[15:35]
Valgerður Sverrisdóttir :
Hæstv. forseti. Til umræðu er eitt merkilegasta málefni sem við fjöllum um á hv. Alþingi, þ.e. skólamálin. Ég legg að vísu ekki eins mikla áherslu á það og hæstv. menntmrh. að fyrst og fremst löggjöfin skipti máli. Ýmislegt er hægt að gera innan þeirra laga sem gilda í dag, en fyrir því var ekki áhugi af hálfu hæstv. ríkisstjórnar heldur fyrir því að setja ný lög um framhaldsskólann.
Ég ætla ekki að hafa stórar yfirlýsingar um það á þessu stigi málsins hvaða afstöðu minn flokkur tekur til frv. þegar það hefur verið unnið í hv. menntmn. en eins og frv. lítur út á þessari stundu hef ég við það vissar athugasemdir og mun koma að því síðar.
Hæstv. forseti. Árið 1946 eru sett fræðslulög sem giltu lítið breytt til ársins 1974 en á þeim tíma efldust unglingaskólar mjög mikið. Allgóð sátt var um skólann en samt varð að niðurstöðu að breyta lögum 1974 hvað varðar grunnskólann og mjög róttækar breytingar voru þá gerðar á skólalöggjöf okkar. Núgildandi framhaldsskólalög eru ekki nema sex ára gömul og því eru miklar líkur á því að framhaldsskólarnir séu enn þá að laga sig að þeirri löggjöf. Hæstv. menntmrh. hafði um það orð að þörf væri á verulegum umbótum og það er skoðun hans. Ég held því fram núna eins og ég gerði í umræðunni um grunnskólann að það séu ekki fyrst og fremst ný lög sem hann þurfti á að halda heldur meiri velvilja af hálfu hæstv. ríkisstjórnar til skólamála almennt. En þó ég segi þetta held ég því ekki fram að framhaldsskólakerfið sé gallalaust. Mér finnst t.d. að of fáir framhaldsskólanemendur stundi verklegt nám og að meiri tengsl vanti við atvinnulífið. En ég vil strax lýsa því yfir að ég tel að sú breyting sem hefur orðið á frv. frá því að nefnd um mótun menntastefnu skilaði skýrslu sinni í sumar sé til bóta og þá á ég við að fallið er frá þeirri hugmynd að skólinn starfi í tíu mánuði og að árum sé fækkað til stúdentsprófs. Ég tel að það henti ekki þjóðfélagi okkar og engin ástæða sé til þess að rjúka út í þær breytingar enda mun vera nokkuð góð samstaða um að gera það ekki.
Mikið er gert úr því að of fáir dagar séu notaðir til kennslu í þeirri skýrslu, sem skilað hefur verið af hálfu svokallaðrar 18 manna nefndar, og eins í því frv. sem er til umræðu. Lagt er til að níu mánaða starfstími framhaldsskólans verði betur nýttur til kennslu en verið hefur og kennsludögum verði fjölgað í 150 en próftími jafnframt styttur. Nú skal ég ekki segja um það hvort þetta er í sjálfu sér gagnrýni vert en ég held þó að gert sé allt of mikið úr því að próftímar séu einskis nýtur tími. Auðvitað er sá tími sem notaður er bæði í próf og til undirbúnings prófa mjög mikilvægur tími fyrir nemendur og starf þeirra.
Í grein, sem birtist í Morgunblaðinu og hæstv. menntmrh. skrifaði segir, með leyfi forseta:
,,Í nángrannalöndunum sækja nemendur skóla í a.m.k. 175--200 daga á ári en íslenskir grunnskólanemendur fá aðeins á bilinu 144--145 kennsludaga og framhaldsskólanemendur einungis 130 kennsludaga á ári.``
Þarna leyfir hæstv. menntmrh. sér að bera saman heildarfjölda skóladaga í öðrum löndum og fjölda þeirra daga sem er kennt eftir stundaskrá í íslenskum skólum. Mér finnst vera mjög miður að hæstv. ráðherra skuli leyfa sér þetta til þess að reyna að færa rök fyrir þeim breytingum sem hann leggur hér til. Samkvæmt upplýsingum sem ég hef starfa íslenskir skólar í 170 daga á ári, norskir í 190, danskir 199 og skoskir í 195 svo að einhver dæmi séu nefnd.
Mér finnst líka, hæstv. forseti, að allt of mikið sé gert úr því, eins og ég kom að áðan, að prófdagarnir séu einskis virði. Ég vil tengja það svolítið þeirri hugmynd og stefnu, sem svokölluð átján manna nefnd hafði að lengja skólaárið í 10 mánuði, því að aukið atvinnuleysi er í landinu. Ef tillagan hefði náð fram að ganga má búast við því að atvinnuleysi hefði getað aukist um allt að tvö þúsund manns því að það eru um fjögur þúsund nemendur í hverjum árgangi. Þetta hefði auk þess haft það í för með sér að það hefði þurft að gerbreyta reglum lánasjóðsins. Þar að auki held ég að sé jákvætt við þjóðfélag okkar að unglingar taka þátt í atvinnulífinu og fram til þessa hefur það verið þannig að flestir unglingar hafa getað fengið vinnu. Að þessu leyti til er ekki svo auðvelt að miða skólakerfi okkar við það sem þekkist t.d. í Þýskalandi. Ég óttast að með því að þessu yrði komið á --- og ég get ekki annað, hæstv. forseti, en nefnt þetta því að mér sýnist að það sé stefna ákveðinna afla í þessu þjóðfélagi að lengja skólann í 10 mánuði --- mér finnst að það geti kallað á aukna stéttaskiptingu og væri það mjög af hinu slæma.
Eins og kom fram í máli hæstv. menntmrh. hefur aðsókn að framhaldsskólanum aukist mjög mikið. Fyrir um 30 árum var innan við fjórðungur 19 ára unglinga í skóla en nú eru meiri hluti 19 ára unglinga við nám. Auk þess hefur framhaldsskólum fjölgað mjög mikið og um 20 þeirra útskrifa stúdenta.
Kvartað hefur verið yfir því að of fáir sæki verknám og hinu líka að of lítið sé gert fyrir nemendur sem gengur illa í námi. Það þriðja, sem kvartað hefur verið um, það og sjálfsagt miklu fleira, er að stúdentar séu ekki nógu vel búnir undir háskólanám. En það sem hlýtur þó að vera grundvallarspurning og það sem við hljótum að horfa á fyrst og fremst er það hvort íslenskir unglingar séu verr menntaðir en jafnaldrar þeirra í nágrannalöndunum. En hversu mikið er vitað um það? Eru einhverjar upplýsingar sem geta
komið að gagni við þann samanburð sem hæstv. menntmrh. hefur kannski undir höndum? En hitt er vitað að skólakerfið hér er ódýrara í rekstri en þekkist hjá þeim þjóðum sem við berum okkur aðallega saman við. Ég er ekki að segja að það sé aðalatriðið í málinu en það er hins vegar atriði sem er allt í lagi að hafa í huga. Sem dæmi má nefna að Danir verja hátt í 30% eða hærra hlutfalli af landsframleiðslu til menntamála en við Íslendingar. Þó held ég að það sé alveg óhætt að fullyrða það að börn séu tiltölulega færri í Danmörku heldur en hér.
Í grg. með frv. og í máli hæstv. menntmrh. kom það fram að megináherslan sé lögð á starfsnámið. Til skýringar kemur fram að samkvæmt námsferilsskýrslu Jóns Torfa Jónassonar segir að þegar ákveðinn árgangur er skoðaður hafi um 35% af árgangnum lokið stúdentsprófi við 22 ára aldur en einungis 8% lokið iðnnámi eða öðru starfsnámi og þetta kom reyndar fram í máli hæstv. ráðherra hér áðan.
Ég vil því ekki gera lítið úr nauðsyn þess að leggja áherslu á starfsnám sem slíkt. Mér finnst hins vegar að hugtakið sé mjög illa skilgreint í frv. og útfærslan flókin. Það er þó ljóst að starfsnám býr fólk undir eitt tiltekið starf. Það er hins vegar rétt að velta því fyrir sér hvort skortur sé á vinnuafli í iðnaði. Hvað á þetta blessaða fólk að gera þegar það hefur lokið sínu starfsnámi? Ég hef hér bréf frá Sambandi iðnmenntaskóla sem er stílað á menntmn. Alþingis og þar kemur m.a. fram, með leyfi forseta, bréfið hljóðar svo, það er ekki langt:
,,Stjórn Sambands iðnmenntaskóla telur að yfirvöldum menntamála beri að gera allt sem í þeirra valdi stendur til þess að leysa vaxandi vanda iðnnema við að komast í starfsþjálfun. Stjórnin tekur undir tillögur Iðnnemasambands Íslands frá síðasta þingi INSÍ þar sem lagt er til að nemendur eigi kost á því að ljúka sveinsprófi strax að loknu burtfararprófi úr skóla. Þeir öðlast síðan full starfsréttindi í greininni þegar þeir hafa lokið tilskildum starfsþjálfunartíma þegar að því kann að koma.``
Það er samdóma álit þeirra sem til þekkja í iðnaði að það er mjög erfitt að koma nemum til starfsþjálfunar og ég sé ekki að þetta fyrirkomulag sem hér er boðið upp á af hæstv. menntmrh. breyti einhverju þarna um. Það er talað um að auka vægi starfsnáms og allt er þetta óskaplega fagurt á að líta en það vantar alla útfærslu og rök sem segja eða fullvissa mig alla vega um það að þetta kerfi gangi upp.
Það sem mér finnst vera ríkjandi viðhorf í þessu frv. er það að 15--16 ára krakkar eigi að velja einhverja einangraða braut. Það er talað um skýrt afmarkaðar námsbrautir og það eru rauð strik inn á námsbrautirnar og það er ekki, eftir því sem ég get best skilið, hægt að flytja á milli brauta. Það er ekki hægt að fara með nesti á milli brauta, það eru ákveðnar girðingar. Þetta er það sem ýmsir hafa kallað sérskólastefnu og hafa viljað taka svo mikið upp í sig að segja að með samþykkt þessa óbreytts þá værum við að stíga nokkra áratugi aftur á bak í okkar skólakerfi.
Ég hef t.d. mjög í huga litlu skólana úti á landi. Þeir geta ekki boðið upp á þessa fjölbreytni og fram til þessa hefur það verið þannig að unglingar hafa fyrst og fremst sótt skóla í nágrenni við sín heimili enda hefur það miklu minni kostnað í för með sér en að þurfa að fara landshornanna á milli. Ég óttast mjög að þetta þýði það að litlir skólar nánast leggist af.
Það eru núna um 20 ár síðan var tekið upp í Menntaskólanum við Hamrahlíð svokallað áfangakerfi. Mér finnst því ekki vera gert hátt undir höfði í þessu frv. Félag áfangaskóla hefur ályktað um þetta frv. og það er mjög neikvæð ályktun. Þeir telja t.d. að það sé ekki tekið mið af því skipulags- og starfsháttakerfi sem flestir starfa eftir, þ.e. í áfangakerfinu, og telja þetta megingalla frv. Það er eins og hugsunin gangi út frá bekkjakerfinu og það kemur t.d. fram í því þegar talað er um fjögur ár til stúdentsprófs þá er ekki opnað neitt á það að í áfangakerfinu mætti vel hugsa sér að það yrðu teknar upp sumarannir og hægt að ljúka náminu á styttri tíma.
Ein nýjung sem kemur fram í frv. eru svokallaðir kjarnaskólar sem eiga að vera eins konar þróunardeildir. Ég tel að þetta geti mjög vel komið til greina innan ákveðinna marka en mér finnst þetta vera í algjörri þversögn við það sem kom fram hjá hæstv. menntmrh. þegar hann var að svara fyrirspurn í síðustu viku frá hv. þm. Pétri Bjarnasyni um netagerð. Þar var búið að ákveða það samkvæmt bréfi frá menntmrn. að einn skóli skyldi fara með þau mál. Síðan kemur ósk eða þrýstingur frá ákveðnum aðilum og þá er bara orðið við því að þar geti líka farið fram nám í netagerð. Þannig að ef hæstv. menntmrh. stendur ekki aðeins fastar í ístaðinu þá sé ég ekki betur en hann verði kominn með þessa þróunarskóla bara út um allt land samkvæmt óskum sjálfsagt hans flokksbræðra á viðkomandi stöðum.
Í frv. er talað um samræmd lokapróf í framhaldsskóla. Mér finnst að þau komi til greina að vissu marki. Ég óttast þó að þau komi til með að hafa of mikil áhrif á skólastarf og á það hafa kennarasamtökin bent og þar að auki kosta þau mikla peninga. Eftir því sem ég hef kynnst menntamálum í landinu, að vísu undir stjórn núv. hæstv. menntmrh. fyrst og fremst, þá sýnist mér að það þurfi eitthvað að hugsa um peninga líka og þess vegna velti ég því fyrir mér hvort þeim peningum sé vel varið sem notaðir eru til samræmdra prófa. En eins og kom fram hér áðan þá hefur t.d. Háskóli Íslands kvartað yfir því að hafa ekki nógu góða vitneskju um stöðu nemenda þegar þeir koma þar til náms. Þannig að þetta er eitt af því sem við þurfum að sjálfsögðu að skoða í hv. menntmn.
Í frv. er tekið upp, og er það nýjung, kerfisbundið mat á skólastarfi. Ég fagna því og eins því að það er byggt þannig upp að það á fyrst og fremst að miðast við innra starf skólans en þó er reiknað með að á fimm ára fresti verði gerð úttekt á þeim starfsháttum sem viðkomandi skóli hefur tileinkað sér og að þessi úttekt fari fram af utanaðkomandi aðila. Ég held að þetta sé mál sem hefur ekki verið hugsað til enda.
Hvort það er ástæða til þess að fara á fimm ára fresti umhverfis landið til að gera þessar úttektir, það er ég efins um. Eins er ég alveg sannfærð um það að menntmrn. hefur ekki fullmótaðar skoðanir á því hvernig á að vinna þetta verk.
Þá er ákvæði um það að menntmrh. geri Alþingi grein fyrir framkvæmd skólastarfs á framhaldsskólastiginu á þriggja ára fresti og hvort sem það á nú að vera með skýrslu eða á hvern hátt sú upplýsingagjöf fer fram veit ég ekki en það gæti þó kallað á umræðu á hv. Alþingi og ég held að umræða um skólamál almennt hafi ekki verið of mikil og sé yfirleitt ekki of mikil þannig að það er í sjálfu sér ekkert nema gott um það að segja.
Þá hefur ráðuneytið einnig eftirlitsskyldu í sambandi við fjárhag skólanna, húsnæði og búnað, og er það nýjung þannig að það eru geysilega mikil verkefni og aukin verkefni sem ráðuneytið fær með þessari löggjöf og væri forvitnilegt að heyra það frá hæstv. ráðherra hvort hann hefur gert sér grein fyrir því hversu mikið það starf er og hvað það þýðir varðandi starfsmenn ráðuneytisins til dæmis.
Eitt af því sem er breytt frá núgildandi lögum eru skólanefndirnar. Nú er ætlað að fimm menn sitji í skólanefnd, tveir frá sveitarfélaginu og þrír án tilnefningar sem hæstv. ráðherra skipar. Þetta kemur fram í 6. gr. Ég hef ekki heyrt svo sem mjög frambærileg rök fyrir því af hverju þetta á að vera svona og ég vil þá a.m.k. að það komist hér til skila í framhaldi af því frv. sem ég lagði fram á síðasta þingi og fékk reyndar ágætar undirtektir þó það næði ekki fram að ganga. Það kvað á um það að skólanefndir verði skipaðar að loknum sveitarstjórnarkosningum, þannig að það fari saman tími sveitarstjórna og kjörtími skólanefndarmanna. Ég held að það sé frekar til bóta, jafnvel þó að skólanefndarmenn séu orðnir færri heldur en er samkvæmt núgildandi lögum. En þýðir þetta bara ekki á einfaldri íslensku það að þessir þrír einstaklingar verða allir úr sama stjórnmálaflokki? Ég held að það sé ekkert til framdráttar fyrir skólastarf í landinu að svo sé. Ég veit reyndar að greinin lítur aðeins skár út núna en hún gerði á fyrri stigum þar sem núna er gert ráð fyrir því að skólanefndarmenn séu af svæði viðkomandi skóla og finnst mér það strax til bóta. En ég er hissa á þessari áherslu sem hæstv. menntmrh. leggur á þetta atriði að meiri hlutinn þurfi að vera skipaður af hæstv. ráðherra og án tilnefningar.
Virðulegi forseti. Ég ætla ekki að hafa lengra mál í upphafi umræðunnar, ég vil frekar koma inn í hana síðar og eins og ég sagði í upphafi þá ætla ég ekki að lýsa eindreginni afstöðu til málsins á þessu stigi heldur eins og ég sagði að skoða það í nefnd. Mér finnst það skipta mjög miklu máli að það sé enginn vafi á því að áfangakerfið geti haldið áfram. Ég er sannfærð um að það hefur reynst vel og reyndar hefur það reynst svo vel að ýmsar aðrar þjóðir hafa horft til þess og viljað skoða það með það í huga að koma því upp hjá sér. Þannig að það segir okkur kannski meira en mörg orð hversu gott kerfi þetta er.