mjög í Svíþjóð nú um tíðir að réttlæta allt, allar vondar stjórnarathafnir með því að Svíar ætluðu sér að gerast aðilar að EB og væru að aðlaga sig EB. Og þessi þingmaður gaf ekki mikið fyrir þessar réttlætingar hjá sænskum stjórnvöldum.
Þó að áhrifin af samningnum séu vissulega víðtæk er það engu að síður skoðun mín að mönnum hætti bæði til að gera of mikið úr kostum hans og göllum. Í honum felst hvorki það hjálpræði í efnahags- og atvinnumálum sem margir stjórnmálamenn virðast hafa beðið eftir árum saman, né heldur hefur hann í för með sér endalok sjálfstæðs og fullvalda ríkis á Íslandi. Hann er einfaldlega að mínu mati liður í þróun og það ræðst hér innan lands hvort okkur Íslendingum tekst að nýta hana samfélagi okkar til hagsbóta eða hvort við látum ógæfu okkar verða allt að vopni.
Það er skoðun mín að miðað við þá stöðu, sem nú er uppi í samskiptum þjóða á sviði efnahags- og stjórnmála, sé eðlilegt að Ísland reyni að tryggja hagsmuni sína með samningi um aðild að Evrópsku efnahagssvæði. Það er svo aftur sjálfstætt álitaefni hvort náðst hafi besta mögulega samningsniðurstaða fyrir Íslendinga og hvort nógu vel hafi verið staðið að undirbúningi aðildarinnar að Evrópsku efnahagssvæði. Undirbúningurinn hefur mjög mikið að segja um hvernig til tekst í upphafi og það er ástæða til að óttast að bæði fyrirtæki og einstaklingar ætli sér að höndla gull og græna skóga á nýjum og stórum markaði í Evrópu. Vegna vanþekkingar hrasi þeir um gallana og nái ekki að nýta sér kostina.
Umræða í tengslum við þjóðaratkvæðagreiðslu um samninginn hefði án efa skilað miklum fróðleik til þjóðarinnar og gert hana betur í stakk búna til að takast á við þá ögrun sem í samningnum felst. Hins vegar skortir stjórnarmeirihlutann á þingi því miður þá lýðræðisvitund sem þarf til að treysta þjóðinni til að velja sér framtíð og sæta þeim dómi.
Virðulegi forseti. Þrátt fyrir að frumvarp til laga um Evrópska efnahagssvæðið sé nú afgreitt frá utanríkismálanefnd er enn margt óljóst. Enn er vafi á því að frumvarpið standist gagnvart stjórnarskrá og ekki er komið endanlegt lagaform á ýmsar tilskipanir EB sem munu hafa veruleg áhrif hér á landi. Við þessar aðstæður hljóta ráðherrar og þingmenn stjórnarflokkanna að bera alla pólitíska ábyrgð á málinu. Treystir ég mér því ekki til að leggja til við þingið að það samþykki frumvarp til laga um Evrópska efnahagssvæðið eins og að liggur hér fyrir þó ég sé efnislega sammála aðildinni á þeim forsendum sem hér hafa verið reifaðar. Ég vil hins vegar að það komi fram að ég styð brtt. meiri hluta nefndarinnar sem felur það í sér að fella niður víðtæka reglugerðarheimild ráðherra og er í frv. eins og það liggur fyrir. Þetta er afstaða mín en aðrar þingkonur Kvennalistans telja aftur á móti að hagsmunum Íslands sé best borgið utan Evrópska efnahagssvæðisins og munu því greiða atkvæði gegn samningnum hér á þingi og gera auðvitað sjálfar grein fyrir afstöðu sinni í umræðum hér um málið.
Ég hef lokið ræðu minni.
