[11:40]
Björn Bjarnason :
Virðulegi forseti. Hér er þessi skýrsla fram komin vegna beiðni frá hv. þm. Framsfl. eins og getið er í inngangi hennar. Skýrslunni fylgir greinargerð til félmrh. frá Þjóðhagsstofnun um skuldastöðu heimilanna. Í lok þeirrar greinargerðar á bls. 16 segir þegar lýst er þeim breytingum sem orðið hafa á lánamarkaði, með leyfi forseta:
,,Fyrirgreiðsla til húsbygginga, námslána o.fl. var hins vegar mjög takmörkuð. Lánsfé til húsbygginga var skorðið við nögl og veitt til afar skamms tíma. Langur biðtími eftir afgreiðslu lána var enn eitt tækið til að laga eftirspurn að framboði. Húsbyggjendur lögðu umtalsvert eigið fé fram í formi eigin vinnu við byggingar. Verð húsnæðis hækkaði langt umfram annað verðlag. Af þessu og því að verðbólga var langtum hærri en vextir leiddi að skuldirnar lækkuðu hratt og eigið fé í húsnæði var afar mikið. Er vaxtastefnunni var breytt var smám saman slakað á klónni um skömmtun á lánsfé og aukin samkeppni milli lánastofnana hlaut að beina viðskiptum þeirra í auknum mæli til heimilanna sem gátu boðið mun tryggari veð en atvinnufyrirtæki.
Ekki er blöðum um það að fletta að þessar breytingar á umgjörð lánamarkaðarins og breytingar á húsnæðislánakerfinu eru langmikilvægustu skýringar á aukningu skulda heimilanna. Við bætist almennt efnahagsástand sem m.a. hefur falið í sér að raunvextir hafa verið háir og kaupmáttur lækkað.
Þessar breytingar á framboði lánsfjár riðu yfir um leið og eftirspurnin jókst, annars vegar vegna óvenjumikilla sveiflna í ráðstöfunartekjum heimilanna á 9. áratugnum og hins vegar vegna breytinga á aldursskiptingu þjóðarinnar.``
Í skýrslunni kemur fram að til breytinga á aldurssamsetningar þjóðarinnar á þessu tímabili megi rekja að skuldir hafi aukist um nær 20%. Hér er verið að fjalla um breytingar á lánamarkaði á árunum 1980 til 1992. Eins og hv. síðasti ræðumaður, 18. þm. Reykv., gat um þá er mikilvægast í þessari umræðu að reyna að átta sig á því hvað það er sem hefur verið að gerast. Hvers vegna hafa skuldirnar aukist svo sem fram kemur í skýrslunni? Og ef menn vilja ráðast gegn þessari þróun hverju þarf þá að breyta?
Ég les það út úr þeirri skýrslu sem hér liggur fyrir að það þurfi að hverfa aftur til þess tíma þegar lánsfé var takmarkað. Þegar lánsfé til húsbygginga var skorið við nögl og þegar langur biðtími var eftir lánum og þegar þannig var staðið að lánveitingum almennt til almennings að hann fékk engin lán. Ef menn vilja í raun og veru ræða um þetta mál og vandann eins og hann er þá verða þeir að vera reiðubúnir til að stíga skrefið aftur til þess tíma. Því eins og hér er lýst þá hafa þessar breytingar verið að gerast á undanförnum áratugum. Lánsfjármarkaðurinn hefur opnast, almenningur hefur átt greiðari aðgang að lánsfé og lánastofnanirnar hafa litið á heimilin sem tryggari lántakendur en atvinnufyrirtæki.
Ég er ekki þeirrar skoðunar að það eigi að hverfa aftur til þess tíma þegar lánsfé var takmarkað með þeim hætti sem hér er lýst. Ég er ekki þeirrar skoðunar að það eigi að stofna til nýrra biðlista eftir húsnæðislánum. Ég tel þess vegna að við eigum að líta á þessa skýrslu eins og hún er og skoða þessa þróun. Á þessum árum sem um er að ræða, frá 1980--1992, hefur orðið gjörbylting í þjóðfélaginu varðandi aðgang almennings að lánsfé og hann hefur nýtt sér þennan rétt og þróunin hefur verið með þeim hætti að skuldastaða heimilanna hefur gjörbreyst. Eins og sagt er í skýrslunni þá hefur hún komist á það stig sem hún er almennt á Norðurlöndunum. Spurningin er sú hvort það er hættuástand hér að þessu leyti frekar en á hinum Norðurlöndunum og hvernig taka ber á því í einstökum tilvikum við þá einstaklinga sem hafa reist sér hurðarás um öxl og standa ekki undir því lánsfé sem þeir hafa fengið við þessar nýju aðstæður. Það er sérstakt viðfangsefni sem á auðvitað að taka á sérstaklega og lánastofnanir hljóta að taka á.
Það var mjög sérkennilegt að hlusta hér á fyrrverandi formann bankaráðs Búnaðarbankans flytja ræður eins og hann hefði ekkert komið nálægt þessu máli og þetta mál hefði verið alveg án þess að bankarnir hefðu átt nokkurn hlut að þessari þróun eða þær reglur sem hafa gilt hjá þeim um lánveitingar hafi nokkru skipt í þessu efni. Hann talaði um ríkisstjórnir og ráðherra en leit að sjálfsögðu ekki í eigin barm eða þeirrar stofnunar sem hann veitti formennsku sem bankaráðsformaður.
Ég vil einnig vekja athygli á því að það er bent á það í þessari skýrslu að þróunin hér hefur verið önnur á undanförnum missirum en á hinum Norðurlöndunum. En það er gefin skýring á því á bls. 15 í skýrslunni og vitna ég í hana, með leyfi virðulegs forseta:
,,Í þessu tilliti hefur þróunin hér á landi verið allt önnur því engin bankakreppa hefur riðið hér yfir og verð íbúðarhúsnæðis hefur haldist allstöðugt, þrátt fyrir hækkandi vexti og lækkandi kaupmátt.``
Þessi skýring er gefin á því að þróunin hér hafi á undanförnum missirum orðið önnur en annars staðar á Norðurlöndunum. Annars staðar á Norðurlöndunum hafa bankarnir átt við gífurleg vandkvæði að etja. Þeir hafa haldið að sér höndum og þar hefur íbúðarhúsnæði stórlækkað en hér á landi, eins og kemur fram í skýrslunni, hefur íbúðarhúsnæði ekki lækkað heldur hefur verð þess haldist allstöðugt þrátt fyrir hækkandi vexti og lækkandi kaupmátt.
Síðan segir í skýrslunni, með leyfi virðulegs forseta:
,,Íslensk heimili eru orðin vön sveiflum í efnahagsmálum og líta væntanlega á núverandi efnahagslægð sem skammvinna en frændþjóðir á hinum Norðurlöndum eru vanari stöðugleika í efnahagsmálum. Þessi munur á viðhorfum kann að skýra fyrirhyggjuminni fjárráðstafanir íslenskra heimila.``
Þarna gefur Þjóðhagsstofnun skýringu á stöðunni hér miðað við hin Norðurlöndin. Ég held að við verðum að líta á þessa skýrslu eins og hún er lögð fyrir okkur og vega og meta orð hennar út frá því sem í skýrslunni stendur án þess að vera að fara um víðan völl og ræða um allt önnur mál en fyrir okkur liggja eftir að þessi skýrsla er fram komin. Hún er skýr. Skýringarnar eru gefnar, tölurnar liggja fyrir, þróuninni er lýst og menn þurfa ekkert að fara í grafgötur um það hver staðan er. Hún er vissulega alvarleg en ástæðurnar eru líka ljósar miðað við það hvernig þetta hefur verið lagt fram í þessari skýrslu.
Síðan er svar félmrh. einnig upplýsandi um það hver er hinn raunverulegi vandi. Á bls. 6. í skýrslunni segir, með leyfi virðulegs forseta:
,,Fjármagnsmarkaðurinn hefur gerbreyst á örfáum árum, aðgangur að lánsfé er mjög auðveldur og tilboð um skuldsetningu eru á hverju horni. Breyttar aðstæður á fjármagnsmarkaði kalla á öflugt forvarnarstarf, öfluga fræðslu til handa heimilunum og ungu fólki um lykilatriði fjármála. Annars staðar á Norðurlöndum hefur tekist að snúa þróuninni við og skuldir heimilanna hafa lækkað á síðustu missirum. Við þurfum að læra af reynslu þessara þjóða og líta til þeirrar áherslu er þær hafa lagt á forvarnir. Nauðsynlegt er að stórefla fræðslu og ráðgjöf við almenning ásamt því að endurskoða útlánastefnu innlánsstofnana þannig að framvegis taki hún mið af raunverulegri greiðslugetu fólks frekar en að setja hina fjárhagslegu ábyrgð á vini og venslafólk.``
Hér lýsir félmrh. hvernig þetta ástand er og hvernig þurfi að bregðast við vegna þess að frelsið hefur aukist og það þurfi að auðvelda fólki að laga sig að breyttum aðstæðum og þar sé fræðslustarf og forvarnarstarf mikilvægast.
Ég get tekið undir þetta og það komi einnig fram í Morgunblaðinu sl. sunnudag þar sem er viðtal við Baldvin Tryggvason, sparisjóðsstjóra SPRON. Hann segir m.a. þegar hann ræðir um þessa skýrslu og þau mál sem hér eru til umfjöllunar, með leyfi virðulegs forseta:
,,Maður verður þess ekki var að fólk herði neitt ólina. Það heldur bara því munstri sem það hafði vanið sig á þegar það hafði meiri tekjur. Þetta er kannski mikil alhæfing þar sem ég hef kynnst kannski helst því þar sem vandamálin eru mest en þar verður maður mjög var við þetta``, segir sparisjóðsstjórinn.
Enn fremur segir í viðtalinu, með leyfi virðulegs forseta: ,,Hann sagði lánastofnanir veita sáralítið af nýjum lánum um þessar mundir heldur væri mest um skuldbreytingar að ræða, þ.e. veitt væru lán til að borga upp önnur lán. Hann sagði að sem betur fer væri verulegur hluti af skuldum heimilanna langtímaskuldir sem væru vegna húsnæðiskaupa. Þá mætti ekki gleyma lánum frá Lánasjóði íslenskra námsmanna sem væru á bilinu 30--40 milljarðar og jafnframt væri algengt að fólk hefði tekið dýr lán vegna bílakaupa.``
Þetta er lýsing sparisjóðsstjórans á stöðunni. Og það er athyglisvert, sérstaklega miðað við orð fyrrv. bankaráðsformanns áðan, að sparisjóðsstjórninn telur mikilvægast nú um þessar mundir og á sl. ári að veita skuldbreytingarlán til að fólk geti losað sig undan þeim lánum sem tekin voru fyrr á tímabilinu 1980--1993 sem þessi skýrsla nær til.
Þeirri staðreynd verður ekki mótmælt sem hér hefur verið vakið máls á í þessum umræðum að skuldaaukningin á árinu 1993, 7% skuldaaukning, er langminnst á því tímabili sem hér um ræðir. Að vísu var aukningin 7,7% á árinu 1989 en öll hin árin hefur skuldaaukningin á milli ára verið mun meiri. Nú má lesa það hér út úr þessu viðtali við Baldvin Tryggvason að þau lán sem nú eru veitt séu ekki ný lán heldur lán til að skuldbreyta þessum gömlu lánum sem tekin voru á áratugnum 1980--1990.
Mér finnst því þegar við ræðum þetta mál að við verðum að greina það í ljósi þess sem stendur í þessari skýrslu. Ég fer ekki í grafgötur um það að mér finnst það sem hér kemur fram skýrt og ótvírætt. Heimilin hafa verið að laga sig að breyttum aðstæðum. Það hefur verið rýmra um lánsfé heldur en áður. Almenningur hefur nýtt sér þennan rétt til þess að taka lán, bæði hjá lánastofnunum og eins hjá opinberum stofnunum eins og í húsnæðiskerfinu, og það þarf að auðvelda fólki aðlögun að þessu þegar kemur að skuldadögunum. Fyrir því er fullur vilji, bankastofnanirnar eru að gera það, sparisjóðsstjórinn talar um að það sé verst í þessu máli hvað fólk komi seint með sín vandamál til sparisjóðanna t.d. og beri sig upp við þá til þess að létta á sér þessari skuldabyrði.
Mér finnst að ef menn hins vegar vilja gjörbreyta kerfinu, hverfa aftur til þess tíma þegar lánsfé var
skammtað, þegar biðraðir voru eftir lánsfé, bæði í bönkum og hjá opinberum aðilum, þá eigi menn að hafa djörfung til að halda því fram og lýsa því yfir að það sé þeirra stefna að hverfa aftur til þess tíma sem getið er og lýst í skýrslunni á bls. 16 þegar þetta var allt svo naumt skammtað að menn áttu þess ekki kost að steypa sér í skuldir. Ef fyrirhyggjan á að vera slík að það eigi að vera bankastjórarnir eða skrifstofumenn hins opinbera á opinberum kontórum sem ákveða það hversu mikið fé fólk á að hafa til ráðstöfunar sem lánsfé, þá eiga menn að flytja tillögur um það en ekki vera að býsnast yfir því að menn fái t.d. ekki nægilega há námslán. Í öðru orðinu er talað um að menn fái ekki nægilega há námslán og síðan kvartað yfir því að námslánin séu orðin of há og skuldirnar orðnar of miklar. Samt er einnig sagt að menn geti ekki tekið nægjanlega há lán til að reisa sér hús og síðan er kvartað yfir því að húsnæðisskuldirnar séu orðnar of miklar. Ég tel að frelsið eigi að vera mikið í þessu og að menn eigi að geta hagað sínum málum innan þess ramma sem frelsið veitir en menn eigi að sjálfsögðu einnig að sýna þá fyrirhyggju að reisa sér ekki hurðarás um öxl.