[10:50]
Kristín Einarsdóttir :
Frú forseti. Á seinni árum hefur umræða um mannréttindi aukist verulega frá því sem áður var. Upplýsingar berast nú með skjótum hætti heimshorna á milli og ekki er eins auðvelt fyrir þá sem fremja mannréttindabrot að dylja slíkt fyrir umheiminum. Nær daglega berst fréttir af mannréttindabrotum víða um heim og sums staðar er meðferð á fólki skelfileg.
Hér á landi þykja mannréttindi næsta sjálfsögð og mannréttindabrot eru ekki algeng. Af þeim sökum hefur mannréttindamál ekki borið hátt í umræðum manna á meðal. Í mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna segir m.a. í inngangsorðum, með leyfi forseta:
,,Það ber að viðurkenna að hver maður er jafnborinn til virðingar og réttinda er eigi verða af honum tekin og er þetta undirstaða frelsis, réttlætis og friðar í heiminum.``
Hafi mannréttindi verið fyrir borð borin og lítilsvirt hefur slíkt í för með sér siðlausar athafnir er ofboðið hafa samvisku mannkyns, enda hefur því verið lýst yfir að æðsta markmið almennings um heim allan sé að skapa veröld þar sem menn fái notið málfrelsis, trúfrelsis og óttaleysis um einkalíf og afkomu.
Í stofnskrá Sameinuðu þjóðanna er lögð áhersla á grundvallaratriði mannréttinda, á göfgi og gildi mannsins og jafnrétti kvenna og karla. Einn mikilvægasti þáttur mannréttinda er tjáningarfrelsi. Fólk verður að hafa rétt til skoðana sinna og frelsi til að tjá þær án þess að eiga það á hættu að verða beitt misrétti. Þetta frelsi er þeim takmörkunum háð að þannig sé með það farið að ekki sé brotið á öðrum. Víða erlendis er fólk hneppt í fangelsi vegna skoðana sinna vilji það ekki þóknast valdhöfum og það jafnvel pyndað til dauða. Á Íslandi eru þess ekki mörg dæmi að fólk sé ofsótt vegna skoðana sinna. Þó verður ekki fram hjá því horft að hér á landi á sér stað ákveðin bæling á tjáningarfrelsi sem felst m.a. í því að ráðandi öfl beita valdi sínu til að útiloka fólk frá stöðum og embættum vegna stjórnmálaskoðana á sama tíma og embætti eru blygðunarlaust veitt eftir pólitískum línum. Er hér ekki í raun um mannréttindabrot að ræða?
Frá því að sögur hófust hafa menn velt fyrir sér réttindum sínum og annarra. Menn veltu því fyrir sér hvort allir ættu tilkall til einhvers konar grundvallarréttinda eða hvort menn væru fæddir misréttháir. Síðari túlkunin birtist á fyrri tíð í sinni svörtustu mynd í þrælahaldi sem viðgekkst til skamms tíma og er ekki enn með öllu úr sögunni. Algengast er að réttindi hvers konar væru fyrst og fremst tengd frjálsum karlmönnum en ekki öðrum. Réttindi kvenna voru víðast hvar lítil sem engin. Yfirleitt var litið á konur sem eign karlanna. Slíkt tíðkaðist víðast hvar allt fram á þessa öld og enn er víða hægt að finna dæmi um slíkt. Konur hafa löngum átt við ramman reip að draga í mannréttindamálum og það er ekki fyrr en á seinni hluta síðustu aldar og þegar kemur fram á þá tuttugustu sem einhver skriður komst á réttindabaráttu kvenna.
Þó konur hér á landi hafi nú orðið formlega sömu réttindi og karlar fer því fjarri að staða kynjanna sé jöfn. Fyrst og fremst hef ég þar í huga laun kvenna og mat á vinnu þeirra. Nú er svo komið að íslenskar konur hafa á heildina litið lengri skólagöngu að baki en karlar og hafa sótt fram á ýmsum sviðum. Þrátt fyrir þetta er enn ekki hægt að tala um jafna stöðu kvenna og karla í samfélaginu og á meðan er ekki hægt að tala um að allir þegnarnir séu jafnréttháir.
Mannréttindaákvæði íslensku stjórnarskrárinnar hafa haldist nær óbreytt í heila öld eða frá því að Kristján IX. Danakonungur færði Íslendingum stjórnarskrá árið 1874. Þótt þau ákvæði nái skammt voru þau mikil framför og ótvírætt er þýðingarmikið að hafa slík ákvæði í stjórnarskrá. Ákvæði stjórnarskrár eru rétthærri öðrum lögum sem gilda í landinu og ekki er hægt að breyta þeim með einfaldri atkvæðagreiðslu á Alþingi. Í lögum er víða að finna ákvæði sem eiga að tryggja mannréttindi, en rétt er að setja í stjórnarskrá grundvallarákvæði um mannréttindi sem tryggja á öllum þegnum.
Margoft hefur verið bent á að ýmis mannréttindaákvæði vanti í stjórnarskrá lýðveldisins. Umboðsmaður Alþingis sá ástæðu til þess skömmu eftir að hann tók til starfa að benda á það í bréfi til forseta Alþingis að í íslensku stjórnarskrána vanti almenn ákvæði um veigamikil mannréttindi. Sem dæmi nefndi hann skoðanafrelsi, jafnrétti, bann við afturvirkum refsilögum, vernd fjölskyldulífs og rétt til réttlátrar málsmeðferðar fyrir dómi. Einnig taldi hann að ákvæði um félagsleg réttindi séu fábrotin í stjórnarskránni. Það er því fyllilega tímabært að endurskoða mannréttindaákvæði stjórnarskrárinnar m.a. á grundvelli alþjóðlegra þjóðréttarskuldbindinga á þessu sviði.
Það eru óneitanlega nokkur vonbrigði að ekki tókst í tæka tíð fyrir þjóðhátíð að sameinast um það hér á Alþingi að leggja fram frv. til að styrkja mannréttindaákvæði stjórnarskrárinnar. Það hefði farið vel á því í tengslum við 50 ára afmæli lýðveldisins. Þingkonur Kvennalistans voru ásamt fleirum tilbúnar að leggja nokkuð á sig til að það gæti orðið, en því miður reyndist ekki nægur vilji til að ganga til þessa verks og því fjöllum við hér aðeins um þáltill. þar sem segir að stefnt skuli að endurskoðun stjórnarskrárinnar.
Í fskj. með tillögunni eru prentaðar þær tillögur stjórnarskrárnefndar sem nefndin sameinaðist um. Eðlilegt er að þær verði lagðar til grundvallar þegar málið er tekið upp hér á þinginu og auk þess litið á aðrar hugmyndir þingflokka. Nokkur atriði þyrfti e.t.v. að gera skýrari og kveða fastar að orði í sumum tilvikum. Einnig þarf að athuga sérstaklega hvort ekki sé rétt að setja inn fleiri ákvæði sem heima eiga í stjórnarskrá.
Ísland hefur staðfest fjölda mannréttindasamninga sem gerðir hafa verið á vegum Sameinuðu þjóðanna, Evrópuráðsins og Alþjóðavinnumálastofnunarinnar. Þessir samningar fjalla m.a. um réttindi og stöðu kvenna, menningarleg, félagsleg og efnahagsleg réttindi, réttindi barna, flóttamanna og útlendinga, skólamál og réttindi og skyldur á vinnumarkaði. Þar sem nú gefst nokkur tími til að fara yfir málið er vert að gaumgæfa hvort ekki sé rétt að vernda þessi réttindi í stjórnarskrá. Það er því fjölmargt sem þarf að taka til athugunar þegar stjórnarskráin verður endurskoðuð á grundvelli þessarar tillögu.
Ég tel mjög mikilvægt að sem flestir fái tækifæri til að tjá sig um þessi mál. Eins og hv. þingmönnum er kunnugt hafa nokkrir aðilar bundist samtökum um að opna mannréttindaskrifstofu hér á landi. Tilgangur slíkrar skrifstofu er að safna upplýsingum um mannréttindi innan lands og utan, koma upplýsingum á framfæri, stuðla að fræðslu og rannsóknum á sviði mannréttinda hér á landi og víðar. Fyrir fáeinum dögum kom síðan út fyrsta kennslubókin um þessi mál hérlendis. Þetta ber vott um aukinn mannréttindaáhuga meðal Íslendinga. Ég vona að í kjölfar alls þessa glæðist umræða um mannréttindi í þjóðfélaginu og að sem flestir tjái sig um hvaða réttindi þegnanna eðlilegt sé að vernda í stjórnarskrá.
Að lokum vil ég lýsa þeirri von að sú viljayfirlýsing sem felst í þessari þáltill. og sem væntanlega verður samþykkt á hátíðarfundi á Þingvöllum á morgun skili góðri undirstöðu fyrir lok kjörtímabilsins. Við þurfum á því að halda Íslendingar að auka samkennd og jöfnuð í þjóðfélaginu. Skýr ákvæði um mannréttindi í stjórnarskrá lýðveldisins eiga að auðvelda að ná þeim markmiðum.