Ágúst Einarsson:
Virðulegi forseti. Hér er góð umræða og þörf í gangi. Ég held að mjög mikilvægt sé fyrir okkur þingmenn að hugsa sífellt um samskipti löggjafarþingsins og framkvæmdarvaldsins. Við þekkjum dæmi þess þó þau séu nokkuð gömul að sömu einstaklingar hafa komið að því að semja lagafrv. fyrir framkvæmdarvaldið og verið kallaðir til ráðuneytis viðkomandi þingnefndar og gefið álit á því frv. sem þeir áttu aðild að að semja og sami einstaklingur hafi síðan dæmt eftir þessum lögum. Til eru dæmi um þetta úr sögu okkar að sami einstaklingur hafi komið að öllum þessum þremur valdþáttum, framkvæmdarvaldi, löggjafarvaldi og dómsvaldi. Ég held að brýnt sé þótt þessi mál hafi færst til betri vegar á síðari árum að við förum vel yfir þetta. Ég tel tillöguna vera góða, ég er reyndar einn af flutningsmönnunum, og ég held að hér sé lagt upp með mjög mikilvægt málefni sem mundi horfa mjög til bóta í samskiptum þings og ríkisstjórna.
Hv. 1. þm. Reykn., Ólafur G. Einarsson, forseti Alþingis, ræddi þessi mál áðan á víðum grundvelli og gat m.a. um að endursköpun á þingsköpum væri í gangi. Það er mjög til bóta. Ég held að þetta mál komi vitaskuld inn í þá umræðu.
Hægt er að nefna ýmsa þætti í sambandi við þingsköpin sem eru verð umhugsunar. Til að mynda einmitt það sem við erum að gera hér núna. Við erum að ræða frv. um að heimila nefndum að fjalla um og rannsaka sérstök mál og þetta snýr sérstaklega að framkvæmdarvaldinu. Enginn ráðherra er viðstaddur og það er ekki í fyrsta sinn sem það er. Þó verið sé að ræða mál sem snertir framkvæmdarvaldið beint þá er enginn ráðherra, enginn fulltrúi ríkisstjórnarinnar, í þingsal til að taka þátt í þeirri umræðu, hlusta á rök þingmanna um eitthvað sem betur má fara. Vitaskuld er þetta einn af þeim hlutum sem við þurfum að íhuga og þyrfti að breytast í skipulagi okkar. Sömuleiðis er sá þáttur sem ég legg mikið upp úr og það er að Alþingi hafi fjárhagslegt sjálfstæði gagnvart framkvæmdarvaldinu. Það hefur ekki verið þannig undanfarin ár. Oft hefur verið farið með fjárhagsbeiðnir Alþingis eins og aðrar stofnanir og jafnvel verið skornar niður tillögur þess aðila sem fer með fjárveitingavaldið. Hér þarf bæði að breyta hugarfari, hugsanlega að breyta einhverju í löggjöf, því vitaskuld er ekki gott fyrirkomulag að löggjafarvaldið þurfi að sækja stíft til framkvæmdarvaldsins það sem snertir fjárveitingar.
Hér hafa verið nefnd nokkur atriði varðandi þingsköp. Hv. 1. þm. Reykn. ræddi nokkrar umbætur sem hann er að vinna að eins og fundaraðstöðu nefnda sem er satt best að segja fyrir neðan allar hellur. Það er líka hægt að nefna mál sem hann vakti athygli á eins og ræðutíma. 1. umr. tekur umtalsverðan tíma en ég teldi mjög til bóta ef menn mundu bindast fastmælum um að talsmenn þingflokka fengju rýmri tíma í málum en í velflestum tilfellum mætti gera ráð fyrir að meginafstaða þingflokka kæmi fram af hálfu þess talsmanns. Sömuleiðis þarf líka að gefa þingnefndum mun meira rými í störfum þingsins. Bryddað hefur verið upp á því að taka einar tvær vikur á þessu þingi sérstaklega til nefndastarfa. Ég held að það ætti að gera meira af því að hafa sérstakan tíma fyrir nefndastörf og hafa hlé á fundum í þingsal. Þetta gæti t.d. verið í því formi að þingið væri með fundartíma í salnum í þrjár vikur en síðan væri hin fjórða alltaf bundin við nefndarstörf. Við höfum verið að þokast í þessa átt en það mætti gera meira af því. Sömuleiðis held ég að brýnt væri að taka upp ákvæði sem eru í þessu frv. og gera að almennri reglu varðandi þingnefndir að þær störfuðu fyrir opnum tjöldum. Við þekkjum það víða annars staðar. Ég held að það yrði mjög til bóta. Sömuleiðis ef ráðherrar mundu reglubundið mæta hjá þingnefndum til að fara yfir þau mál sem þeir hyggjast leggja fyrir og spyrjast fyrir um framkvæmd einstakra lagaákvæða sem eru þá til umfjöllunar hjá framkvæmdarvaldi á hverjum tíma. Einnig má benda á þá gömlu hugmynd sem ég held að yrði mjög til bóta fyrir Alþingi að ráðherrar sætu ekki á Alþingi. Það er að segja að sé þingmaður ráðherra, eins og er oftast í fyrirkomulagi okkar, léti hann af þingmennsku á meðan hann væri ráðherra og varamaður hans tæki við. (Gripið fram í: Svona í praxís.) Þeir sitja a.m.k. ekki á Alþingi, það er rétt, en varamenn hafa svo sem ekki mætt reglubundið fyrir þá. Þetta er eitt sem við þyrftum að íhuga.
Hv. þm. Svavar Gestsson kom í umræðunni áðan m.a. inn á þær stofnanir sem heyra undir Alþingi. Hér er vitaskuld um Ríkisendurskoðun að ræða og umboðsmann Alþingis. Það vantar að fylgja eftir niðurstöðum þessara aðila. Við höfum ekki skapað rúm í umræðu um niðurstöður sem koma frá umboðsmanni eða Ríkisendurskoðun og eitthvað virðist líka vanta í löggjöf okkar um að því áliti sem kemur fram frá þessum stofnunum Alþingis sé framfylgt. Fjölmörg dæmi hafa komið frá umboðsmanni Alþingis sem er ekkert tekið á að hálfu framkvæmdarvaldsins. Það er hunsað án þess að það sé tekið skilvirkt upp á Alþingi og ekki lagafyrirmæli um hvernig með skuli fara. Sömuleiðis hefur oft komið fyrir í úttektum Ríkisendurskoðunar að ýmislegt hefur komið í ljós, jafnvel lögbrot eða reglugerðarbrot af hálfu framkvæmdarvaldsins og ekkert er gert með það að hálfu þess þegar á reynir. Mikilvægt er að finna þessum málum betri farveg.
Ég tel að þingskapaumræða þurfi nauðsynlega að eiga sér stað. Forseti Alþingis nefndi áðan í ræðu sinni að unnið sé að þessu í forsn. og hjá formönnum þingflokka sem er eðlilegur farvegur. Hins vegar væri mjög gott að ræða almennt um þessi mál, e.t.v. áður en endanlegar tillögur fæðast. Ég held að mjög brýnt sé að þessir þættir komi til umræðu.
Ég ræddi áðan að við værum að tala hér um þessa sögulegu þrjá þætti sem þjóðfélaginu er stýrt eftir, löggjafarvald, framkvæmdarvald og dómsvald. Hin síðari ár er hægt að segja að tveir valdþættir til viðbótar hafi komið fram í þjóðfélagi okkar með vaxandi þunga, þ.e. sem fjórði valdþátturinn eru hagsmunaaðilar sem við þekkjum mjög vel í þjóðfélagi okkar og fimmti aðilinn eru fjölmiðlar. Báðir valdahóparnar eða stofnanirnar, ef við getum nefnt þá svo, hafa mjög mikið vald í nútímaþjóðfélagi. Vald sem ekki var til staðar í þeim mæli sem nú er fyrir nokkrum áratugum.
Þetta er sérstaklega alvarlegt hvað varðar löggjafarvaldið vegna þess að veikt löggjafarvald og veikir stjórnmálaflokkar efla hagsmunaaðila. Hagsmunaaðilar eru eðli málsins samkvæmt oftast eins máls hreyfingar sem taka afstöðu og berjast fyrir hagsmunum afmarkaðra hópa. Við þekkjum best hagsmunahópa, sem eru aðilar vinnumarkaðarins, sem berjast fyrir hagsmunum sínum á tilteknu sviði en láta önnur svið þjóðmála afskiptalaus. Segja má að munurinn á stjórnmálaflokki og hagsmunaaðilum sé einmitt breiddin sem felst í stjórnmálaflokkunum. Það er íhugungarefni fyrir okkur, sem erum stjórnmálamenn, að langflestir ráðandi hagsmunaaðilar í íslensku þjóðfélagi eru mun sterkari en stjórnmálaflokkarnir. Þeir eru mun sterkari fjárhagslega en stjórnmálaflokkarnir og margir af þessum hagsmunaaðilum hafa meiri völd á setningu löggjafar en góðu hófi gegnir. Þetta er alvarlegt og á að vera okkur til íhugunar hvort hér sé á ferðinni þróun sem sé æskileg. Ég tel ekki svo vera.
Við getum nefnt sem dæmi um þetta að mjög mörg frv. sem við erum að fjalla um hér á Alþingi snerta á einhvern hátt efnahagsmál. Við búum ekki á Alþingi yfir neinni stofnun sem við getum leitað til, sjálfstæðri stofnun fyrir Alþingi í sambandi við ráðgjöf um efnahagsmál. Við getum leitað til nokkurra stofnana framkvæmdarvaldsins um ráðgjöf og við gerum það stundum, einstakir þingmenn og þingflokkar ef svo ber undir, það getur verið Þjóðhagsstofnun, Seðlabankinn eða jafnvel ráðuneyti en þetta eru allt stofnanir framkvæmdarvaldsins. Ég hefði talið mjög til bóta að við á Alþingi íhuguðum að setja upp ráðgjafarstofnanir innan húss hjá okkur sem gætu verið okkur til stuðnings í umfjöllun um frv. í nefndum.
Annar þáttur sem hefur ekki verið drepið á sem styður þetta frv. Það er að löggjafarstarf hefur verið að breytast verulega á undanförnum árum. Nú er orðið miklu algengara að við búum við alþjóðlega lagasetningu. Við Íslendingar þekkjum þetta vel þegar við gerðum alþjóðlegan milliríkjasamning um EES. Í honum fólst að við tókum mikið af EES-löggjöfinni inn í lagasafn okkar. Þetta er þróun sem er að gerast mjög víða annars staðar, t.d. innan Evrópu. Þar fer sífellt meira af löggjafarstarfinu, sem markar leikreglur þjóðfélaga í Evrópu, fram á Evrópuþinginu fyrir utan það sem er gert beint af hálfu framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins. Við erum vitaskuld ekki inni í þeirri hringiðu en við höfum kynnst þessu með EES-samningnum og með lögfestingu þeirra þátta sem þar eru. Þetta breytir vitaskuld starfsemi þjóðþinga. Það á við löggjafarþing okkar alveg eins og löggjafarþingin í nágrannalöndunum. Tillagan gengur einmitt út á það að löggjafarþingið sem kjörinn aðili, m.a. til eftirlits með framkvæmdarvaldi, þarf að styrkja stöðu sína í útfærslu þess eftirlits. Hún gerir ráð fyrir auknu eftirliti af hálfu löggjafarvaldsins, möguleikum til að koma að málum sem varða framkvæmd laga og reglugerða.
Ég tel að löggjafarstarfið hafi verið að breytast á undanförnum árum og áratugum. Nýir valdþættir eru komnir inn sem þarf að taka tillit til. Mér finnst að eins og löggjafarstarfið hefur verið að þróast á Íslandi hafi það veikst. Þó svo það hafi batnað mikið, alveg réttilega benti hæstv. forseta Alþingis á að vinnubrögð væru betri hér en var fyrir nokkrum árum, þá hafa breytingarnar í þjóðfélaginu knúið á um að við þurfum enn þá meira að halda vöku okkar og laga okkur að breyttum aðstæðum. Ég held að þessi tillaga eigi einmitt að vera okkur tilefni til að ræða málin í víðara samhengi og við gerum okkur grein fyrir því hvernig við viljum að Alþingi starfi sem einn af valdþáttunum í þjóðfélagi okkar. Það eru að mörgu leyti breyttar aðstæður.
Ég hef sérstakar áhyggjur af þessu mikla valdi hagsmunaaðila við löggjafarstörf, þ.e. þeir koma óbeint að löggjafarstörfum með ráðgjöf. Við vitum það fullvel að mörg lagafrumvörp eru hér beinlínis samin úti í bæ ef svo má að orði komast og eru þá liður í samkomulagi ríkisvalds við þessi hagsmunasamtök en fá síðan hina eðlilegu þinglegu afgreiðslu á Alþingi. Ég tel að að ýmsu leyti séum við þarna komin út í ógöngur og þurfum að hugsa um þetta því að það sem er náttúrlega aðalsmerki löggjafarþingsins og Alþingis er að það er lýðræðislega kosin stofnun. Það er sá eini af þessum valdþáttum sem er lýðræðislega kosinn, framkvæmdarvaldið er það náttúrlega hér hjá okkur með því að við búum við þingræði og ríkisstjórnin styðst jú við meiri hluta Alþingis en hinir þættirnir, bæði hagsmunaaðilar og fjölmiðlar, lúta raunverulega allt öðrum lögmálum heldur en hinni lýðræðislegu niðurstöðu sem kemur fram í kosningum hverju sinni.
Ég held að það sé einmitt brýnt að við breytum starfsháttum okkar hér á Alþingi, gerum þá markvissari, og ég er sannfærður um að það starf sem er unnið nú undir forustu núv. forseta Alþingis sé í mjög góðum farvegi. Ég hef á tilfinningunni að þar sé verið að reyna að efla stöðu Alþingis gagnvart öðrum valdþáttum í þessu þjóðfélagi og það sé brýnt að halda áfram á þeirri braut en það á líka að velta fyrir sér því breytta hlutverki alþingismanna að hafa betra og vandaðra eftirlit með ýmsum þeim þáttum sem eru hér í þjóðfélaginu bæði hvað varðar framkvæmdarvaldið og ekki hvað síst þá aðra valdþætti sem hafa komið til á hinum síðari árum.