Árni R. Árnason:
Herra forseti. Hér er til umfjöllunar frv. til laga um lögræðislög sem hefur verið til athugunar í hv. allshn. Rétt er að geta þess að nefndin er sammála um að frv., eins og það kom fram, sýnist mjög vandlega unnið og um það álitaefni sem mest gætir millum okkar nefndarmanna er í raun fjallað um í greinargerð með frv. þó svo nefndin sem það samdi hafi ekki tekið ákvörðun þess efnis að breyta skyldi því með frv. eins og það var lagt fram.
Ég tek undir það sem fram kemur í nefndaráliti að með þessari löggjöf koma fram margvíslegar úrbætur sem varða réttindi þeirra einstaklinga sem koma til umfjöllunar um nauðungarvistanir eða meðferð lögræðismála þeirra og hyggst ekki rekja það frekar. Það álitaefni sem ég er ekki sammála nefndarmönnum að öðru leyti um hyggst ég ræða sérstaklega en um það er ég að mestu leyti sammála hv. þm. Hjálmari Jónssyni. Við höfum báðir gert fyrirvara um þetta atriði með undirritun á nefndaráliti.
Í álitinu kemur fram að mælt var með hækkun sjálfræðisaldurs í nær öllum umsögnum sem nefndinni bárust og í framsögu formanns nefndarinnar kom fleira fram sem ég tel rétt að menn hafi í huga þegar þeir heyra okkur, sem ekki erum sammála, geta þess sem við teljum við eiga. Um þetta, herra forseti, vænti ég leyfis til þess að nefna nokkur atriði úr umsögnum sem hafa vakið athygli okkar nefndarmanna og sem sumir aðrir nefndarmenn telja vera almenna röksemd fyrir hækkun sjálfræðisaldurs. Til að mynda kom fram vönduð umsögn frá Landssamtökunum Þroskahjálp þar sem þau gera þrjú atriði í frv. að umfjöllunarefni. Þar á meðal að samtökin mæli með því að sjálfræðisaldur yrði hækkaður í 18 ár. Síðan er færð fram forsenda í einni málsgrein upp á þrjár línur. Þar segir að vart þurfi að hafa mörg orð um það að fyrir umbjóðendur samtakanna hefur hvert orð mikið að segja o.s.frv. Í þessari umsögn eru hvergi nefnd atriði sem varða aðra landsmenn eða nokkur önnur ungmenni. Ég álít þess vegna, herra forseti, þetta atriði í umsögn Þroskahjálpar ekki varða málið almennt. Ég tel að ég sé ekki að misvirða skoðun samtakanna varðandi umbjóðendur þeirra að þessu leyti.
Það er rétt að geta þess einnig að hin tvö atriðin sem samtökin fjalla um í umsögn sinni fá hvort um sig nærri heillar blaðsíðu umfjöllun í umsögn samtakanna og það segir mér einfaldlega að þau tvö atriði eru miklu veigameiri og að áliti þeirra þarfnast þau miklu meiri umfjöllunar.
Herra forseti. Ég vil líka nefna vandaða og viðamikla umsögn frá samtökunum Barnaheill og geta þess að þau segja það meginrök fyrir hækkun sjálfræðisaldurs að þeirra mati að það sé rökrétt og raunar nauðsynlegt að foreldrar gefi börnum sínu aukið svigrúm þegar fullorðinsárin nálgast. Ég verð að viðurkenna, herra forseti, að ég skil ekki beint samhengið þarna á milli.
Þessi samtök nefna líka að yfirvofandi sjálfræðisaldur verði til þess á mörgum heimilum að foreldrar gefi 13--15 ára unglingum ótímabært frelsi til útivistar og umberi nauðugir áfengisneyslu og fleira af ótta við að eðlilegur agi, eðlilegur agi, herra forseti, verði til þess að allt springi í loft upp þegar 16 ára aldri er náð.
Enn verð ég að viðurkenna, herra forseti, að ég skil ekki samhengið og raunar sýnist mér að samtökin Barnaheill telji það mest vandkvæði í þessu álitaefni að foreldrar standi ekki við skyldur sínar sem foreldrar og umsjónarmenn barna sinna. Þykir mér sú niðurstaða afskaplega sérkennileg og verð að segja aftur: Ég get ekki litið svo á að hún sé fullkomin, fullbær og haldbær röksemd fyrir almennri hækkun sjálfræðisaldurs.
Stofnunin Barnaverndarstofa hefur líka sent inn vandaða umsögn upp á sennilega nærfellt 10 blaðsíður. Þar er um þetta atriði fjallað í einni stuttri málsgrein upp á fimm línur. Enn verð ég að viðurkenna, herra forseti, að það segir mér að þau sem segja álit sitt í umsögn frá stofnuninni Barnaverndarstofu telja ýmis önnur atriði í frv. miklu mikilvægari en þetta.
Samtökin Geðhjálp hafa einnig sent umsögn sem er ekki jafnmargorð, en þess verður að geta, herra forseti, að þau samtök leggja megináherslu á ýmislegt annað. Þau samtök gera í umsögn sinni grein fyrir sex tölusettum atriðum, m.a. á nauðsyn þess að hafa reglubundið eftirlit með nauðungarvistunum og þvingunarmeðferðum á geðdeildum og nauðsyn þess að ákvæði um gerð reglugerðar um skráningu og eftirlit með þvingunarmeðferð verði í lögum. Samtökin nefna sitthvað fleira, en sjötta og síðasta atriðið er tillaga um að sjálfræðisaldur verði hækkaður í 18 ár og líkt og önnur samtök fær það ekki mikið rúm í umsögninni, sex línur, og stenst ekki samjöfnuð við fyrri atriðin sem greinilegt er að samtökin Geðhjálp telja miklu mikilvægari að vel takist til við ákvörðun um.
Hvað varðar umsagnir sem fram komu til nefndarinnar, herra forseti, vil ég að endingu gera grein fyrir áliti starfshóps um málefni geðsjúkra, sem við verðum að álíta að starfi á sambærilegu sviði og samtökin Geðhjálp, fjalli um einstaklinga, ungmenni sem fullorðna, þegar orðna sjálfráða sem ekki, rétt eins og önnur sem hér hafa látið málið sig varða. Undir umsögn þeirra ritar formaður starfshópsins og hann segir ósköp einfaldlega --- þar verð ég að viðurkenna, herra forseti, að ég tel raunar að formaður hv. allshn. hafi ekki sagt rétt um þegar hann sagði að enginn hefði lagt til annað um þetta atriði sem ég ræði. Formaður starfshóps um málefni geðsjúkra segir:
,,Formaður hópsins styður þá ákvörðun að halda sjálfræðisaldur við 16 ár. Ef hann er hækkaður í 18 ár má líta svo á að stór hópur einstaklinga sé sviptur sjálfræði til þess að koma hlutfallslega litlum hópi til hjálpar``, eins og rakið er í athugasemdum. Hann segir enn fremur: ,,Til viðbótar við þau rök sem þegar hafa fram komið má nefna að nýmæli í frv. sjálfu`` --- og er þá sérstaklega átt við takmarkaða lögræðissviptingu --- ,,minnkar nauðsyn á því að hækka sjálfræðisaldur úr 16 í 18 ár.``
Herra forseti. Ég er þeirrar skoðunar að margt hafi orðið þess valdandi að margir þjóðfélagsaðilar, samtök foreldra, skóla og ýmissa uppalenda, þar á meðal frjálsra félagasamtaka sem starfa með börnum og ungmennum, hafa tekið afstöðu til þessara hugmynda og til þess hvort rétt sé að við hækkum sjálfræðisaldur og förum þar t.d. að ráði annarra grannþjóða okkar og að því sem kemur fram í alþjóðasáttmála Sameinuðu þjóðanna um vernd barna og ungmenna.
Ég held að það sé nauðsynlegt, herra forseti, að við minnumst nokkurra ummæla sem fallið hafa, til að mynda hér fyrir fáeinum mínútum í þessum ræðustól, að sjálfræðissvipting sé mjög alvarleg aðgerð. Það voru orð hæstv. ráðherra í þessu máli.
Ég lít svo á að ákvörðun um að breyta hinum almennu skilyrðum um aldur fyrir sjálfræði sé jafnalvarleg ákvörðun. Mér finnst sérkennilegt að heyra hér sagt að þau rök sem fram hafa komið gegn hækkun sjálfræðisaldurs séu mjög veigalítil, eins og var sagt dálitlu fyrr í umræðunni. Þar var t.d. sagt að slík hækkun mundi hugsanlega auðvelda flutning fjölskyldna milli landa. Ég verð að viðurkenna, herra forseti, að það hefur hvergi komið fram í máli þeirra sem sent hafa hv. allshn. umsagnir sínar eða rætt við hana á fundum hennar, skoðanir eða álitaefni sem þessu tengjast. Þetta eru algerlega nýjar upplýsingar fyrir okkur og raunar kom ekkert fram sem sýnir fram á að þetta sé réttmæt ályktun.
Ég tel hins vegar veigameira, herra forseti, að við fjöllum ekki hér um réttindi þeirra sem eiga að starfa með ungmennum eða þurfa að fjalla um ungmenni sem hugsanlega komast í erfiðar aðstæður. Við fjöllum hér um réttindi ungmennanna sjálfra og þó að það hafi komið fram, sem rétt er, að einhver breyting hafi orðið á aldursviðmiðun í almennum kjarasamningum, þá hefur það ekki breyst að í almennum kjarasamningum eru líka sérstök ákvæði, eins og verið hafa um áratugi, um laun til ungmenna yngri en þetta. Því var ekki breytt í almennum kjarasamningum. Enn þá eru til sérstök ákvæði um kjör, launakjör, starfandi unglinga allt frá 14 og jafnvel 12 ára aldri. Ég verð því að viðurkenna að eitthvert nýmæli um að miða launakjör við 18 ár hygg ég að breyti engu um það hvort unglingar starfi yfirleitt eða ekki. Ég hygg það breyti engu um tekjumöguleika unglinga og ég hygg að það breyti engu um það sem hér er löng, ekki áratuga, heldur aldalöng, hefð fyrir því að ungt fólk leggur sitt eigið framlag til heimila, til þeirrar atvinnu sem stunduð er á hverjum stað, hvort sem það er á heimili eða utan þess, sjálfum sér til framfærslu og þroska. Í þessu samhengi verð ég að viðurkenna, herra forseti, að það hefur oft birst mér og verið sagt við mig, ekki aðeins af löndum mínum heldur öðrum, að það sé skemmtilegt og virðingarvert einkenni á Íslendingum að greinilega megi merkja að hér sé ungt og uppvaxandi fólk fyrr sjálfstætt, fyrr ábyrgt gerða sinna en með öðrum þjóðum, ekki vegna laga heldur vegna þess að það sýnir fyrr manndóm og þroska til þess að taka slíkar ákvarðanir um eigin mál. Skyldum við nú breyta því með lögum?
Þeirri spurningu, herra forseti, verð ég að svara með ályktun einni. Ég er þeirrar trúar að ef við hækkum þessi aldursmörk í lögum muni það smám saman, að vísu á lengri tíma en það tekur að afgreiða lög, leiða til þess að ungu fólki verður smám saman síður falin ábyrgð á eigin málum, síður falin ábyrgð á starfi heldur en verið hefur. Með þessum orðum meina ég að bæði heimili, foreldrar og aðrir uppalendur, jafnvel sjálfboðasamtök, ég tala ekki um aðilar á vinnumarkaði muni draga það um tvö ár eða svo frá því sem nú hefur gerst að fela unglingum ábyrgð og störf. Verkefni við hæfi verði látin bíða.
Ég hygg að það sé þekkt í uppeldi, herra forseti, að hverjum uppvaxandi manni, á hvaða aldri sem hann er, er brýn nauðsyn að fást við störf við hæfi og ögrandi störf sem kalla fram þroska af starfinu sjálfu.
Ég verð að viðurkenna, herra forseti, enn og aftur að ég hef talið þetta einkenni á Íslendingum mjög okkur til virðingar og ég tel okkur ekki til virðingar að draga með þeim hætti sem er ráðgert í tillögum meiri hluta allshn. úr réttindum uppvaxandi ungmenna. Ég tel að við eigum áfram að sýna þeim traust til að fara með eigin ábyrgð, vera sjálfstæðir einstaklingar og hafa nokkurt frumkvæði um eigin mál. Ég tel að með því sé hlutur foreldra, skólamanna eða annarra sem koma að þroska þeirra eða uppeldi ekki gerður lakari. Ef til þarf að taka vegna þess að ungmenni lenda í erfiðleikum eða á glapstigum, þá verða með frv., þegar það verður að lögum, traustari leiðir en áður til að grípa inn í. Í því samhengi vil ég sérstaklega vísa til ábendingar í umsögn starfshóps um málefni geðsjúkra sem ég tel raunhæfari ábendingu en margar aðrar sem fram hafa komið.
Ég tel ekki skynsamlegt, herra forseti, að fara þá leið sem kemur fram í tillögum meiri hluta nefndarinnar vegna þeirra einstaklinga eða samtaka sem finnst erfitt að eiga við og annast ungmenni sem hafa sjálf réttindi. Mér finnst það gersamlega ófullnægjandi röksemd.
Vegna þessarar afstöðu minnar, herra forseti, skal ég taka það skýrt fram að tillagan sem um ræðir er a-liður 1. tölul. í breytingartillögum meiri hluta nefndarinnar en vegna efnis tillögunnar varðar það b-lið í 1. tölul. og einnig tillögurnar í töluliðum 7, 8 og 9. Ég mun greiða atkvæði gegn tillögunni sjálfri og að öðru leyti haga atkvæði mínu eftir því sem ég tel við eiga um tillögurnar sem tengjast henni.
Ég vænti þess, herra forseti, að þingmenn hugsi sig vandlega um áður en þeir fara þá leið að skerða réttindi uppvaxandi ungmenna, skerða tækifæri þeirra til að finna til sjálfsábyrgðar, hugsanlega skerðast þar á eftir tækifæri þeirra til þroskandi viðfangsefna, til þess að bæta stöðu einhverra sem þurfa að annast fáein ungmenni því sem betur fer og þrátt fyrir allt, erum við hér að tala um aðila sem annast fáein ungmenni sem hafa lent í erfiðleikum en eru um leið að reyna að bæta það með því að taka þennan rétt af öllum ungmennum á þessum aldri og láta öll ungmenni bíða eftir þessum rétt í tvö ár vegna fáeinna. Ég tel það ekki rétta leið og þess vegna er ég mótfallinn þessari tillögu.