Dómsmálaráðherra (Þorsteinn Pálsson):
Herra forseti. Með þessu frv. er stigið það tímamótaskref að veita samkynhneigðu fólki í sambúð valkost um að stofna til staðfestrar samvistar og að með því öðlist það sömu réttindi og skyldur og veitt eru fólki í hjúskap. Hér er um að ræða nýjung á sviði íslenskrar sifjaréttarlöggjafar sem hefur það markmið að veita þessum þjóðfélagshópi réttindi sem hann hefur ekki áður notið. Fram til þessa hefur reyndar með öllu verið litið fram hjá því í íslenskri löggjöf að tryggja þurfi réttindi samkynhneigðra sérstaklega.
Löggjöfin hefur almennt verið þögul um þennan þjóðfélagshóp þótt ýmiss konar vernd hafi verið veitt öðrum minnihlutahópum í þjóðfélaginu. Hefur samkynhneigðum einstaklingum í sambúð, sem hafa rekið sameiginlegt heimili með tilheyrandi fjárhagslegri samstöðu, verið fyrirmunað að fá viðurkennt slíkt sambúðarform við skráningu á fjölskyldustöðu. Því hefur að öllu leyti verið litið á þá sem einhleypa einstaklinga við skráningu í þjóðskrá og löggjöf að öðru leyti og hafa þeir ekki notið neins konar hagræðis sem sambúðarfólk eða hjón njóta, svo sem skattalegrar samstöðu og réttar til ýmiss konar félagslegrar aðstoðar sem hefur verið bundinn við hjúskaparstöðu. Nágrannaþjóðir okkar á Norðurlöndunum voru meðal fyrstu þjóða heims til að stíga það skref sem stefnt er að með frv. þessu. Þannig er nú gildandi í Danmörku, Noregi og Svíþjóð löggjöf sambærileg þeirri sem ráðgerð er í frv. og var sú löggjöf m.a. höfð til fyrirmyndar við frumvarpsgerðina. Um þessar mundir er sambærileg löggjöf í undirbúningi í Finnlandi. Verði frv. þetta að lögum ásamt frv. um sama efni sem verður væntanlega lagt fram fljótlega í Finnlandi kemst á sambærileg skipan um þetta efni alls staðar á Norðurlöndum.
Hvatann að gerð frv. þessa má rekja til ályktunar Alþingis frá 19. maí 1992 um skipan nefndar með fulltrúum nokkurra ráðuneyta og hagsmunasamtökum samkynhneigðra til að kanna stöðu samkynhneigðs fólks. Skyldi nefndin m.a. kanna lagalega, menningarlega og félagslega stöðu þess og gera tillögur um úrbætur og nauðsynlegar aðgerðir til þess að misrétti gagnvart samkynhneigðu fólki hverfi hér á landi.
Vorið 1993 skipaði forsrh. nefnd um málefni samkynhneigðra á grundvelli þingsályktunarinnar. Í skýrslu nefndarinnar, sem kom út haustið 1994, birtust tillögur hennar um úrbætur á málefnum samkynhneigðra. Einn þáttur tillagnanna laut að því að bæta skyldi réttarstöðu samkynhneigðra í sambúð með því að gefa þeim kost á að fá sambúð sína skráða með sömu réttaráhrifum og um hjúskap væri að ræða. Frv. þetta byggir á tillögum meiri hluta nefndarinnar um málefni samkynhneigðra um þetta efni og stefnir að áðurgreindu markmiði með nokkrum undantekningum þó frá því að sömu reglur gildi að öllu leyti og eiga við um hjúskap. Þannig ráðgerir frv. að samkynhneigðir í staðfestri samvist geti ekki ættleitt börn eða gengist undir tæknifrjóvgun líkt og þegar hjón eiga í hlut.
Rétt er að víkja nokkrum orðum að hugtakinu ,,staðfest samvist`` sem er nýtt hugtak og kann að hljóma framandi í fyrstu. Það er einmitt markmið frv. að þetta sambúðarform verði í hugum manna aðgreint frá því sem nú er kallað skráð sambúð eða eftir atvikum óvígð sambúð þar sem um er að ræða sambúð karls og konu sem hægt er að skrá hjá Hagstofu og veitir að hluta þau réttindi og skyldur sem stofnast við hjúskap.
Nefndin um málefni samkynhneigðra lagði til að hugtakið staðfest samvist yrði notað um það sambúðarform sem er ráðgert í frv. Með því er undirstrikuð sérstaða þess auk þess sem nefndin álítur hugtakið þjált og það gefi möguleika á afleiddum hugtökum, svo staðfesting samvistar, samvistarmaki, samvistarfólk og þar fram eftir götunum. Ég mun nú lýsa efni og uppsetningu frv. og draga fram helstu aðalatriði þess.
Efnisskipan frv. er með sambærilegum hætti og í norrænni löggjöf um sama efni og ráðgerðar undantekningar frá því að hjúskaparlög gildi um staðfesta samvist eru sambærilegar þeim sem eru til staðar á Norðurlöndum. Frv. er þannig upp byggt að það vísar til þess að ákvæði hjúkskaparlaganna gildi um staðfesta samvist en dregur jafnframt fram hvaða undantekningar eru frá þeirri meginreglu. Þannig er frv. byggt upp á svipaðan hátt og hjúskaparlögin sjálf. Í fyrstu birtast reglur um skilyrði staðfestrar samvistar og könnun slíkra skilyrða sbr. 1.--3. gr. frv. Næst koma reglur um hvernig staðfesting samvistar fer fram í 4. gr., reglur um réttaráhrif staðfestrar samvistar í 5. og 6. gr. frv. Loks er lýst reglum um lok staðfestrar samvistar og réttaráhrif þeirra í 7. og 8. gr. frv. en gildistökuákvæðið er í 9. gr.
Ef fyrst er litið til skilyrða fyrir staðfestri samvist, þá kemur sú undirstöðuregla fram í 1. gr. að tveir einstaklingar af sama kyni geti stofnað til staðfestrar samvistar. Skilyrðið um sama kyn skýrir sig væntanlega sjálft, enda stefnir frv. að því að bjóða samkynhneigðum að staðfesta samvist sína. Skilyrði fyrir staðfestri samvist eru að öðru leyti hin sömu og eiga við um hjúskap með þeirri undantekningu þó sem birtist í 2. mgr. 2. gr. Þar er gerð krafa um ákveðin tengsl þeirra sem vilja staðfesta samvist sína við Ísland þar sem a.m.k. annar einstaklinganna verður að vera íslenskur ríkisborgari með lögheimili sitt hér á landi. Þetta er talin eðlileg regla í ljósi þess að þetta sambúðarform er enn viðurkennt í fáum löndum utan Norðurlandanna og staðfesting samvistar hefur því fyrst og fremst gildi fyrir einstaklinga hér á landi.
Önnur undantekning frá reglum hjúskaparlaganna er ráðgerð í 1. mgr. 4. gr. frv. og varðar hún framkvæmd staðfestingar á samvist. Lagt er til að staðfesting samvistar verði einvörðungu í höndum borgaralegra vígslumanna, þ.e. sýslumanna og löglærðra fulltrúa þeirra, en ekki í höndum kirkjulegra vígslumanna. Þessi undantekning er m.a. lögð til í ljósi afstöðu þjóðkirkjunnar til kirkjulegrar vígslu samkynhneigðra. Málefni þetta er nú til umfjöllunar hjá nefnd sem biskup Íslands skipaði á síðasta ári. Hins vegar hefur kirkjuráð lýst þeirri afstöðu sinni að það óski ekki eftir því og telji vafasamt að mæla fyrir í lögum um heimild til kirkjulegrar vígslu samkynhneigðra. Sú skipan að undanþiggja í lögum heimild til kirkjulegrar vígslu er einnig í samræmi við löggjöf annarra Norðurlanda um þetta efni.
Mikilvægasta ákvæði frv. er að finna í 5. gr. þess þar sem ráðgert er að staðfesting samvistar hafi sömu réttaráhrif og hjúskapur með þeim undantekningum sem birtast í 6. gr. 5. gr. felur ekki aðeins í sér að ákvæði hjúskaparlaga skuli gilda um staðfesta samvist svo sem að gagnkvæm framfærsluskylda stofnist og reglur um eignaskipan í hjúskap eigi við, heldur vísar 5. gr. einnig til þess að öll önnur ákvæði laga sem varða hjúskap gildi jöfnum höndum um staðfesta samvist. Er hér á einum stað skýrlega sett fram sú regla að alls staðar í almennri löggjöf þar sem réttindi eða skyldur stofnast í tengslum við hjúskap eða hjón, eiginkonu eða eiginmann eða annan maka, þá gildi það einnig um staðfesta samvist. Er því ekki þörf sérstakra lagabreytinga á þessum sviðum til þess að réttaráhrif staðfestrar samvistar verði virk. Meðal mikilvægustu réttaráhrifa sem stofnast til í þessu sambandi má nefna að ákvæði skattalöggjafar munu gilda jafnt um einstaklinga í hjúskap og staðfestri samvist, ákvæði erfðalaga um gagnkvæman lögerfðarétt munu gilda milli einstakinga í staðfestri samvist, svo og reglur almannatryggingalaga og laga um félagslega aðstoð svo að eitthvað sé nefnt.
Eins og ég nefndi að framan er lagt til í 6. gr. frv. að nokkrar undantekningar verði frá þeirri meginreglu að staðfest samvist hafi sömu réttaráhrif og hjúskapur. Fyrstu tvær mgr. 6. gr. varða sérstaklega börn, en þar kemur fram að ákvæði ættleiðingarlaga og reglur um heimildir til tæknifrjóvgunar þar sem rætt er um hjón eða hjúskap gildi ekki um staðfesta samvist. Þessar undantekningar eru lagðar til með hliðsjón af því sjónarmiði að það sé barni að jafnaði fyrir bestu að eiga sér bæði móður- og föðurímynd og þannig sé ekki rétt að stuðla að því með lögum að tveir einstaklingar sama kyns eignist börn gegnum ættleiðingu eða tæknifrjóvgun. Það er einnig í samræmi við þá stefnu að lög heimila ekki einhleypum einstaklingum að eignast börn með þessum hætti.
Því má ekki gleyma að í reynd skapast þær aðstæður auðveldlega að foreldri sem fer með forsjá barns síns stofni til staðfestrar samvistar og þannig stofnist sameiginlegt heimilishald þeirra með barni annars einstaklings í staðfestri samvist. Ekki þykir ástæða til að leggja til þá undanteknigu í frv. að einstaklingar í staðfestri samvist megi ekki fara sameiginlega með forsjá barns annars þeirra við þessar aðstæður. Þannig leiðir sjálfkrafa af 3. mgr. 30. gr. barnalaga að þeir fara sameiginlega með forsjá barnsins, enda er það í þágu hagsmuna þess að þeir séu báðir framfærsluskyldir og ræki aðrar foreldraskyldur við það.
Um aðrar undantekningar 6. gr. frv. þarf vart að fara mörgum orðum en vísa má til skýringa í athugasemdum við greinina. 3. mgr. er öryggisventill sem settur er til þess að öðru kyni einstaklinga sem ganga í staðfesta samvist sé ekki gert hærra undir höfði en hinu. Undantekning 4. mgr. varðandi alþjóðlegar skuldbindingar skýrist fyrst og fremst af því að ef samningsaðilar viðurkenna ekki í löggjöf sinni sambúðarform sambærilegt staðfestri samvist er eðlilegt að gera þeim grein fyrir því hvað felst í hjúskaparhugtakinu samkvæmt íslenskum lögum og að þeir þurfi að veita samþykki sitt til að slík réttaráhrif verði gild gagnvart þeim.
Í 7. og 8. gr. frv. er fjallað um lok staðfestrar samvistar og réttaráhrif þeirra. Hér er vísað almennum orðum til ákvæða hjúskaparlaga og rétt er að benda sérstaklega á niðurlag 1. mgr. 8. gr. þar sem birtist sú almenna regla að alls staðar í almennri löggjöf þar sem vikið er að réttaráhrifum hjúskaparloka, þá eigi það jafnt við um lok staðfestrar samvistar. Líkt og ég lýsti hér að framan í tengslum við 5. gr., hefur 1. mgr. 8. gr. þau áhrif að alls staðar í lögum þar sem t.d. er rætt um fyrrverandi maka, ekkju eða ekkil, langlífari maka o.s.frv., þá gildi það um staðfesta samvist án þess að sérstakra breytinga sé þörf á í þessum lögum. Í tveimur síðari málsgreinum 8. gr. eru sérreglur þar sem víðtækari lögsaga er veitt dómstólum og stjórnvöldum í málum sem varða staðfesta samvist.
Herra forseti. Ég hef nú lýst markmiðum og efnisatriðum frv. og dregið fram mikilvægustu atriði þess. Ég legg til að frv. verði að lokinni þessari umræðu vísað til 2. umr. og meðferðar hjá hv. allshn.