Jóhanna Sigurðardóttir:
Herra forseti. Ég tel að þegar við erum að breyta löggjöf um dómstóla þá eigi að ríkja um það bærileg sátt á þinginu. Slík mál ætti ekki að afgreiða í ágreiningi. Ég tel að það hafi tekist hjá allshn. og lögðu allir nefndarmenn sig fram um að hægt væri að ná sameiginlegri niðurstöðu í þessu stóra máli. Töluvert skiptar skoðanir voru um málið í nefndinni þegar til stóð að afgreiða það fyrir jólin og ég held að það hafi verið mjög farsælt fyrir framgang þessa máls að þá hafi náðst samstaða um að fresta málinu fram yfir áramótin. Það hefur orðið til þess að menn hafa sæst á sameiginlegar breytingartillögur. Þær bera nokkur merki málamiðlunar en allt að einu tel ég að hér hafi vel til tekist.
Eins og fram hefur komið þá felur þetta stóra mál í sér að staða og sjálfstæði dómstólanna er styrkt. Stóra breytingin í frv. er að þar er tekið á innri stjórnsýslu héraðsdómstólanna. Segja mætti að þó breytingarnar séu margar í þessu frv., þá séu þær stærstu að sérstakri stjórnarnefnd, sem nefnist dómstólaráð, verða falin veruleg verkefni og sjálfstæði. Eins er lagt til að stöður dómarafulltrúa verði lagðar niður í núverandi mynd en í staðinn teknar upp stöður löglærðra aðstoðarmanna dómara.
Megintilgangur frv. er að styrkja stöðu og sjálfstæði dómstólanna og auka þannig tiltrú almennings á starfsemi þeirra eins og fram kemur í athugasemdum með frv. Það ætti auðvitað að vera rauði þráðurinn í gegnum löggjöf um dómstólana.
Í frv. segir jafnframt að sjálfstæði og hlutleysi dómstóla verði að vera hafið yfir allan vafa og ekki sé nægilegt að það sé tryggt í reynd heldur verði það að vera sýnilegt.
Ég ætla að víkja að örfáum atriðum sem lúta að þeim brtt. sem allshn. leggur hér fram og voru kannski helst gagnrýnd af umsagnaraðilum sem skiluðu umsögnum til nefndarinnar.
Fulltrúar héraðsdómstólanna héldu því mjög stíft fram að með því að fella niður störf dómarafulltrúa væri horfið til fortíðar varðandi afgreiðsluhraða dómsmála. Þeir töldu að með þessari breytingu mundi álag á dómara aukast og skapa hættu á óvandaðri vinnubrögðum eða uppsöfnun verkefna. Það gæti leitt til lengri málsmeðferðartíma og þar af leiðandi skert réttaröryggi. Dómarafulltrúar hafa farið með takmarkað dómsvald í umboði viðkomandi dómstjóra eða héraðsdómara. Þeir hafa stýrt reglulegum dómþingum í einkamálum, áritað stefnur og kveðið upp útivistardóma. Þeir hafa jafnframt stýrt þinghöldum í gjaldþrotaskiptamálum og kveðið upp gjaldþrotaúrskurði, þingfest ákærumál og lokið málum þar sem vörnum er ekki haldið uppi með viðurlagsákvörðun eða útivistar- og játningardómi.
Sérstaklega var talið að vandamál mundi skapast við einmenningsdómstólana og talið að fjölga þyrfti dómurum um a.m.k. fimm á landinu öllu umfram það sem frv. gerði ráð fyrir.
Ljóst var að nefndin stóð frammi fyrir því að þarna var eitt af meginákvæðum þessa frv. talsvert gagnrýnt. Ég tel að sú brtt. sem formaður nefndarinnar hefur mælt fyrir hér hafi mætt þeirri gagnrýni og verður að láta á það reyna. Með brtt. er dómsmrh. heimilt að ákveða að úr röðum þeirra, sem skipaðir eru í starf dómarafulltrúa við gildistöku þessara laga, gegndu sama starfi 1. júní 1995 og fullnægðu á þeim tíma skilyrðum til að fá skipun í embætti héraðsdómara, verði settir allt að fjórir héraðsdómarar umfram þann fjölda dómara sem um ræðir.
Ég vil geta þess að einn héraðsdómstóllinn, Héraðsdómur Reykjaness, taldi að frv. leiddi til varasamrar valdasamþjöppunar. Þar er átt við að komið sé á laggirnar nýjum stjórnvaldshafa, dómstólaráði sem dragi úr sjálfstæði dómstólanna en verkefni þess er m.a. að skipta fjárveitingu milli héraðsdómstólanna. Það er nýbreytni og breyting á því hvernig fjárveitingum til dómstólanna hefur verið háttað. Nú rennur ein fjárveiting til dómstólaráðsins sem skiptir því milli héraðsdómstólanna. Í umfjöllun nefndarinnar um málið var ljóst að dómarar hafa margir hverjir ákveðinn fyrirvara á þessari breytingu.
Ég benti á það að með fyrirkomulaginu um dómstólaráð skapaðist sú stjórnsýslulega fráleita aðstaða að héraðsdómari sem sæti á í dómstólaráði væri jafnframt því að vera stjórnsýslulega undirmaður dómstjóra orðinn yfirmaður hans með setu sinni í dómstólaráði. Með brtt. sem formaður allshn. hefur lýst hefur nokkuð verið komið til móts við þessi sjónarmið.
Einnig kom fram eindregin ósk frá Héraðsdómi Reykjavíkur um að dómstólaráð nái einnig til Hæstaréttar og hæstaréttardómarar eigi sæti í því en um það náðist ekki samstaða.
Miðað við að samstaða hafi náðst um málið í nefndinni þá tel ég ekki ástæðu til að fara yfir fjölmörg gagnrýnisatriði sem komu á frv. Á því hefur verið tekið með ýmsum hætti með þeim brtt. sem hér hefur verið mælt fyrir. Ég verð þó að nefna það ákvæði í frv. sem nokkuð var tekist á um í nefndinni en að lokum náðist sátt í. Það er ákvæði 25. gr. frv. sem kveður á um leiðbeiningar fyrir Kjaradóm um það hvernig ýmsum aukagreiðslum til dómara skuli háttað. Þar kom fram að Kjaradómur tæki ákvörðun um laun dómara fyrir embættisstörf þeirra en dómarar ættu ekki rétt á frekari greiðslum vegna embættisstarfa sinna en þar segir. Þá er tiltekið í fjórum töluliðum hvaða greiðslu héraðsdómarar ættu rétt á og Kjaradómur ætti að taka tillit til. Um þetta var nokkuð tekist á í nefndinni og leitað m.a. til Kjaradóms um þetta álitaefni. Í umsögn Kjaradóms kom fram að hann telur eðli máls samkvæmt ekki rétt að hann taki afstöðu til efnisatriða frv. en bendir á að eðlilegast væri að fjalla um öll kjaraatriði þeirra sem Kjaradómur á úrskurðarvald um í lögum um Kjaradóm og kjaranefnd.
Þetta tel ég mjög eðlilegt enda segir í lögum um Kjaradóm að Kjaradómur skuli ákvarða föst laun fyrir venjulega dagvinnu og önnur laun sem starfinu fylgja og kveða á um önnur starfskjör, og honum beri að úrskurða um hvaða aukastörf tilheyra aðalstarfi og hverja beri að launa sérstaklega. En með þessu ákvæði í frv. fékk Kjaradómur, ef að lögum hefði orðið, leiðbeinandi fyrirmæli um það hvernig hann ætti að ákveða ýmsar greiðslur fyrir aukastörf dómara, sem ég tel mjög eðlilegt, og fagna því að það náðist samstaða um það í allshn. að fella þessa grein brott.
Herra forseti. Ég vil næst víkja að 26. gr. frv. sem nokkuð var til umræðu í nefndinni en í því ákvæði er það nýmæli að nefnd um dómarastörf getur meinað dómara að gegna aukastarfi eða að eiga hlut í félagi eða atvinnufyrirtæki ef slíkt fær ekki samrýmst embættisstörfum hans. Í skýringum með þeirri grein segir að með ákvæðinu sé stefnt að því að bæta úr þörf á reglum um þetta efni. Hér er um að ræða leiðbeiningareglu um meginatriðin sem dómari verður annars vegar sjálfur að gæta að og nefnd um dómarastörf verður hins vegar að taka mið af við gerð nánari reglna um þessi efni og úrlausn um heimildir dómara í einstökum tilvikum. Greinin kveður á um að nefnd um dómarastörf setji almennar reglur um hvers konar aukastörf geti samrýmst embættisstörfum dómara. Í greinargerð frv. kemur fram að nefndin eigi að gera eins konar skrá um störf sem nefndin telur ekki tormerki á að dómari sinni meðfram aðalstarfi og eins yfir störf sem hún telur ósamrýmanleg dómaraembætti. Einnig er lagt til að nefnd um dómarastörf setji almennar reglur um heimildir dómara til að eiga hlut í félögum og atvinnufyrirtækjum ef slíkt fær ekki samrýmst stöðu hans eða leiði af sér hættu á að hann geti ekki sinnt embættisstarfi sínu sem skyldi. Nefnd um dómarastörf getur með rökstuddri ákvörðun meinað dómara að gegna aukastarfi eða eiga hlut í félagi eða atvinnufyrirtæki. Dómara er skylt að hlíta banni nefndarinnar í þessum efnum en honum er þó heimilt að leita úrlausnar dómstóla um lögmæti þess.
Á þskj. 826 hef ég ásamt hv. þm. Guðnýju Guðbjörnsdóttur og Guðrúnu Helgadóttur flutt brtt. sem felur í sér viðbótarákvæði við þessa grein. Við í minni hlutanum leggjum til að nefnd um dómarastörf eigi einnig að leggja mat á hvort dómara sé óheimilt að taka þátt í starfsemi, svo sem leynireglum, ef slíkt fær ekki samrýmst stöðu hans eða leiðir af sér hættu á að hann geti ekki sinnt embættisstarfi sínu sem skyldi. Við í minni hlutanum teljum fullt eins mikið tilefni til að nefnd um dómarastörf leggi mat á hvort það samrýmist störfum dómara að vera í leynireglu, eins og frímúrarareglunni, eins að hún leggi mat á hvort ýmiss konar aukastörf samrýmist dómarastörfum. Með það ákvæði skal fara á alveg sama hátt og um aukastörfin og hvort dómarar geti átt hlut í félagi eða atvinnufyrirtæki, þ.e. að nefndin leggur í fyrsta lagi mat á og setur almennar reglur þar að lútandi, og getur síðan með rökstuddri ákvörðun meinað dómara að taka þátt í leynireglum ef hún telur að það samrýmist ekki stöðu dómara eða leiði af sér hættu á að hann geti ekki sinnt embættisstarfi sínu sem skyldi. Umræða hefur iðulega orðið erlendis um þátttöku dómara í frímúrarareglum. Er þar skemmst að minnast að í Noregi var dómara í héraðsdómi gert að víkja sæti í ákveðnu máli á grundvelli þess að hann væri vanhæfur af því að hann var frímúrari og aðili máls var einnig frímúrari. Dómari neitaði en var gert með dómi að víkja sæti á grundvelli norskra réttarfarslaga um hæfi dómara.
Einnig má minnast á að frímúrarareglan í Englandi á nú í útistöðum við þingið eftir að reglunni var gert að greina frá því hvaða dómarar og lögreglumenn væru þar félagar. Fékk reglan hálfs mánaðar frest til þess að verða við kröfu innanríkismálanefndar neðri deildar þingsins en sæta annars kæru fyrir vanvirðingu við það. Stórriddari reglunnar neitaði hvað eftir annað að veita upplýsingar um félaga í reglunni og leiddi það til hótunar um ákæru. Dómarar og lögreglumenn í Bretlandi verða í framtíðinni að gefa upp hvort þeir eru frímúrarar, geri þeir það ekki sjálfviljugir telur innanríkisráðherrann rétt að grípa til lagasetningar sem skuldbindi frímúrara í opinberum störfum til að gefa upp stúkuaðild sína. Ástæðan sem innanríkisráðherrann hélt fram í þessu máli var að hann vildi binda endi á sífelldar ásakanir þess efnis að vefir frímúrara ráði ferðinni í lögreglu- og dómskerfinu. Orðaði innanríkisráðherrann það svo að aðild að leynifélögum á borð við frímúrararegluna gæti leitt til efasemda um hlutlægni.
Rétt er að taka fram að við í minni hlutanum flytjum ekki þessa breytingu af því að við höfum einhverja ástæðu til að ætla að vefir frímúrara ráði ferðinni í lögreglu- og dómskerfi eins og sagt var í Bretlandi. Hér er fyrst og fremst um það að ræða að líkt og aukastörf og aðild dómara að fyrirtækjum verði það lagt í mat sérstakrar nefndar um dómarastörf hvort þetta samrýmist störfum þeirra, þá er fullt eins mikið tilefni til að skoðuð sé einnig aðild þeirra í félagsskap sem starfar undir leynd. Tilgangurinn með því að aukastörf þeirra og aðild að fyrirtækjum er sérstaklega skoðuð samkvæmt ákvæðum þessa frv. má vafalaust rekja til þess að almenningur verður í einu og öllu að geta treyst á hlutleysi dómara og að þeir séu hafnir yfir alla gagnrýni, en leynd í kringum störf þeirra eða aðild að leynireglum getur skapað tortryggni og leitt til ýmissa getsaka sem kannski eiga ekki við nein rök að styðjast en a.m.k. er rétt að eyða allri tortryggni sem leitt getur af ýmsum aukastörfum þeirra eða aðild að leynifélagsskap.
Þetta er í samræmi við markmið frv., sem ég vitnaði til í upphafi máls míns en megintilgangur frv. er að styrkja stöðu og sjálfstæði dómstólanna og m.a. að auka þannig tiltrú almennings á starfsemi þeirra og einnig kemur fram að sjálfstæði og hlutleysi dómstólanna verði að vera hafið yfir allan vafa og ekki sé nægjanlegt að það sé tryggt í reynd heldur verði það að vera sýnilegt hverjum sem er. Ég tel því að sú brtt. sem við flytjum sé í miklu samræmi við meginmarkmið frv.
Það er nauðsynlegt, herra forseti, að taka fram að með þessari brtt. er ekki verið að banna dómurum að vera í frímúrarareglunni eins og lesa má úr grein sem stórmeistari Alþjóða Sam-Frímúrarareglunnar ritar í Morgunblaðinu í gær. Það er lagt í vald nefndar um dómarastörf að meta það eins og hún á að meta hvaða aukastörf samrýmast dómarastörfum. Grein stórmeistara Alþjóða Sam-Frímúrarareglunnar er nokkuð sérkennileg þar sem hann leggur út af í grein sinni, í tilefni þessarar tillögu, hvort dómarar megi eiga vini, sem er afar sérstæð og furðuleg útlegging á tilgangi þeirrar brtt. sem ég mæli hér fyrir. Ekki hvarflar að mér að rengja það sem stórmeistari Sam-Frímúrarareglunnar segir í grein sinni og reyndar má lesa í ýmsum bæklingum og bókum, t.d. um grundvallarskipan frímúrarareglunnar, sem ég hef farið yfir, en þar er mikið rætt um að frímúrarareglan sé mannræktarfélag. Það hvarflar ekki að mér að rengja það, herra forseti, af því ég hef ekki neinar forsendur til að meta það af því að leynd hvílir yfir öllu starfi frímúrara. Og það er einmitt kjarni málsins. Frímúrarar halda því að vísu fram að frímúrarareglan sé ekki leyniregla, og Njörður P. Njarðvík getur um það líka í grein sinni í Morgunblaðinu í gær, en í hinu orðinu segir hann orðrétt: ,,Mér er það auðvitað vel ljóst að ýmsir fordómar hafa komist á kreik vegna leyndar í starfi frímúrara ...``, herra forseti. Stórmeistarinn segir ,,vegna leyndar í starfi frímúrara``. Og kannski er það svo einmitt vegna leyndar í starfi þeirra að í kringum það hafa skapast tortryggni, getsakir og á stundum fordómar sem leitt hafa hugann að því, ekki bara hér á landi heldur víða annars staðar, hvort það samrýmist t.d. störfum dómara að vera í frímúrarareglunni og a.m.k. sé fyrir því séð að þeir víki í starfi dómara þegar verið er að dæma í máli reglubróður. Í Noregi og öðrum löndum hefur verið nokkur umræða um störf dómara og þátttöku þeirra í frímúrareglum. Umræðan hefur snúist um að þar sem um sé að ræða að aðili máls og dómari sé frímúrari gefi það tilefni til að veikja þá tiltrú sem fólk eigi að hafa á sjálfstæði dómstóla. Þar er einmitt tiltekið að þátttaka almennt í félagsskap leiði ekki til vanhæfis en það sem einkenni og gefi frímúrarareglunni sérstöðu sé hve hún er lokaður félagsskapur sem umlukinn er dulúð og leynd.
Það sem er athyglisvert líka er að í Noregi gerir hæstiréttur þar t.d. greinarmun á Rotary-félögum og frímúrurum og segir að Rotary-félagsskapurinn sé af öðrum toga en frímúrarar. Þetta nefni ég af því að þeir sem andmæla þeirri tillögu sem ég mæli hér fyrir bera þessi félög stundum saman.
Í öðru máli í Noregi, þar sem dómari og verjandi í máli ásamt tveimur lögreglumönnum sem voru aðilar máls, og allir reglubræður í frímúrarareglunni, var krafist ógildingar í máli sem dæmt hafði verið í og krafist endurupptöku þess. Forsendurnar voru þær að vegna leyndar í starfi frímúrarareglunnar væri ekki hægt að útiloka að frímúrarar hefðu skyldur hver gagnvart öðrum sem byndi þá ákveðnum böndum og vegna mikillar leyndar og þagnar sem hvíldi yfir starfi frímúrara gætu þeir sem utan frímúrarareglunnar stæðu ekki vitað hvaða skyldur og bönd væru milli frímúrara, sem hugsanlega leiddu til þess að dómarar væru óhæfir að dæma í málum reglubróður eða eins og í þessu tilfelli fjórir aðilar, dómari, verjandi og tveir lögreglumenn, voru frímúrarar sem komu að sama máli sem fyrir dómi var.
Ég vil víkja að nokkrum þeim atriðum sem vakið hafa athygli í því sem ég hef lesið um frímúrararegluna og mér sýnist að það sé vart hægt að draga í efa að frímúrarareglan sé leynifélag, enda þung áhersla lögð á í því sem ég hef lesið að ekkert spyrjist út af því sem þar gerist. Í bæklingi sem var gefinn út af frímúrarareglunni á Íslandi árið 1992 kemur m.a. fram, með leyfi forseta, að frímúrarareglan sé ekki leynifélag. En síðan segir, með leyfi forseta: ,,Við upptöku í frímúrararegluna skuldbinda menn sig til þess að segja ekki frá því sem þeir sjá og reyna á stúkufundum. Þegar hærra stigi er náð skuldbinda menn sig einnig til þess að segja hvorki utanaðkomandi né bræðrum á lægri stigum frá því sem þar fer fram eða reynslu sinni þar.`` Síðan segir nokkru síðar: ,,Þess vegna skýra frímúrarar hvorki frá því sem felst í hinum ýmsu stigum né heldur hvaða siðaathafnir þar eru viðhafðar. Slíkt er einkamál hvers og eins félaga.`` Enn fremur segir, með leyfi forseta: ,,Þagnarskyldan nær ekki til markmiða frímúrarareglunnar, skipulagningar hennar, sögu eða starfsemi út á við heldur einungis til þess sem fram fer á stúkufundum.`` Og áfram segir: ,,Þagnarskylda frímúrara um siði og táknmál reglunnar gildir einnig gagnvart eiginkonu hans. Aftur á móti er hvorki ætlast til þess né heldur eðlilegt að frímúrarar leyni eiginkonu sína því á hversu fagran og gefandi hátt hann nýtur veru sinnar og starfs í frímúrarareglunni.`` Og um hvernig menn gerast félagar í frímúrarareglunni segir, með leyfi forseta: ,,Þegar meðmælendur innsækjenda hafa lagt fram umsókn hans í stúkunni hefst biðtími. Meðan á honum stendur er leitast við að ganga úr skugga um að almenn viðhorf innsækjanda og kringumstæður bendi til þess að það geti orðið til góðs að ganga í félagsskapinn og einnig að fá fullvissu um það að reglan vilji fá hann sem lífstíðarfélaga. Að biðtíma loknum fær innsækjandi boð frá meðmælendum sínum um hvaða dag og á hvaða tíma hann er kallaður til upptöku í stúkuna.`` Síðan segir orðrétt: ,,Mikilvægt er að innsækjandanum sé ljóst að skyldi honum snúast hugur er honum án skuldbindinga frjálst að láta afturkalla umsókn allt fram að upptöku sinni. En þegar upptakan hefur farið fram er yfirleitt ekki hægt að ganga úr reglunni nema í sérstökum tilvikum.``
Og hér segir um skyldur við regluna, með leyfi forseta: ,,Frímúrarabróður er stranglega bannað án sérstakrar heimildar hverju sinni að hafa í vörslu sinni nokkur gögn er varða hin leyndu fræði reglunnar, hverju nafni sem nefnast, hvorki frumgögn né eftirmyndir. Þurfi hann nauðsynlega að hafa slík gögn undir höndum og fengið til þess heimild er honum skylt að geyma þau á öruggum stað og í sérstökum umbúðum er á sé ritað nafn hans og fyrirmæli um að þau skuli að honum látnum tafarlaust afhent óséð nafngreindum æðsta embættismanni þeirrar deildar sem hann tilheyrir.`` Síðan segir einnig: ,,Ef frímúrarabróðir sem varðveitir slík gögn kemst í þá tvísýnu að hætta sé á að þau verði af honum tekin með ofbeldi er honum skylt að eyða þeim strax í eldi eða á annan öruggan hátt.``
Ég ætla að láta þetta nægja, herra forseti, en mér sýnist á því sem ég hef lesið að vart sé hægt að draga í efa að mikil leynd hvílir yfir þessum félagsskap og varla hægt að tala um annað en hér sé um að ræða leynireglu.
Ég vil í lokin segja að ég tel að mjög skynsamleg leið sé farin í málinu með þeirri tillögu sem ég mæli fyrir. Hér er ekki verið að banna dómurum að vera í frímúrarareglunni heldur er það sett í vald dómstólaráðs sem skipað er dómurum að leggja mat á það hvernig best sé með þennan þátt eins og um aukastörf að koma því svo fyrir að sjálfstæði dómstólanna sé yfir allan vafa hafið. Ég undirstrika að þessari brtt. er ekki beint gegn frímúrarareglunni heldur er þetta hluti af því að hefja dómstólana yfir getsakir, tortryggni og vafaatriði sem fólk veltir fyrir sér þegar sjálfstæði dómstólanna er vegið og metið. Ýmislegt hef ég látið kyrrt liggja sem sagt hefur verið og skrifað um eiðstafinn, skuldbindingar frímúrara og um þann eiðstaf sem sagt er að frímúrarar þurfi að undirrita án þess að vita hvað þeir eru að undirgangast enda er það sem ég hef lesið um þann eiðstaf sannast sagna fjarstæðukennt. Það geri ég vegna þess að ég vil málefnalega umræðu um breytinguna og til að undirstrika að við flm. erum ekki að beina tillögunni gegn frímúrarareglunni heldur er tilgangur okkar að hvergi sé hægt að draga óhlutdrægni dómstólanna og dómara í efa sem er í samræmi við meginmarkmið frv. sem ég hef vitnað í.
Við viljum hefja dómstólana og þá dómara sem eru í frímúrarareglunni yfir þá tortryggni sem stundum hefur gætt sakir leyndar þeirrar sem verður varla á móti mælt að hvíli yfir starfi reglunnar. Vitaskuld hafa frímúrarar rétt á því að slík leynd hvíli yfir félagsskap þeirra en þeir verða þá um leið að umbera þá gagnrýni sem beinist að starfi frímúrarareglunnar. Þeir verða að umbera fullyrðingar, getsakir og jafnvel fordóma sem það leiðir af sér að svo mikil þögn, leynd og ævilöng binding hvíli á þeim sem eru í reglunni og þá um leið það sem við ræðum hér að aldrei sé hægt að draga óhlutdrægni dómara og dómstóla í efa, hvorki varðandi aukastörf, þátttöku eða hlutdeild í fyrirtækjum eins og stjórnarfrv. kveður á um, eða þátttöku í leynireglu eins og við í minni hlutanum leggjum til að bætt verði við ákvæði frv.
Í lokin, herra forseti, fagna ég þeirri breiðu samstöðu sem náðst hefur milli stjórnar og stjórnarandstöðu um dómstólafrv. og hvet til þess að tillaga okkar í minni hluta allshn. verði samþykkt.