Jóhanna Sigurðardóttir:
Herra forseti. Frv. það sem hér er til umræðu felur í sér mörg merk nýmæli sem ástæða er til að fagna og hæstv. dómsmrh. hefur gert grein fyrir. Hinu er ekki að leyna að það veldur miklum vonbrigðum að sjálfræðisaldurinn í þessu frv. skuli vera óbreyttur. Eftir því hefur verið beðið nokkuð lengi hvaða afstöðu ríkisstjórnin tæki til þessa máls vegna þess að eins og þingheimur veit, þá hefur umræða um hækkun á sjálfræðisaldrinum oft verið hér til umræðu. Frumvörp hafa verið flutt bæði á síðasta þingi og þessu þingi af mér og hv. þm. Guðnýju Guðbjörnsdóttur í þá veru að hækka sjálfræðisaldurinn í 18 ár eins og gerist í langflestum löndum í kringum okkar.
Um þau frumvörp hefur aldrei verið hægt að fá neina efnislega niðurstöðu eða afgreiðslu í allshn. sem hefur fjallað um þau mál, af því að til þess hefur ávallt verið vísað að hæstv. dómsmrh. væri með málið til umfjöllunar og nefnd á hans vegum væri að skoða málið. Ég hefði haldið, herra forseti, að þegar þetta atriði væri til umfjöllunar, þá hefði hæstv. ráðherra tekið sér lengri tíma til að fjalla um og fara yfir kosti og galla þess að hækka sjálfræðisaldurinn í 18 ár. En ráðherra lét það ógert, fór stuttlega yfir kosti þess að hafa aldurinn óbreyttan en skautaði algjörlega yfir það að lýsa kostum þess að breyta honum. Það er alveg ljóst á frv. að nefndin sem samdi þetta frv. hefur átt í mestum bögglingi með að gera upp hug sinn í þessu máli, enda kemur fram að nefndin hafi skilað tveimur útgáfum af frv. til lögræðislaga til hæstv. dómsmrh. þar sem annað frv. innihélt hækkun á sjálfræðisaldrinum en hitt var um hann óbreyttan. Þess vegna er alveg nauðsynlegt, herra forseti, að fara ítarlega yfir kosti og galla þess að hækka sjálfræðisaldurinn hér í þessari umræðu. Og ég held að það sé ekki rétt sem hæstv. ráðherra hélt fram, og mun koma inn á það í máli mínu, að það væru fyrst og fremst félög og stofnanir sem færu með málefni barna sem lent hafa á villigötum sem hafi mælt með hækkun á sjálfræðisaldrinum.
Það var nú svo að við fengum það þó í gegn í hv. allshn. að farið var yfir umsagnir með frv. og það orðuðu allir nefndarmenn að það væri mjög einstætt að hver umsögnin á fætur annarri sem þarna kom fram væri jákvæð, ekki bara frá félögum og stofnunum sem fjalla um vandamál barna heldur frá mörgum öðrum aðilum eins og t.d. Sambandi ísl. sveitarfélaga og fleirum aðilum.
Það vekur furðu mína að Framsfl. skuli standa að ákvæðinu eins og hér er lagt upp með. Svo virðist að í hverju málinu á fætur öðru sé Framsfl. genginn í björg hjá íhaldinu og ég spyr sjálfa mig hvort hér sé um að ræða stjfrv. Af hverju geri ég það? Það er vegna þess að fyrr á þessu þingi var hæstv. félmrh. spurður um afstöðu hans til þess að hækka sjálfræðisaldurinn. Hæstv. félmrh. sagði orðrétt, með leyfi forseta:
,,Spurt var um sjálfræðisaldur og mér er kunnugt um að dómsmrn. hefur þetta mál til meðferðar og fyrirspurn var send til félmrn. um hver afstaða ráðuneytisins væri til hækkunar sjálfræðisaldurs. Við unnum nokkuð í þessu og ég kannaði málið og velti því töluvert fyrir mér og svar okkar var það að við töldum að nauðsynlegt væri að hækka sjálfræðisaldurinn í 18 ár. Það var svar okkar.``
Það er alveg ótvírætt að núna fyrir örfáum vikum síðan lýsti hæstv. félmrn. því yfir á Alþingi að hann væri því hlynntur að hækka sjálfræðisaldurinn í 18 ár. Og ég trúi því varla að hæstv. félmrh. skipti svo skarpt um skoðun að hann sé búinn að breyta afstöðu sinni af því að Sjálfstfl. er þeirrar skoðunar, eða a.m.k. hæstv. dómsmrh., að hann skuli vera óbreyttur. Því spyr ég eina framsóknarmanninn hér í salnum, hv. þm. Jón Kristjánsson: Er það virkilega svo að Framsfl. sé sammála því að hafa sjálfræðisaldurinn óbreyttan? Ég skal ekki, herra forseti, kalla eftir hæstv. félmrh. þó að það væri freistandi af því að ég veit að hæstv. ráðherra á afmæli í dag. Ég skal því hlífa honum við því að kalla hann hér inn í salinn þó að full ástæða væri til en vænti þess að ég fái þó einhverja vísbendingu um það frá hv. þm. Jóni Kristjánssyni hvort Framsfl. er sammála því að hafa sjálfræðisaldurinn óbreyttan.
Nefndin sem fjallaði um þetta mál gerir ítarlega grein fyrir rökum með og á móti að hækka sjálfræðisaldurinn í greinargerð með þessu frv. og það er virðingarvert af henni. Varðandi rökin með, er farið inn á mörg þau atriði sem við sem tölum fyrir hækkun á sjálfræðisaldrinum höfum tíundað í umræðum hér á Alþingi. Ég vil vara við þeim rökum sem hæstv. dómsmrh. hélt fram í umræðunni og sem notuð eru gegn hækkun sjálfræðisaldursins í 18 ár, að það séu fyrst og fremst úrræði til að beita gegn börnum sem búa við vandamál og verið sé að svipta fjölmarga þeim rétti sem þetta á að fela í sér, sjálfræðisaldurinn 16 ár, vegna vandamála örfárra. Sú leið að hækka sjálfræðisaldurinn í 18 ár er ákvæði fyrst og fremst hugsað til að tryggja öryggi og vernd allra barna til 18 ára aldurs og vil ég fara nánar inn á það í mínu máli.
Helstu rökin fyrir þeirri breytingu að hækka sjálfræðisaldurinn í 18 ár eru þau að lögin taki mið af breyttum þjóðfélagsaðstæðum, séu í samræmi við það sem tíðkast í nágrannalöndum okkar, miði að auknu lagasamræmi í íslenskum rétti, tryggi betur að ungt fólk búi við öryggi og aðhald foreldra til 18 ára aldurs og auðveldi meðferð á ungum fíkniefnaneytendum. Það er alkunna að þjóðfélagsaðstæður hafa gjörbreyst frá því að 16 ára reglan var innleidd í lög. Ungmenni eru núna háðari foreldrum sínum efnahagslega en áður var raunin með auknum kröfum um menntun svo dæmi sé tekið. Einnig hefur atvinnuleysi aukist sem þýðir það líka að börnin eru háðari foreldrum sínum, en nú búa 80--90% ungmenna á aldrinum 16--18 ára í foreldrahúsum. Lengri skólaganga hefur almennt þýtt að ungmenni verða að treysta á að foreldrar sjái fyrir þeim lengur en áður tíðkaðist. Ég hef nefnt atvinnuleysið og fleiri dæmi mætti nefna.
Ég vil halda því fram og það höfum við gert, flutningsmenn þess frv. sem nú liggur fyrir hv. allshn., að framlenging forsjárskyldu foreldra til 18 ára miði gagngert að því að auka réttaröryggi barnsins, en inntak forsjárskyldu er uppeldisskyldan svo sem best hentar hag barnsins og þörfum þess hverju sinni. Hækkun sjálfræðisaldurs er því framlenging á ábyrgð og skyldum, ekki bara foreldra og forráðamanna, heldur samfélagsins í heild gagnvart börnunum. Ég tel að þetta inntak forsjárskyldunnar, sem er uppeldisskyldan, gangi gegn ákvæðum laga um vernd barna og ungmenna, en markmið þeirra laga er að styrkja uppeldishlutverk fjölskyldunnar og beita úrræðum til verndar börnum þegar við á.
Það er rétt hjá hæstv. dómsmrh. að það fólk sem fjallar um málefni barna er á einu máli um að rétt sé að hækka sjálfræðisaldurinn í 18 ár, ekki bara vegna þeirra barna sem búa við vandamál eða hafa lent á glapstigum heldur sé þetta ákvæði sem tryggi og auki rétt barna og ungmenna til 18 ára aldurs.
Á Íslandi eru foreldrar forsjárskyldir við barn til 16 ára aldurs þess. Forsjáraðilar eru þó framfærsluskyldir gagnvart börnum sínum til 18 ára aldurs og geta einstakar forsjárskyldur haldist lengur ef þörf krefur. Þar er hægt að nefna að framlag til menntunar eða starfsþjálfunar, getur haldist til 20 ára aldurs. Hérna er því eitt atriði sem eru rök í málinu. Það er samræmingarsjónarmið, að það er verið að samræma réttindi og skyldur barna og foreldra þeirra. Það þarf að vera samræmi í löggjöf að því er varðar forsjár- og framfærsluskylduna, að þeim ljúki á sama tíma.
Ég hef nefnt að fagfólk er á einu máli um að hækka beri sjálfræðisaldurinn. Svo er líka um Samband ísl. sveitarfélaga sem hefur lýst því afdráttarlaust yfir, mig minnir að það hafi veri fulltrúaráð Sambands ísl. sveitarfélaga. Það var tillaga starfshóps á vegum borgarstjórnar um úrbætur í málefnum miðbæjarsins í Reykjavík. Það var líka tillaga samráðsnefndar um málefni barna og ungmenna til félmrh. 1992 og það var líka tillaga nefndar hæstv. dómsmrh. um úrbætur í fíkniefnamálum.
Ég ætla lauslega að fara yfir umsagnirnar sem hafa komið. Ég er ekki með þær allar við höndina, herra forseti, en ég hygg að það sé fyrst og fremst Lögmannafélag Íslands sem lýsir ákveðnum efasemdum þó að ég sjái nú ekki að það mæli neitt gegn hækkun á sjálfræðisaldrinum. Umboðsmaður barna sendi mjög vandaða umsögn frá sér þar sem tíunduð eru rök sem mér finnst öll lúta í þá átt að mæla með hækkun á sjálfræðisaldrinum. En umboðsmaður barna bendir rétt eins og nefndin á ýmis ákvæði í öðrum lögum sem þurfi að huga að, en telur að áður en endanleg ákvörðun verði tekin um hækkun sjálfræðisaldurs úr 16 í 18 ár, skuli gera könnun á viðhorfum barna á aldrinum 15--18 ára til þeirra breytinga. Síðan er það stjórn Sambands sveitarfélaga sem mælir með samþykkt frv. og fulltrúaráðið felur stjórn sambandsins að beita sér fyrir því að sjálfræðisaldur verði hækkaður úr 16 í 18 ár þegar á yfirstandandi þingi, mig minnir að þetta hafi verið á sl. ári. Síðan er það barnaverndarráð sem er fylgjandi slíkri breytingu, þ.e. það telur að þau rök sem mæli með henni vegi þyngra en þau rök sem kunna að mæla gegn henni. Það er auðvitað kjarni þessa máls að ef vegin eru rök með og á móti, þá vega þau miklu þyngra rökin með, og það er raunverulega niðurstaða flestra sem um málið hafa fjallað.
Það er alveg ljóst á frv. að nefndin sem samdi það hefur ekki verið sammála um þetta atriði. Það er a.m.k. einhver ástæða fyrir því að hún skilar hæstv. ráðherra tveimur útgáfum af frv. Barnaverndarráð kemur akkúrat með þau sjónarmið sem ég hér nefndi að með hækkun sjálfræðisaldurs er í raun og veru verið að framlengja ábyrgð foreldra á uppeldi barna sinna, ekki bara barna sem eru í vandamálum heldur allra barna. Og það er bent á þá staðreynd að börn séu mun lengur í foreldrahúsum en áður og unga fólkið er flest í námi og tækifærum til tekjuöflunar í fríum hefur fækkað. Meðferðarstöð ríkisins fyrir unglinga mælir með hækkuninni, lögreglustjórinn í Reykjavík gerir ekki athugasemdir við frv. og þá er ég að tala um frv. um hækkun á sjálfræðisaldrinum sem ég og hv. þm. Guðný Guðbjörnsdóttir fluttum. Heimili og skóli eru varla félagasamtök sem eru bara að fást við vandamál. Þetta eru samtök sem láta sig varða heill og hamingju allra barna. Í umsögn þeirra um frv. um hækkun sjálfræðisaldurs frá í fyrra segir, með leyfi forseta:
,,Samtökin styðja þessa breytingu og taka undir þau rök sem birtast í greinargerð flutningsmanna`` og þau voru hér tíundað. Hér segir orðrétt: ,,Breytingin undirstrikar ábyrgð foreldra á framfærslu unglings og tryggir honum dvöl í foreldrahúsum a.m.k. til 18 ára aldurs sem er hagsmunamál á tímum atvinnuleysis. Þeir unglingar sem búa við svo óblíðar aðstæður í heimahúsum að þeir vilji eða verði að fara að heiman munu að sjálfsögðu eiga rétt á aðstoð yfirvalda til að losna úr slíkum hremmingum.``
Síðan er mjög vönduð umsögn frá Barnaverndarstofu en þar segir, með leyfi forseta: ,,Í ákvæði 1. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins sem Íslendingar fullgiltu 2. nóvember árið 1992 skilgreinir að börn séu þeir einstaklingar sem eru innan 18 ára aldurs. Miðað við þá löggjöf sem er í gildi hér á landi njóta íslensk ungmenni eldri en 16 ára ekki þeirra réttinda sem falla innan sjálfræðishugtaksins og barnasamningurinn tilgreinir. Hér er einkum átt við rétt þessa aldurshóps til forsjár foreldra, en forsjárskyldum þeirra lýkur raunverulega þegar einstaklingurinn hefur náð sjálfræðisaldri. Með vísan til þess er ljóst að íslensk lög, þar á meðal núgildandi lögræðislög, tryggja íslenskum ungmennum ekki öll þau réttindi sem tilgreind eru í barnasamningnum.``
Barnaverndarstofa vekur athygli á lokaathugasemdum eftirlitsnefndar Sameinuðu þjóðanna við framkvæmd Íslands á barnasamningnum frá fundi hennar með fulltrúum íslenskra stjórnvalda í janúar árið 1996. Hún segir efnislega að skorta kunni á að samningurinn endurspeglist að fullu í landslögum og að gera þurfi ráðstafanir til að tryggja þau réttindi sem talið er að í samningnum njóti fullrar verndar. Og síðan segir í umsögn Barnaverndarstofu: ,,Hér á nefndin ugglaust við hinn lága sjálfræðisaldur á Íslandi, en í bráðabirgðaathugasemdum nefndarinnar er sérstaklega hvatt til að hann verði tekinn til endurskoðunar.`` Ég vil spyrja hæstv. dómsmrh. sérstaklega um þetta atriði. Er það svo að eftirlitsnefndin hafi gert athugasemd við sjálfræðisaldurinn hér á landi og hefur hún óskað þess eða beint því til okkar að breyta sjálfræðisaldrinum? Ég held að það sé nauðsynlegt að fá það fram við þessa umræðu.
Það eru mörg önnur rök sem Barnaverndarstofan tíundar sem ég hef ekki tíma til að fara yfir. Það er þó e.t.v. ástæða í lokin að fara yfir breytingar á ákvæðum laga ef hækkun sjálfræðisaldurs verður lögfest. Nefnd dómsmrh. sem samdi þetta frv. segir hér, herra forseti, að hún telji ekki nauðsynlegt, ef svo fer að sjálfræðisaldur verði hækkaður, að gera breytingar á öðrum lögum. Þetta geti staðið sjálfstætt án þess að breyta öðrum lögum. En nefndin telur eðlilegt ef svo verður að tekin verði til athugunar nokkur atriði í löggjöfinni sem þessu tengjast.
Þá nefnir nefndin nokkur atriði og maður veltir fyrir sér hvort það séu þau atriði sem hæstv. ríkisstjórn og hæstv. dómsmrh. óttast að verði næsta krafa þegar búið er að hækka lögræðisaldurinn og það sé kannski ein ástæða þess að hæstv. dómsmrh. sér sér ekki fært að mæla með þessari breytingu þó að allir fagaðilar, Samband ísl. sveitarfélaga og fleiri aðilar sem ég hef hér nefnt, mæli eindregið með hækkun á sjálfræðisaldrinum, ekki út af vandamálum örfárra heldur út af heildinni. Er það ástæðan, ég spyr hæstv. ráðherra, það sem tíundað er á bls. 31, t.d. að 6. gr. laga um tekju- og eignarskatt verði breytt á þann veg að börn verði sjálfstæðir skattaðilar við 18 ára aldur í stað 16 ára eins og nú er, að foreldrum þurfi að greiða barnabætur til 18 ára aldurs í stað 16 ára, og að skoða þurfi ýmsar bætur samkvæmt almannatryggingalögunum. En ég ítreka að þetta á varla að verða fyrirstaða vegna þess að eins og segir hjá nefndinni, þá getur þetta ákvæði staðið sjálfstætt.
Herra forseti. Tíma mínum er að ljúka. Ég vil segja að þó að frv. feli ekki í sér breytingar á sjálfræðisaldrinum, þá er ástæða til þess að fagna að það er komið fram vegna þess að þá getur hv. allshn. ekki borið því við að við þurfum enn einu sinni að bíða eftir því að hæstv. dómsmrh. heiðri þingið með því að leggja fram frv. og taka afstöðu til þessa máls, þá er það úr sögunni, herra forseti. Og nú hlýtur hv. allshn. að þurfa að taka afstöðu til þessa máls sem greinilega eru skiptar skoðanir um og þingið að fá að taka afstöðu til málsins. Við munum auðvitað gera kröfu til þess, flutningsmenn þessa frv., að allshn. taki málið til efnislegrar umfjöllunar og afgreiði það inn í þingið. Að öðrum kosti hljótum við að flytja brtt. við það frv. sem hér er til umfjöllunar þannig að Alþingi fái að taka afstöðu til málsins.
Herra forseti. Ég vona að hv. þm. Jón Kristjánsson geti þá upplýst okkur um málið hér. Ég hef þá trú að það sé meiri hluti fyrir þessari breytingu á hv. Alþingi, a.m.k. ef hv. framsóknarmenn eru samkvæmir sjálfum sér og ekki enn eina ferðina í þessu máli ásamt öðrum gengnir í björg hjá íhaldinu.