[prenta uppsett í dálka] 99. fundur
Flm. (Svanfríður Jónasdóttir):
Herra forseti. Ég mæli hér fyrir tillögu um stofnun úrskurðarnefnda í málefnum neytenda sem 383. mál á þskj. 672. Meðflutningsmenn mínir eru hv. þm. Magnús Stefánsson, Kristín Ástgeirsdóttir, Kristján Pálsson og Sigríður Jóhannesdóttir.
Í þáltill. er lagt til að ríkisstjórninni verði falið að koma á fót úrskurðarnefndum til að fjalla um annars vegar ágreiningsmál neytenda og opinberra þjónustufyrirtækja og hins vegar neytenda og sjálfstætt starfandi sérfræðinga á ýmsum sviðum.
Herra forseti. Fram til þessa hafa íslensk stjórnvöld ekki sinnt málefnum neytenda í neinu samræmi við það sem tíðkast hjá nágrannaþjóðum okkar. Þannig hafa íslensk stjórnvöld, ein stjórnvalda á Norðurlöndum, ekki átt frumkvæði að því að auðvelda neytendum að fá niðurstöðu í ágreiningsmálum sínum og seljenda eða veitenda vöru og þjónustu.
Íslensk stjórnvöld hafa ekki átt frumkvæði að setningu neytendalöggjafar umfram það sem þau hafa orðið að gera í tengslum við EES-samninginn. Í skýrslu frá viðskiptaráðuneytinu til EFTA árið 1991 er það sérstaklega tekið fram að engin umræða hafi farið fram nýlega um stofnun smámáladómstóls hér á landi sem lengi hefur þó verið baráttumál Neytendasamtakanna. Jafnframt kemur fram að í næstu framtíð séu ekki áformaðar neinar breytingar þar að lútandi.
Afskipti stjórnvalda annars staðar á Norðurlöndum af ágreiningsmálum neytenda og veitenda þjónustu eru víðtæk. Í Svíþjóð og Finnlandi eru starfandi sérstakir umboðsmenn neytenda og úrskurðarnefndir í ýmsum málaflokkum sem kostaðar eru af ríkinu. Í Noregi og Danmörku eru einnig sérstakir umboðsmenn neytenda auk þess sem úrskurðarnefndir eru starfandi í fjölmörgum málaflokkum. Ljóst er að stjórnvöld annars staðar á Norðurlöndum láta sig neytendamál meira máli skipta en íslensk og veita umtalsvert meiri fjármuni miðað við höfðatölu til að tryggja þegnum sínum skjóta og ódýra úrlausn mála sinna.
Neytendasamtökin okkar hafa gripið til þess ráðs að gera samstarfssamninga við tiltekin þjónustusvið um starfrækslu sérstakra kvörtunar- eða úrskurðarnefnda sem gætu á einfaldan og ódýran hátt úrskurðað í ágreiningsmálum milli neytenda og veitenda í viðkomandi málaflokkum. Frá upphafi hefur þess verið gætt að stjórnvöld skipuðu formann hverrar nefndar og hafa þau þannig með þátttöku sinni í raun viðurkennt þörfina fyrir starfsemi nefndanna þótt frumkvæðið hafi ekki verið þeirra. Starfandi kvörtunar- og úrskurðarnefndir eru nú sex talsins.
Þær eru eftirfarandi:
nefnd um ágreiningsmál neytenda og seljenda og þjónustuaðila í byggingariðnaði,
nefnd um ágreiningsmál neytenda og ferðaskrifstofa um skipulagningu og framkvæmd ferða erlendis,
nefnd um ágreiningsmál vegna fatahreinsunar,
nefnd um ágreiningsmál neytenda og félaga í Kaupmannasamtökunum og Samtökum samvinnuverslana vegna kaupa á vöru og þjónustu,
nefnd um ágreiningsmál neytenda og vátryggingafélaga um sök og sakarskiptingu í slíkum málum,
nefnd um viðskipti neytenda við fjármálafyrirtæki.
Nefndirnar gegna því mikilvæga hlutverki að tryggja neytendum ódýra og skjóta úrlausn og um leið minnkar þörfin á að leitað sé til dómstóla með tilheyrandi biðtíma og kostnaði. Þótt úrskurðir nefndanna séu ekki bindandi hefur reynslan hérlendis og erlendis sýnt að aðilar hlíta úrskurðum í 70--80% tilfella.
Tvær síðasttöldu nefndirnar voru stofnaðar með virkum atbeina stjórnvalda. Þannig höfðu stjórnvöld bein áhrif á orðalag endanlegs texta samþykktra starfsreglna nefndanna og voru þær auglýstar í B-deild Stjórnartíðinda. Raunverulegir stofnendur þessara mikilvægu úrskurðarnefnda, sem annars vegar fjalla eins og áður sagði um ágreining neytenda og vátryggingafélaga og hins vegar neytenda við fjármálafyrirtæki, voru því viðkomandi fagráðherrar á þeim tíma þó að frumkvæðið kæmi frá neytendum og samtökum seljenda.
Eðlilegt er, herra forseti, að spurt sé hvers vegna samtök neytenda haldi ekki áfram á þeirri braut sem mörkuð hefur verið og gangist fyrir stofnun fleiri úrskurðarnefnda og fái stjórnvöld til samstarfs á síðari stigum. Í sjálfu sér er ekki loku fyrir slíkt skotið jafnvel þó að stjórnvöld taki það frumkvæði í málinu sem þessi tillaga gerir ráð fyrir. Hvað varðar úrskurðarnefnd um viðskipti neytenda við opinber þjónustufyrirtæki er hins vegar eðlilegt að stjórnvöld eigi þar atbeina frá byrjun. Hins vegar má varðandi félög sérfræðinga benda á að þau eru mjög mörg og mismunandi. Ólíklegt er að úrskurðarnefnd, sem máli skiptir varðandi þjónustu þessara mörgu ólíku sérfræðigreina, verði sett á stofn nema stjórnvöld eigi þar beint frumkvæði.
Miðað við þá þróun sem orðið hefur í nágrannalöndum okkar og þá reynslu sem fengist hefur af starfsemi úrskurðarnefnda verður að telja rétt að stjórnvöld beiti sér fyrir stofnun slíkra nefnda. Reglulega berast fjölmargar kvartanir varðandi starfsemi opinberra fyrirtækja til Neytendasamtakanna og hefur því miður komið fram að yfirleitt sé erfiðara að fá fram réttmætar leiðréttingar hjá opinberum þjónustufyrirtækjum en hjá einkafyrirtækjum. Það er því ljóst að brýn þörf er á stofnun úrskurðarnefndar um viðskipti neytenda og opinberra þjónustufyrirtækja eins og þessi tillaga gerir ráð fyrir.
Herra forseti. Úrskurðarnefndir sem fjalla um ágreiningsmál milli neytenda og seljenda eða veitenda hafa ýmsa ótvíræða kosti. Í fyrsta lagi auðvelda þær neytendum aðgang að fljótvirkri og ódýrri meðferð ágreiningsmála sinna við seljendur. Í öðru lagi fá neytendur tækifæri til að ítreka og skýra kröfur sínar gagnvart seljendum og veitendum þjónustu og vöru af ýmsu tagi ef auðvelt er að nálgast þá. Í þriðja lagi sparar þessi leið umtalsverð útgjöld í dómskerfinu þar sem mörg mál, sem annars kæmu til kasta dómstóla, hljóta meðferð hjá úrskurðarnefndunum og er þar með lokið. Þessi málsmeðferð yrði jafnan mun ódýrari en meðferð fyrir dómstóli. Það er því hægt að fullyrða, herra forseti, að starfsemi úrskurðarnefnda hafi í för með sér þjóðfélagslegan sparnað og aukið réttlæti.
Það er álit flutningsmanna að úrskurðarnefnd um viðskipti neytenda við opinber þjónustufyrirtæki ætti að vera fastanefnd skipuð þremur mönnum þar sem ráðherra veldi formann nefndarinnar og annan til vara, báða úr hópi starfandi dómara, en Neytendasamtökin veldu einn fulltrúa og annan til vara. Einn fulltrúi yrði valinn frá hverju þjónustusviði hins opinbera fyrir sig og tæki hann sæti í nefndinni þegar fjallað væri um mál sem vörðuðu hans svið eða málaflokk þannig að nefndarmenn, sem tækju þátt í úrskurði máls, væru jafnan þrír.
Úrskurðarnefnd um viðskipti neytenda og sjálfstætt starfandi sérfræðinga ætti einnig að vera fastanefnd skipuð þremur mönnum sömuleiðis nema þriðji fulltrúinn væri valinn frá hverju félagi sérfræðinga fyrir sig og settist hann í nefndina þegar mál sem varðaði hans fagfélag væri til meðferðar hjá nefndinni. Kostnaði af störfum þessara nefnda væri hægt að mæta þannig að neytandi greiddi ákveðið málskotsgjald þegar hann kæmi kvörtun á framfæri við viðkomandi nefnd. Hámark slíks gjalds gæti verið um 5.000 kr. en það er í samræmi við það sem tíðkast annars staðar á Norðurlöndum. Þetta gjald fengi neytandinn endurgreitt ef hann ynni mál sitt að hluta eða öllu leyti.
Hvað varðar frekari kostnað við úrskurðarnefnd um kvartanir yfir þjónustu hins opinbera er eðlilegt að hið opinbera greiði hann að öllu leyti. Hins vegar verður að telja eðlilegt hvað varðar úrskurðarnefnd um viðskipti neytenda við sjálfstætt starfandi sérfræðinga að félög þeirra taki að einhverju leyti þátt í kostnaði. Ástæða þess að ekki er talið rétt að Neytendasamtökin greiði kostnað af störfum slíkrar nefndar er sú að þau eru frjáls áhugamannasamtök neytenda sem hafa lítið annað aflafé en félagsgjöld. Ekki getur talist eðlilegt að félagsgjöld frjálsra félagasamtaka renni til greiðslu kostnaðar við opinbera nefnd sem allir landsmenn eiga aðgang að. Einnig ber að hafa í huga að kostnaður sambærilegra nefnda erlendis er yfirleitt borinn af opinberum aðilum.
Árið 1974 flutti Bragi Sigurjónsson alþingismaður þingsályktunartillögu um þjónustu héraðsdómstóla við neytendur. Sú tillaga hlaut ekki fullnaðarafgreiðslu. Í ráðherratíð Vilmundar Gylfasonar sem dómsmálaráðherra var unnið að undirbúningi frumvarps um þetta málefni en það var ekki lagt fram og ekkert gerðist frekar í málinu. Nokkrum sinnum hafa síðan verið fluttar fyrirspurnir um framgang slíks máls á Alþingi þar sem viðbrögð ráðherra hafa verið vinsamleg en ekkert hefur þó gerst.
Á síðasta þingi var lögð fram tillaga samhljóða þeirri sem ég mæli nú fyrir en hún varð ekki útrædd. Í þeirri umsögn sem Neytendasamtökin sendu frá sér kemur fram það mat samtakanna að starfsemi þeirra úrskurðarnefnda sem þegar eru starfandi hafi gefið góða raun, létt álagi af dómstólum og gefið neytendum betra aðgengi og á ódýrari hátt til að koma kvörtunum sínum á framfæri.
Stofnun sérstaks smámáladómstóls eða auðveldari meðferð minni háttar mála fyrir héraðsdómi hefur lengi verið sérstakt áhugamál samtaka neytenda. En í ljósi reynslunnar telja samtökin samkvæmt tilvitnaðri umsögn heppilegra og kostnaðarminna að koma á fót úrskurðarnefndum á öllum mikilvægum sviðum viðskiptalífsins.
Herra forseti. Það er tímabært að íslensk stjórnvöld láti sig málefni neytenda meira varða en orðið er og sýni því starfi sem unnið er á vettvangi Neytendasamtakanna meiri stuðning. Það geta þau gert með því að taka undir frumkvæði samtakanna að lausnum eins og þeirri sem þessi ályktun fjallar um. Það má líka, herra forseti, líta á það sem lið í nútímavæðingu viðskiptalífsins á Íslandi.
Að lokinni þessari umræðu legg ég síðan til að ályktuninni verði vísað til hv. efh.- og viðskn.
