[10:50]
Ragnar Arnalds :
Virðulegi forseti. Er þörf á byggðastefnu eða er byggðastefnan e.t.v. úrelt? Þannig heyrist stundum spurt. Ég vil leggja á það áherslu að byggðavandamál er ekkert séríslenskt fyrirbrigði og Ísland síður en svo eina ríkið sem leggur nokkra áherslu á aðgerðir gegn byggðavanda. Samþjöppun fólks, fjármagns og fyrirtækja á ákveðnum svæðum innan þjóðríkja er alþjóðlegt fyrirbrigði og veldur víða hliðstæðum vandamálum. Það sem gerist er einfaldlega að það verður stanslaus straumur fólks og fjármagns inn á afmarkað svæði sem venjulega tengist viðkomandi höfuðborgarsvæði og aðrar byggðir líða fyrir það. Í þessu samhengi er kannski rétt að minna á að á seinasta áratug, 1980--1990, fjölgaði íbúum í Reykjavík og á Reykjanesi um 24 þús. manns, en í öðrum landshlutum fjölgaði samanlagt nánast ekki neitt eða rétt um 400 manns. Það var því víðast stöðunun utan þessa svæðis ef ekki bein afturför.
Menn verða að átta sig á því að hinar dreifðu byggðir eru í ákveðnum vítahring. Fólkið flytur burt vegna þess aðstöðumunar sem það fær að kenna á en burtflutningur fólksins eykur svo aftur aðstöðumuninn fyrir þá sem eftir sitja. Fasteignaverð verður gjarnan mjög lágt. Fólk þorir þar af leiðandi ekki að fjárfesta í húsbyggingum af ótta við að verða gjaldþrota. Ef það þarf að selja hús sín og flytja brott, þá fær það kannski minna fyrir húsin en það hafði í þau lagt eða þau eru veðsett fyrir. Vegna þess svo aftur á móti að lítið er byggt, þá verður víða vart við skort á húsnæði og þess vegna flytur fólk burt. Þetta er því vítahringur þar sem hvað eltir annað og magnar vandann.
Þessi vandi er á Íslandi eins og í mörgum öðrum löndum ósköp einfaldlega sá að það er lélegri og fábreyttari þjónusta utan höfuðborgarsvæðisins. Það eru fábreyttari atvinnutækifæri, lítil atvinnuuppbygging og langt að leita til stjórnvalda og stjórnarstofana. Hér á Íslandi eru svo ýmis viðbótarvandamál sem leggjast ofan á allt annað, t.d. það að menn verða að greiða hærra raforkuverð, meiri símakostnað og hærri kyndingarkostnað heldur en á höfuðborgarsvæðinu og verð á innfluttum vörum er að jafnaði hærra utan höfuðborgarsvæðisins einfaldlega vegna þess að innflutningurinn kemur fyrst til höfuðborgarinnar og er síðan dreift þaðan.
Í þessu samhengi er rétt að velta fyrir sér hvernig byggðastuðningur er hér á landi í samanburði við önnur lönd. Ég hef hér tölur um stuðning við byggðaþróun í Evrópubandalagsríkjunum. Samkvæmt töflu sem ég hef kemur í ljós að stuðningur á hvern íbúa í Evrópubandalaginu í hreinum byggðastyrkjum er 5.861 kr. á íbúa. Þetta var meðaltal Evrópubandalagsríkjanna á árunum 1986--1989. Ef framlög til byggðamála á Íslandi væru sambærileg við það sem þau eru að meðaltali í Evrópubandalagsríkjunum, þá væru hér veittar 1.524 millj. til byggðamála, 1.524 millj. Það þarf auðvitað ekki að taka það fram að víða er þessi tala allmiklu hærri t.d. á Spáni, Portúgal, Ítalíu alveg sérstaklega, Írlandi og víðar en annars staðar lægri. Þetta er að sjálfsögðu meðaltalstalan. Og við erum hér að tala um byggðastyrki eingöngu. Við erum ekki að tala um landbúnaðarniðurgreiðslurnar, sem eru kapítuli út af fyrir sig og eru yfirleitt fjórum sinnum hærri en byggðastyrkirnir. Við erum bara að tala um framlög til byggðamála í þrengstu merkingu. Það geta verið styrkir til afskekktra byggða, það geta verið styrkir til fyrirtækja, vaxtaniðurgreiðslur, skattaívilnanir vegna búsetu og afskriftir. Sem sagt, byggðastyrkir í þrengstu merkingu.
Ef við lítum svo aftur á hver upphæðin er hér á landi, þá sjáum við fljótt að hún er verulega miklu lægri. Í raun og veru má segja að eingöngu fimm tegundir framlaga gætu flokkast undir byggðaframlög ríkisins hér. Það er í fyrsta lagi styrkir Byggðastofnunar sem hafa verið í kringum 85 millj. Það eru þær afskriftir sem Byggðastofnun verður að þola á hverju ári vegna þess að lán greiðast ekki. Það má segja að það séu styrkir með óbeinum hætti. Það eru þau framlög sem félmrn. og iðnrn. hafa látið af hendi í þessu skyni. Það eru mjög smáar upphæðir, í fyrra tilvikinu 15 millj. og seinna tilvikinu 10 millj. Og það af framlögum Framleiðnisjóðs sem hugsanlega gætu flokkast undir styrki til byggðamála.
Nú hef ég því miður ekki nákvæmlega útreiknaða töluna fyrir Framleiðnisjóð en ég hygg að fullyrða megi að samanlagt eru byggðastyrkir einhvers staðar á bilinu 300--400 millj. á Íslandi. Ekki meira en það. Og þá sjáum við að framlög til byggðamála hér eru bara brot af því sem gerist að meðaltali í Evrópubandalagsríkjunum. Ég hef þegar nefnt meðaltalstöluna þar sem er um 1.524 á hverju ári á árabilinu 1986--1989 og hérna höfum við íslensku töluna til samanburðar sem er einhvers staðar á bilinu 300--400 millj. Ég hef giskað á að það væri nærri að vera 350 millj. á ári.
Við skulum átta okkur á því að ástand í þessum málum er ekkert öðruvísi hér en í Evrópubandalagsríkjunum að öðru leyti en því að ef eitthvað er, þá eru vandamálin stærri á Íslandi en viðbrögðin aftur á móti verulega miklu smávaxnari. Hér hafa verið meiri fólksflutningar innan lands til höfuðborgarsvæðis en víðast hvar annars staðar, en framlögin til byggðamála á seinustu árum aftur á móti miklu minni en gerist í þessum ríkjum.
Því miður verður að segjast eins og er að af hálfu núverandi ríkisstjórnar hefur andað heldur köldu í garð Byggðastofnunar eftir að núverandi ríkisstjórn kom til valda. Fjármagn til Byggðastofnunar hefur markvisst verið skorið niður ár frá ári. Stofnuninni hefur verið uppálögð mjög stíf reglugerð sem veldur miklum vandræðum í starfi hennar og afskriftareglur hafa reynst stofnuninni afar erfiðar. Þó vil ég leggja áherslu á að staða Byggðastofnunar er í heildina tekið nokkuð góð. Eiginfjárstaða í árslok 1992 var um 1.070 millj. kr. og mun hafa verið í árslok 1993, þó að nákvæmir reikningar liggi ekki fyrir, einhvers staðar á bilinu 700--800 millj. þannig að eiginfjárstaðan er í sjálfu sér viðunandi. En ríkisframlögin hafa aftur á móti farið minnkandi og voru 1992 aðeins 180 millj. og árið 1993 aðeins 170 millj. Þegar haft er í huga að nettórekstrarkostnaður stofnunarinnar er um 120 millj. á ári sjá menn að það er ákaflega lítið svigrúm til annarra fjárveitinga af hálfu stofnunarinnar en beinna lána. Mismunurinn á milli ríkisframlaganna og rekstrarkostnaðarins er ekki nema rétt 50--60 millj. kr. og af því fé verður Byggðastofnun að leggja nokkuð til átaksverkefna víða um land. Það má því segja að stofnunin hafi í raun og veru ekkert til að láta upp í afskriftir, hvað þá að veita einhverja styrki að ráði.
Ég verð hins vegar að leggja áherslu á það að 99% af útlánum Byggðastofnunar eru gengistryggð lán eða verðtryggð en það er rétt sem hæstv. forsrh. nefndi hér áðan að vegna þess að Byggðastofnun er fyrst og fremst með almenn veð eftir öðrum stofnlánasjóðum og bönkum, þá hefur stofnunin orðið fyrir verulegum áföllum nú á tímum sívaxandi gjaldþrota. En allt hefur þetta leitt til þess að útlán stofnunarinnar hafa farið minnkandi. Ég vek á því athygli að á árabilinu 1986--1990 voru lán stofnunarinnar
1.850--2.500 millj. Nú eru öll árin einhvers staðar innan þess ramma, milli 1800 og 2.500 millj. á verðlagi ársins 1992. En lánveitingarnar á árinu 1992 duttu niður í 950 millj. á því ári og á liðnu ári, 1993, voru þær í raun og veru komnar niður í 500 millj. Þó að þær væru að vísu samanlagt 800 þá eru 300 af því bara hrein endurlán. Nú er allt útlit fyrir að á árinu 1994 verði einungis unnt að veita til nýrra lána um 300 millj. kr. auk 300 millj. til viðbótar í endurlán, samtals 600 millj. kr. Þá sjá menn af þessu að útlánin fara hraðminnkandi úr því að vera á bilinu 1.800--2.500 millj. fyrir nokkrum árum síðan, þ.e. 1986--1990, og niður í 300--500 millj. kr. Þetta er mjög skuggaleg þróun og hlýtur að vekja verulegar áhyggjur.
Ég vil svo segja það að endingu að ég tel að Byggðastofnun hafi merku hlutverki að gegna og það sé afar þýðingarmikið að halda þar uppi þróttmiklu starfi. Það er mikið atvinnuleysi hér á landi og þarf ekki að rekja það fyrir hv. þm. sem þekkja það afar vel. Því er höfuðnauðsyn að leita allra leiða til þess að efla atvinnulífið, búa til ný atvinnutækifæri, ný störf og það verður ekki gert nema eitthvert fjármagn sé tiltækt í því skyni. En eins og menn sjá, þá er nú í vaxandi mæli hert að Byggðastofnun á þann veg að hún hefur minna og minna fjármagn úr að spila. Styrkir eru nánast að hverfa hjá Byggðastofnun og útlánin fara minnkandi ár frá ári og virðast ætla að ná algerum botni á þessu ári, eins og ég segi, þegar ekki er áformað að lána nema 300 millj. til nýrra verkefna og 300 millj. til endurlána.
Ég legg á það áherslu að endingu að til þess að Byggðastofnun geti komið að gagni verður hún að fá aukið fjármagn. Ég tel að lágmarksframlag til Byggðastofnunar svo að hún geti sinnt verkefni sínu sé á bilinu 400--500 millj. kr. og það eitt dugi til þess að unnt verði að veita nauðsynlega styrki til nýjunga í atvinnulífi þannig að hjól atvinnulífsins geti á ný farið að snúast og hægt sé að veita lán til viðbótar við lán annarra stofnlánasjóða.