[prenta uppsett í dálka] 60. fundur
Rannveig Guðmundsdóttir:
Virðulegi forseti. Ég beini umræðu utan dagskrár til hæstv. forsrh. um undirbúning kjarasamninga. Ég ætla jafnframt að ræða áhrif vinnumarkaðslaganna sem sett voru á þann undirbúning. Það ætti að valda þingmönnum áhyggjum hversu alvarleg staða blasir við í kjarasamningum. Og nú hljóta öllum, sem samþykktu breytingar á vinnulöggjöfinni í fyrra, að vera ljósar afleiðingarnar. Forsrh. er ekki beinn samningsaðili. Sem oddviti ríkisstjórnar ber hann þó ábyrgð á hvernig haldið er á samningamálum opinberra starfsmanna og hann ber ábyrgð á þeim lögum sem sett hafa verið og þeim lögum sem eru í farvatninu og snúa að aðbúnaði, réttindum og kjörum launafólks. Þess vegna beini ég spjótum að forsrh. og kref hann um viðbrögð við harðri gagnrýni forustumanna launþegasamtakanna og hverju það sæti að ríkið hefur ekki komið með gagntilboð við kröfum ríkisstarfsmanna. Ríkisstjórn Sjálfstfl. og Framsfl. reynist vera algjör ríkisstjórn atvinnurekenda og þarf víst engum að koma á óvart. Öll viðbrögð ríkisstjórnar eru atvinnurekendamegin. Lög sem sett hafa verið eru í samræmi við óskir og vilja atvinnurekenda. Hagsmuna launafólks var ekki gætt. Þessi staðreynd hefur blasað við með lögum um stéttarfélög og vinnudeilur, með lögum um réttindi og skyldur opinberra starfsmanna, með skattalagabreytingum fyrir jól og við fjárlagagerðina þar sem fjölmargar lagabreytingar rýrðu réttindi launafólks.
Nú er það komið í ljós sem bent var á þegar lögin um stéttarfélög og vinnudeilur voru sett við harða gagnrýni stjórnarandstöðu og heiftarleg viðbrögð verkalýðshreyfingar að lögin eru mislukkuð. Sú umgjörð kjarasamninga sem lögin skapa reynist erfið, hæstv. forsrh.
Á dönskum vinnumarkaði, sem svo oft er vísað til, hafa aðilar þróað með sér samskiptaform byggt á gagnkvæmri virðingu sem hefur reynst þeim vel. Þessi ríkisstjórn setti einhliða og með valdboði lög um samskipti á vinnumarkaði. Þetta valdboð hefur tafið fyrir og skapað tortryggni af hálfu verkalýðshreyfingar.
VSÍ vill setjast að samningaborði um vinnustaðasamninga án allra leikreglna. Hér skortir enn allar forsendur til að trúnaðarmenn geti gert vinnustaðasamning fyrir starfsmenn. Í Danmörku hefur starf trúnaðarmanna verið þróað þannig að þeir eru vel í stakk búnir að leiða samninga. Vandinn er sá að ekkert jafnræði ríkir milli aðila hér. Atvinnurekendur hafa allar lykilupplýsingar svo sem um rekstur fyrirtækjanna. Starfsmenn eru vanbúnir til að semja við atvinnurekendur af margvíslegum ástæðum og stéttarfélögin eiga ekki að koma að málunum nema sem ráðgjafar. Þetta á allt að gerast undir friðarskyldu, þ.e. þegar búið er að semja um 2% launahækkun. En ég bendi á til að forðast allan misskilning að verkalýðsfélögin hófu umræðunar um vinnustaðasamninga þannig að það er ekki tregða af þeirra hálfu til að gera slíka samninga.
Með nýju lögunum um stéttarfélög og vinnudeilur voru ýmis ákvæði í lögum stéttarfélaganna afnumin einhliða af hálfu stjórnvalda. Trúnaðarráð félaganna innan ASÍ t.d. geta ekki lengur óskað verkfallsheimildar og beðið síðan með boðun verkfalls þar til sýnt þykir að ekki náist samningar heldur er nú settur af stað þungur og mjög dýr ferill atkvæðagreiðslna sem lokar fyrir allan sveigjanleika í samskiptum aðila eftir að í átök er komið. Það á eftir að sannast með þessari löggjöf að oft er betra að aðilar komi sér upp sveigjanlegum leikreglum sjálfir en að þeir séu þvingaðir inn í löggjöf sem greinilega er öðrum aðilanum mjög í óhag.
Þess vegna eru líkurnar miklar á að af þessu nýja fyrirkomulagi hljótist afdrifarík vandræði ef til átaka kemur á vinnumarkaði. Félög geta ekki aflað sér verkfallsheimildar og látið trúnaðarmannaráð ákveða hvort hún er nýtt. Nú þarf afgreiðslu á tillögum til verkfallsboðunar um kjarakröfur þar sem ákveðið er hvaða dag og klukkan hvað verkfall á að hefjast. Þegar verkfallsheimildin liggur fyrir er hún um þessar ákveðnu kröfur og það verður ekki aftur snúið.
Það er vel hægt að sjá það fyrir sér sem afleiðingar þessarar lagasetningar að verkföll á næstu vikum sem kunna að byrja sem skærur á vinnumarkaði breytist síðan í alvarlegri deilur sem þróist í allsherjarátök á milli atvinnurekenda og launafólks. Allt er þetta vegna skammsýni núverandi stjórnvalda sem töldu að þau gætu með lögþvingunum breytt vinnulöggjöfinni atvinnurekendunum í hag án þess að það kæmi einhvers staðar fram. Það eru um þrír mánuðir síðan fyrstu viðræðuáætlanir voru samþykktar. Viðsemjendur hafa engan lit sýnt á þessum tíma. Síðastliðin 7--8 ár hafa nánast engar sérkjaraviðræður átt sér stað. Heildarsamflot hefur verið um samninga og sérkjör framlengd hverju sinni óbreytt. Atvinnurekendur vilja ekki ræða sérkröfur félaganna sem samkomulag var þó um að hefja samningana á og þeir hafa til framtíðar litið eyðilagt möguleika samningsaðila til að nota viðræðuáætlanir sem stjórntæki.
Skoðum hvað hefur verið að gerast hér á vinnumarkaði síðan 1990. Launafólk samþykkti að binda sérkjör sín vegna þess að allir vildu efla stöðugleika í efnahagsmálum. Með því lagði launafólk sitt á vogarskálarnar til að lækka vexti, ráða niðurlögum verðbólgu og ekki síst freista þess að tryggja atvinnuöryggi. Launafólkið tók þetta á sig en á sama tíma, frá 1990, hefur atvinnureksturinn fengið stuðning hins opinbera og fólksins í landinu til að bæta sína stöðu. Ég minni á að sköttum fyrirtækja var breytt, aðstöðugjald var fellt niður sem nam milljörðum króna og stöðugleiki hefur verið í launaútgjöldum fyrirtækja. Þau lækka jafnvel á mörgum sviðum. Og ég spyr: Hvenær er komið að því að launafólk fái sinn skerf? Það nægir ekki að benda launafólki í Framsókn og Dagsbrún á 10% kaupmáttaraukningu sem það fólk hefur ekki fengið. Enn þá síður að segja því að það eigi annað eins í vændum. Þetta fólk fékk aldrei nema 2--3,5% hækkun. Það hljóta allir að skilja að fólkið í landinu þolir ekki lengur þessi lágu laun. Það sýna m.a. skuldir heimilanna sem hafa aukist um 200--300% og eru að buga heimilin. Á meðan gerðar eru gengdarlausar kröfur á hendur launafólki er atvinnurekstrinum í landinu aldrei stillt upp né gerðar til hans viðlíka kröfur.
Er ekki eðlilegt að spyrja nú, hæstv. forsrh., þegar flest stórfyrirtæki landsins sýna mikinn hagnað ársins 1996, mörg þeirra annað árið í röð, hvenær ef ekki núna hafa atvinnurekendur tök á að borga mannsæmandi laun? Umræðan á að snúast um þetta. En það er við þessar aðstæður sem forsrh. kemur fram og leggst á sveif með atvinnurekendum. Hann segir að launafólk sé að tala sig inn í verkfall. Hann lýsir launafólki sem er með taxtakaup upp á 50--65 þús. kr. sem skemmdarvörgum og forustumönnum launþega sem þeir séu að svíkja fólkið í landinu. Málflutningur hans er þannig að halda mætti að hann væri aðalsamningamaður VSÍ. Þó er hann að því leyti ógeðfelldari að forsrh. er einmitt í þeirri stöðu að hann ætti að gæta þess að vera maður sátta, maður sem tekur ekki einhliða afstöðu því þannig rýrir hann allt traust á sér frammi fyrir launafólki landsins.
En hvert er umhverfi samninganna nú? Þjóðarsátt um stöðugleika hefur lengt efnahagsþrengingar landsins. Valdhafar boða góðæri. Nánast allir samningar eru lausir. Almenn laun í landinu eru orðin allt of lág. Stórir hópar eru undir fátæktarmörkum. Hverjar eru svo kröfurnar? Það er grunntónn allra að færa taxta að greiddu kaupi, að tryggja kaupmátt, að tryggja atvinnuöryggi. Það er líka krafa um 70 þús. kr. lágmarkslaun. Dagvinnulaunin hjá Framsókn og Dagsbrún eru í 49--65 þús. kr. VSÍ talar um þessar kröfur sem kollsteypu, býður tíkall á tímann meðan krafa verkafólks er grunnkaupshækkun sem munar um. Það er fullyrt að kaupmáttur ráðstöfunartekna hafi hækkað um allt að 10% á tveimur árum. Niðurstaða hagfræðings sem kannað hefur kaupmáttaraukningu Dagsbrúnarmanna er að kaupmáttur heildarlauna þeirra sé að meðaltali tæp 2% á ári. Hann byggir á iðgjöldum áranna 1993--1995. Þetta eru staðreyndir sem ganga þvert á staðhæfingar forsrh. og atvinnurekenda sem bregða fyrir sig villandi meðaltölum.
Í áramótaræðu sinni talaði forseti Íslands um fátækt sem smánarblett á íslensku samfélagi, en forsrh. efaðist í sínu ávarpi um sannleiksgildi slíkra frétta. Niðurstöður Félagsvísindastofnunar benda til að um 10% Íslendinga séu fátækir. Verst settir eru atvinnulausir, námsmenn, bændur, einstæðir foreldrar og lífeyrisþegar.
Viðbrögð ríkisstjórnarinnar eru sérstaklega eftirtektarverð. Í stað þess að taka á málum landbúnaðarins þar sem mörg býli bera varla einn aðila í launum, hvað þá hjónin bæði, á lausnin að vera atvinnuleysisbætur. Það er ótrúlegt virðingarleysi gagnvart starfsstétt sem fyrir ráðaleysi valdahafa í málaflokknum er nú komin undir fátæktarmörk.
Sömu sögu er að segja um bótaþega Tryggingastofnunar ríkisins. Með lögum hefur tenging bóta við laun verið afnumin þannig að nú getur ríkisstjórnin ákveðið bætur að eigin geðþótta meðan allir vita að vandi atvinnulausra er að það vantar störf. Ekkert gengur með 12 þúsund störfin sem Framsfl. lofaði fyrir síðustu kosningar. Þá birtist okkur í frv. um atvinnuleysistryggingar sú sýn ríkisstjórnarinnar að hinn atvinnulausi sjálfur sé vandamálið. Þingflokksformaður Framsfl., það voru líka 3.000 árið áður en Framsókn kom að ríkisstjórninni. Það frv. skerðir réttindi atvinnulausra og ýtir þeim út úr réttinda- og bótakerfi inn á félagsmálastofnanir sveitarfélaga. Það þarf því engan að undra að á árunum 1995--1996 urðu fátækir á Íslandi enn fátækari.
Virðulegi forseti. Jafnaðarmenn hafa flutt mörg þingmál sem varða hag og réttindi launafólks og nú síðast sett fram tillögu á Alþingi um 80 þús. kr. lágmarkslaun. Jafnaðarmenn voru á erfiðleikatímum tilbúnir að hjálpa atvinnulífinu að rétta úr kútnum. En við gerum líka þeim mun ríkari kröfur til að launafólk hljóti nú sinn réttláta skerf, bæði í samskiptum við vinnuveitendur og ríkisvaldið. Ég spyr í lokin: Hver er launastefna ríkisstjórnarinnar sem m.a. er atvinnurekandi rúmlega 30 þúsund starfsmanna?
