Ólafur Ragnar Grímsson:
Virðulegi forseti. Í fjarveru hv. þm. Láru Margrétar Ragnarsdóttur, sem er formaður sendinefndar Alþingis á þingi Evrópuráðsins, mæli ég fyrir skýrslu Íslandsdeildar Evrópuráðsþingsins fyrir árið 1995 og einnig að nokkru leyti umfjöllun okkar um þá atburði sem orðið hafa á vettvangi Evrópuráðsins á fyrsta mánuði þessa árs.
Í upphafi læt ég það koma fram að hv. þm. Lára Margrét Ragnarsdóttir hefur síðan hún tók við forustu í sendinefnd Íslands á þingi Evrópuráðsins leitt sendinefndina af miklum skörungsskap og það er ánægjulegt að verða vitni að því að þátttaka Íslands í starfi Evrópuráðsins er nú mun meiri en hún hefur löngum verið áður. Hv. þm. sem er formaður sendinefndarinnar er m.a. fjarverandi nú vegna þess að hún veitir forustu einni af nefndum þingsins, hún hefur verið kosin tvívegis formaður nefndarinnar og þarf þess vegna að sinna þeim skyldustörfum þegar umræðan fer hér fram.
Ég átti þess kost fyrir rúmum tíu árum að sækja þing Evrópuráðsins í um það bil fjögur ár og þess vegna var mjög fróðlegt að koma til baka eins og ég gerði síðasta vetur og sjá þær miklu breytingar sem þar hafa orðið. Satt að segja finnst mér að bæði á Alþingi, í fjölmiðlum og víðar í þjóðfélaginu skorti nánast algerlega skilning á því hve afgerandi þær breytingar hafa orðið sem setja nú svip sinn á þing og starfsemi Evrópuráðsins. Það er oft og tíðum sagt í opinberri umræðu að Ísland sé í þeirri hættu að einangrast frá umræðu um þróun Evrópu. Hér eru haldnir fundir, ráðstefnur, skrifaðar greinar og haldnar ræður sem fela það í sér að við séum að einangrast frá Evrópu vegna þess að við séum ekki aðilar að Evrópusambandinu. Í þessari umræðu finnst mér skorta skilning á því að Evrópuráðið er nú með aðild ríkja Mið- og Austur-Evrópu orðið víðtækasti vettvangur Evrópusamvinnunnar.
Nú eru 39 Evrópuríki fullgildir þátttakendur í starfi Evrópuráðsins. Sú þátttaka felur í sér að fjórum sinnum á ári koma þjóðkjörnir þingmenn frá þjóðþingum þessara 39 ríkja saman í Strassborg til þess að ræða og síðan greiða atkvæði um mikinn fjölda mála sem þar eru tekin fyrir, mála sem snerta mannréttindi, félagslega þróun, efnahagsmál, öryggismál, lýðræði og fjölmargt annað. Auk þessara fjögurra funda, sem standa hver um sig í heila vinnuviku, starfa nefndir þingsins á þann hátt að þær halda bæði í Strassborg, París og annars staðar í Evrópu mikinn fjölda nefndafunda allt árið. Alþingi Íslendinga er þess vegna nú mjög virkur þátttakandi í mjög fjölþættu starfi þjóðþinga 39 Evrópuríkja.
Frá er greint á forsíðu Morgunblaðsins í dag að í gær hafi utanríkisráðherra Rússlands undirritað formlega aðild Rússlands að Evrópuráðinu. Rússland kemur þar í kjölfarið á Eystrasaltsríkjunum, á Úkraínu, á Moldavíu, á Albaníu og ýmsum öðrum ríkjum auk Póllands, Tékkóslóvakíu, Rúmeníu, Búlgaríu og fjölmargra annarra. Hvaða skoðun sem menn kunna að hafa á því hvort Rússland hafi átt að gerast aðili að Evrópuráðinu eður ei er alveg ljóst að sá veruleiki sem staðfestur var í gær með undirritun utanrríkisráðherra Rússlands, ekki aðeins á aðildarsamningi Evrópuráðsins heldur einnig mannréttindasáttmála Evrópu, felur í sér grundvallarbreytingu á samstarfi í Evrópu. Rússneskir þingmenn og rússneskir ráðherrar, embættismenn og aðrir munu með fullum rétti taka þátt í að meta þau mál sem koma til afgreiðslu bæði á þingi Evrópuráðsins og í ráðherranefndinni.
Það sem er ekki síður mikilvægt og mér virðist nánast ávallt hafa gleymst í umræðunni hjá okkur er að nú getur hver einasti borgari ekki bara í Rússlandi heldur í öllum öðrum ríkjum Mið- og Austur-Evrópu vísað málum sínum til mannréttindanefndar og mannréttindadómstóls Evrópu ef viðkomandi einstaklingur telur á sér brotið af valdhöfum lands síns. Við höfum séð það hjá okkur hvernig málssókn einstaklings á Akureyri varð til þess að stofnanir Evrópuráðsins, mannréttindadómstóllinn og aðrar stofnanir, knúðu Alþingi Íslendinga og ríkisstjórn til að breyta í grundvallaratriðum þrískipan ríkisvalds í landi okkar. Með nákvæmlega sama hætti veitti undirritun utanríkisráðherra Rússlands í gær sérhverjum einstaklingi Rússlands rétt til þess að vísa málum sínum til þessara evrópsku mannréttindastofnana.
Það er líka ljóst að flestir sérfræðingar og stjórnmálamenn eru sammála um að forsendan fyrir öryggi og friði í álfunni felst ekki fyrst og fremst í hernaðarlegum styrk heldur felst hún í lýðræðisþróuninni og mannréttindaþróuninni í álfunni. Með því að taka Rússland og önnur ríki Austur- og Mið-Evrópu inn í hið lýðræðislega samfélag Evrópuráðsins er verið að stíga veigamikið skref til að stuðla að því að lýðræðisþróunin og mannréttindaþróunin í þessum heimshluta geti orðið sá grundvöllur sem gerir okkur kleift að þróa og byggja nýtt öryggiskerfi í álfunni.
Hér heima hafa menn hins vegar ríka tilhneigingu til þess að telja að Evrópusambandið og jafnvel Atlantshafsbandalagið séu meginstofnanirnar í þessari þróun en ég tel rétt að láta þá skoðun í ljósi að sú reglubundna starfsemi sem fer fram allt árið á vettvangi þings Evrópusambandsins og mannréttindastofnana og dómstóla Evrópuráðsins séu veigameiri þættir í þessari þróun en við höfum gert okkur skýra grein fyrir heima.
Ég nefni þetta í upphafi því mér finnst nokkuð skorta á um það að Alþingi Íslendinga og kannski líka ríkisstjórn hafi tekið mið af því í fjárveitingum að þessi grundvallarbreyting hefur orðið á eðli Evrópuráðsins. Evrópuráðsþingið og aðrar stofnanir Evrópuráðsins, m.a. ráðherranefndin, er nú sá vettvangur sem veitir íslenskum stjórnvöldum, bæði Alþingi og ríkisstjórn beinastan aðgang að ráðamönnum ríkja Austur- og Mið-Evrópu, hvort sem það er vegna stjórnmálalegra sjónarmiða eða efnahagslegra hagsmuna.
Einnig er rétt að geta þess að nýlega óskuðu Bandaríkin, Kanada og Japan eftir formlegri áheyrnaraðild að Evrópuráðinu. Mér fannst satt að segja mjög merkilegt sl. mánudag, þegar ég átti þess kost á fundi í efnahags- og þróunarnefnd Evrópuráðsins að fylgjast með ítarlegri umfjöllun sem þar fór fram um starfsemi Evrópubankans, þess banka sem settur var á laggirnar til þess að stuðla að efnahagslegum framförum í Austur-Evrópu, að sjá öfluga sendinefnd frá þjóðþingi Kanada vera mætta á þennan nefndarvettvang Evrópuráðsins til þess að koma sjónarmiðum sínum á framfæri og það sem meira var, að sjá þar einnig fyrrum utanríkisráðherra Mexíkó, öldungardeildarþingmanninn Solana, kominn til fundarins á grundvelli þeirra tengsla sem Mexíkó hefur sem aðildarríki að OECD að umfjöllun efnahagsnefndar Evrópuráðsins. Árlega fjallar efnahagsnefnd Evrópuráðins um málefni OECD og þá mæta einnig til þeirrar umfjöllunar þingmenn frá Japan, frá Ástralíu, Nýja-Sjálandi og nú einnig Mexíkó auk Bandaríkjanna.
Það er líka rétt að menn hafi það í huga að samkvæmt samkomulagi sem gert var milli Evrópubankans, sem er öflugasti fjárfestingaraðilinn í ríkjum Austur-Evrópu og Evrópuráðsins, gegnir þing Evrópuráðsins nú því hlutverki að vera hinn lýðræðislegi umfjöllunarvettvangur bankans. Jacques de Larosière bankastjóri, sem tók við af hinum fræga Attali, gefur einu sinni á ári Evrópuráðsþinginu skýrslur um starfsemi bankans úr efnahags- og þróunarnefnd Evrópuráðsins, leggur þá fyrir þingið gagnrýna skýrslu um starfsemi bankans. Það er þess vegna misskilningur sem kemur fram hjá mörgum að Evrópuráðið sé á engan hátt vettvangur fyrir efnahagsmál og þá hagsmuni sem tengjast þróun viðskipta og efnahagslegra samskipta. Þvert á móti hefur Evrópuráðið um langa hríð verið vettvangur til þess að fjalla um málefni OECD og þau efnahagslegu málefni sem þar eru tekin til meðferðar en hefur einnig vegna breytinganna í Austur-Evrópu tekið í auknum mæli að sér það hlutverk að vera vettvangur fyrir efnahagslega umræðu um málefni ríkja Austur-Evrópu.
Það er líka mjög athyglisvert að í aðdraganda ríkjaráðstefnu Evrópusambandsins hefur Evrópuráðið tekið ákvörðun um að fjalla ítarlega um þær tillögur sem fram hafa komið og munu koma fram á ríkjaráðstefnu Evrópusambandsins. Hvers vegna? Jú, til að gefa þingmönnum ríkja utan Evrópusambandsins formlega, ég legg áherslu á það, formlega aðild að umfjöllun um þá tillögugerð sem fram kemur á ríkjaráðstefnu Evrópusambandsins því að með umfjöllun nefnda Evrópuráðsins og Evrópuráðsþingsins um þessi málefni gefst þingmönnum frá öllum þeim ríkjum Evrópu sem ekki eiga aðild að Evrópusambandinu tækifæri til þess að koma sínum skoðunum á framfæri varðandi þá þróun.
Það er einnig ánægjulegt fyrir okkur að hin norrænu ríki hafa sögulega séð gegnt mikilvægu hlutverki innan Evrópuráðsins. Það var þess vegna ánægjulegt fyrir okkur íslensku fulltrúana að verða vitni að því að hv. þm. Geir Haarde flutti Evrópuráðsþinginu á sl. sumri formlega skýrslu og ávarp fyrir hönd Norðurlandanna og þingmannasamstarfs Norðurlanda. Kannski hefur Norðurlandaráð með vissum hætti vanrækt að rækja þann vettvang sem felst í Evrópuráðinu. Ég get fallist á það að hér áður fyrr var ekki mikil ástæða til þess fyrir Norðurlandaráð sérstaklega að rækja þennan vettvang. En með þeim breytingum sem orðið hafa á Evrópuráðinu finnst mér fyllilega koma til greina að forusta Norðurlandaráðs íhugi að koma á fót, í kjölfarið á heimsókn hv. þm. Geir Haarde til þings Evrópuráðsins sl. sumar, reglulegum samskiptum milli Norðurlandaráðs og Evrópuráðsþingsins. Það getur verið eitt tæki af mörgum til að viðhalda samstöðu Norðurlandanna á gömlum grunni þrátt fyrir aðild sumra þeirra að Evrópusambandinu.
Eins og fram kemur í skýrslu sendinefndarinnar, Íslandsdeildarinnar á Evrópuráðsþinginu, eru þau umfjöllunarefni sem þar eru tekin fyrir ærið margbreytileg. Ég hef vikið lítillega að efnahagsmálum, viðskiptamálum, atvinnuleysi og samskiptum ríkja í norðri og suðri, en allir þessir þættir eru ítarlegir umfjöllunarþættir á vettvangi Evrópuráðsins. Reyndar má einnig geta þess hér að Evrópuráðið hefur sett á laggirnar svokallaða norður-suður miðstöð eða North-South Center sem hefur aðsetur í Lissabon og ríkisstjórn Portúgals hefur lagt mikið kapp á að efla. Þessari stofnun er ætlað að vera samskiptavettvangur Evrópuráðsríkjanna annars vegar og þjóðanna í suðri, sérstaklega í Afríku og Asíu og Mið-Austurlöndum hins vegar. Flest Norðurlönd hafa gerst aðilar að þessari stofnun og mér finnst fyllilega koma til álita að Ísland geri það einnig. Það hefur ekki mikil útgjöld í för með sér. Eftir þeim upplýsingum sem ég hef mundi það krefjast á bilinu 500--600 þús. kr. árlegs framlags af hálfu Íslands, en á grundvelli formlegrar aðildar gætu bæði æskulýðssamtök, einstaklingar, fjölmiðlafólk, fulltrúar almannasamtaka og fjölmargir aðrir komið að því merka starfi sem fer fram í norður-suður miðstöðinni í Lissabon.
Af ýmsum öðrum málum sem tekin eru til umfjöllunar á vettvangi Evrópuráðsins má nefna umhverfismál, málefni sveitarstjórna og héraða, fólksfjöldamál, mannréttindamál af hvaða tagi sem er, auk þess virka eftirlits sem fram fer varðandi pólitíska þróun og þróun mannréttinda í nýjum aðildarríkjum, þ.e. ríkjum Austur-Evrópu. Greinilegt er að samþykktir og formleg afstaða Evrópuráðsins til þeirrar þróunar getur haft úrslitaáhrif í að knýja á um breytingar í átt að meira lýðræði og traustari mannréttindum. Við skulum í þessu sambandi ekki gleyma því að samkvæmt lögum Evrópuráðsins er ekki aðeins heimilt, heldur hefur því einnig verið beitt, að vísa ríki úr þingi Evrópuráðsins um ákveðinn tíma með formlegum hætti ef ríkið gerist brotlegt gegn mannréttindum og lýðræði. Þessum ákvæðum var beitt gagnvart Tyrkjum á sínum tíma þegar herforingjarnir tóku völdin þar. Það var mikið hitamál en leiddi til þess að þingmönnum frá Tyrklandi sem ekki voru kosnir með lýðræðislegum hætti var vísað út úr sal Evrópuráðsins í Strassborg og þeir fengu þar ekki sæti á nýjan leik fyrr en fullgilt lýðræði hafði tekið við í Tyrklandi. Það sama var einnig gert varðandi Grikkland.
Ég held að það sé mikilvægt að hafa í huga að þetta refsivald, þetta formlega refsivald, er í höndum Evrópuráðsins ef stjórnvöld eða herforingjar eða önnur öfl í ríkjum Mið- eða Austur-Evrópu ætla að brjóta niður lýðræðisþróunina eða mannréttindaþróunina í þessum ríkjum. Þar er þess vegna ekki aðeins um það að ræða að Evrópuráðið sé að veita Rússlandi eða öðrum ríkjum í Mið- eða Austur-Evrópu ákveðna viðurkenningu fyrir þann árangur sem þau hafa náð með formlegri aðild, heldur er Evrópuráðið einnig að fá ákveðið agavald með formlegum hætti yfir þeirri þróun. Valdhafarnir í þessum ríkjum vita að það er ekki aðeins að þeir þurfi að svara á hverju ári formlegum spurningum sem sendar eru til þeirra frá mannréttinda- og laganefnd og öðrum stofnunum Evrópuráðsins, heldur eiga þeir á hættu, ef þeir brjóta gegn grundvallarrglum lýðræðis og mannréttinda, að það komi fram tillögur á vettvangi Evrópuráðsins um að vísa þeim úr samtökunum. Það væru mjög alvarleg vegamót fyrir viðkomandi ríki vegna þess að það væri formleg tilkynning til heimsbyggðarinnar um að mistekist hefði að koma á lýðræði og mannréttindum í viðkomandi landi.
Virðulegi forseti. Ég hef að nokkru leyti vikið að ýmsum þeim þáttum sem snúa að starfsemi Evrópuráðsins. Áherslur mínar taka kannski nokkurt mið af því að ég get borið þessa starfsemi saman við þann tíma þegar kalda stríðið var enn ráðandi afl í okkar heimshluta og Evrópu var skipt í tvær blokkir sem stóðu gráar fyrir járnum með gerólíkt þjóðskipulag og þann tíma sem blasir við nú.
Ég vil að lokum endurtaka það sem ég sagði í upphafi að Evrópuráðið er mikilvægasti vettvangur Alþingis og íslenskra stjórnvalda til þess að taka þátt í og fylgjast með þjóðfélagsþróuninni, efnahagsþróuninni og lýðræðisþróuninni í Evrópu. Það er þess vegna mjög mikilvægt að Alþingi ræki skyldur sínar vel í þessum efnum og við komum því þannig fyrir að þeir sem starfa á þessum vettvangi hafi möguleika og getu til þess að halda á málefnum Íslands af reisn.
Það er að lokum einnig vert að geta þess að við höfum orðið varir við það, þingmenn í íslensku sendinefndinni á þessum vettvangi, að ýmsir þingmenn Eystrasaltsríkjanna hafa uppi hugmynd um óformlegt samstarf þingmanna svokallaðra smáríkja í Evrópu. Þar á meðal er Landsbergis sem við þekkjum vel í þessum sal og er eftirminnilegt þegar hann var hér uppi á pöllum sem sérstakur gestur íslenskra stjórnvalda við setningu Alþingis áður en ríki hans hlaut sjálfstæði og gat fagnað lýðræði. Þá sýndu íslensk stjórnvöld og Alþingi þessum forustumanni lýðræðishreyfingarinnar í Eystrasaltsríkjunum þá virðingu að bjóða honum að vera viðstaddur þingsetningu. Við höfum ekki tekið afstöðu til þessarar hugmyndar en í ljósi þeirra orða sem fallið hafa í dag um mikilvægi Eystrasaltsríkjanna og þeirrar samstöðu sem við Íslendingar höfum sýnt þeim hef ég ásamt öðrum fulltrúum Íslands á þingi Evrópuráðsins verið jákvæðir gagnvart henni. Það er ljóst að sum þessara ríkja, m.a. Eystrasaltsríkin, finna sig nú nokkuð vanmáttug gagnvart t.d. Rússlandi. Áður voru það ýmis stærri ríki Mið-Evrópu. Ég nefni ríki eins og Úkraínu sem dæmi. Þau finna tilhneigingu Breta, Frakka, Þjóðverja, Ítala og annarra að horfa fyrst og fremst á hin stærri ríki Mið- og Austur-Evrópu þegar verið er að vega og meta samskipti og málefni. Þess vegna finnst mér það koma til álita að við tökum þátt í að þróa slíkan sameiginlegan, óformlegan vettvang þingmanna smáríkja innan Evrópuráðsins. Það er einnig mikilvægt áður en við tökum slíka formlega ákvörðun að ræða þetta mál, bæði hér í þingsal og á vettvangi utanrmn., þannig að við vissum að við hefðum stuðning Alþingis í þeim efnum.