Siv Friðleifsdóttir:
Virðulegur forseti. Við erum að ræða afar stórt mál sem fengið hefur talsverða umfjöllun í fjölmiðlum. Margt er mjög jákvætt varðandi þetta mál. Í því felast mörg tækifæri á sviði heilbrigðisþjónustu, bæði til þróunar í læknisfræði og þróunar á lyfjamarkaði. Í þessu frv. felast mörg störf bæði í líftækniiðnaði og öðrum hátækniiðnaði.
En það er ekki aðeins að margt sé jákvætt í þessu frv. heldur er ýmislegt sem hafa þarf áhyggjur af, sérstaklega hvað persónuverndina varðar en hana þarf að tryggja. Fyrst ætla ég þó að víkja að ástæðum þess að Ísland er kjörið land til að gera erfðarannsóknir í. Það eru aðallega þrjú atriði sem því valda.
Í fyrsta lagi er hér mikil einsleitni. Segja má að við séum með 1.000 ára einsleitt genamengi og hvergi er jafneinfalt að rekja ættartré fjölskyldna eins og hér. Þar með skapast tækifæri til þess að finna genabreytingar en með samanburði á núlifandi kynslóðum og hinum fyrri má rekja breytingar aftur í fortíðina. Út frá hinum samleita bakgrunni er með hátækni tiltölulega auðvelt að komast að því hvaða gen breytast og hver ekki þegar sjúdóma ber að höndum. Nú þegar hefur íslenskt fyrirtæki, Íslensk erfðagreining, borið full erfðafræðileg kennsl á tvo sjúkdóma fyrir tilstuðlan íslensku arfgerðarinnar.
Í öðru lagi eru hér á Íslandi til nákvæmar skrár um sjúkdómsferil landsmanna. Síðan 1915 höfum við haldið nákvæmar skýrslur innan heilbrigðiskerfisins þannig að þær ná 83 ár aftur í tímann. Hér er mjög gott heilbrigðiskerfi þannig að gögnin eru mjög áreiðanleg.
Í þriðja lagi er ættfræðiáhugi mjög mikill á Íslandi. Það er að sjálfsögðu forsenda þess að geta rakið ættir og tengt þær við erfðabreytingar. Nú þegar fer fram skráning allra Íslendinga í samstarfi Friðriks Skúlasonar og Íslenskrar erfðagreiningar. Mér skilst að þegar hafi 520 þúsund einstaklingar verið skráðir en að endingu verði rúmlega 600 þúsund Íslendingar skráðir, þ.e. allir Íslendingar frá upphafi. Að þessu verkefni vinna sex starfsmenn og meiningin er að nýta það, ekki einungis til erfðarannsókna, heldur á líka að gefa safnið út á geisladiski þannig að almenningur geti keypt sér það og skoðað ættir sínar. Í dag má rekja einhverjar ættir flestra núlifandi Íslendinga en markmiðið er að geta rakið þær allar.
Hverjir eru helstu kostirnir við þetta frv.? Ég ætla fyrst að fara yfir þá og síðan yfir gallana.
Kostirnir eru að með þessu frv. gætum við verið að stuðla að byltingu í læknisfræði. Um er að ræða aðferð til að þróa ný lyf og nú þegar hefur, eins og fyrr sagði, fundist gen sem býr á bak við fjölskyldunæman skjálfta en 5--7% af eldri kynslóðinni eru haldnir slíkum fjölskyldulægum skjálfta.
Einnig mætti nýta þessi gögn í íslenska heilbrigðiskerfinu til að lækka útgjöld ríkisins til heilbrigðismála og auka þekkingu og þróun í heilbrigðiskerfinu. Mörg störf mundu skapast með samþykkt þessa frv. Nú í dag starfa 70--90 manns hjá Íslenskri erfðagreiningu og talið er að nokkur hundruð manns muni starfa þar þegar starfsemin verður sem mest. Þetta eru störf sem menn hafa ekki haft aðgang að hingað til í líftækniiðnaði. Á þessum markaði er í dag mjög mikil þróun. Það eru t.d. 716 líftæknifyrirtæki í Evrópu en vel á annað þúsund slíkra fyrirtækja eru til í Bandaríkjunum. Það er því mjög mikil þróun í þessum iðnaði og það er að sjálfsögðu mjög jákvætt ef við Íslendingar getum skapað fleiri störf, þ.e. á fleiri sviðum en við höfum í dag. Við höfum lagt mjög mikið upp úr sjávarútvegi en nú eru að koma breyttir tímar. Það eru fleiri störf í ferðaiðnaði, almennum iðnaði og líftækniiðnaði. Við erum ekki að setja öll eggin í eina körfu og þetta er afar jákvætt.
Það má líka sjá fyrir sér að þegar þetta fólk, Íslendingar sem verið hafa erlendis og hafa ekki getað komið heim í störf sem hæfa þeim, kemur aftur heim, að hér geti eitt leitt af öðru og upp sprottið lítið vísindasamfélag.
Mesta áhyggjuefnið varðandi frv. er persónuleyndin. Það þarf að tryggja persónuverndina og tölvunefnd þarf að koma ákveðið að málunum. Að mínu mati þarf tölvunefnd að setja skilyrði sem fyrirtækið sem fær einkaleyfið þarf að uppfylla. Ég ætla að víkja nánar að hlut tölvunefndar síðar.
Önnur atriði valda einnig áhyggjum varðandi þetta frv. Er t.d. ástæða til að óttast að trúnaðarsamband á milli sjúklings og læknis geti hugsanlega minnkað? Vonandi minnkar það ekki en það er hugsanlegt að fólki finnist óþægilegt að vita af upplýsingum um sig í svona miðlægum gagnagrunni. Maður setur líka spurningarmerki við það hvort hið pólitíska vald eigi að koma eins mikið að málum og gert er ráð fyrir í frv., þ.e. að gefa út starfsleyfið.
Mig langar að bera upp nokkrar spurningar til hæstv. heilbrrh. Í fyrsta lagi: Hvað á að vera í þessum gagnagrunni? Mér skilst samkvæmt frv. að það verði heilsufarsupplýsingar, þetta kemur fram í 2. gr., og aðrar upplýsingar þeim tengdar. Maður veltir því fyrir sér hve nákvæmar þær upplýsingar verði. Er þar um að ræða kyn, aldur, menntun, starfsheiti, upplýsingar um maka, störf hans, fjölda barna og annað slíkt? Hvað á þetta að vera nákvæmur gagnagrunnur?
Maður veltir líka fyrir sér spurningunni: Hvað með aðra vísindamenn? Geta þeir fengið aðgang að gögnum í sama mæli og í dag? Verða þeir heftir að því leyti?
Lesi maður 5. gr. frv. vekur það athygli að heilbrrh. á að veita leyfi til aðgangs að upplýsingum úr sjúkraskrá. Maður veltir því fyrir sér hvort eðlilegt sé að hið pólitíska yfirvald veiti aðgang að svo viðkvæmum upplýsingum. Er það ekki hlutverk einhvers annars sem er ,,óháður`` eða fullkomlega óháður, eins og tölvunefndar? Er þetta eðlilegt? Stangast þetta á við væntanlega tilskipun Evrópusambandsins? Sumir hafa haldið því fram. Það væri athyglisvert að heyra hæstv. ráðherra svara því.
Í 11. gr. frv. kemur orðrétt fram að heilbrrh. eigi að hafa eftirlit með framkvæmd þessara laga. Þetta þykir mér nokkuð ankannalegt, að heilbrrh. eigi að hafa þetta eftirlit. Það stangast í mínum huga að einhverju leyti á við 4. gr. þar sem sagt er að tölvunefnd skuli hafa eftirlit með því að ákveðin skilyrði séu uppfyllt.
Í 11. gr. kemur líka fram að heilbrigðisráðherra geti falið tölvunefnd og vísindasiðanefnd að annast eftirlit með framkvæmd laganna eða einstakra þátta þeirra.
Þetta þykir mér vera allt of veikt og ef maður les í greinargerðinni með 11. gr. kemur skýrt fram að lagt sé til að heilbrrh. hafi eftirlit með framkvæmd laganna en sé þó heimilt, að höfðu samráði við dómsmrh., að fela tölvunefnd og vísindanefnd að annast eftirlit með framkvæmd laganna eða einstakra þátta þess. Þetta tel ég óeðlilegt. Það þarf að kveða sterkara að orði. Ég tel að það hljóti að verða þannig að tölvunefnd beri ábyrgð á þessu eftirliti en hér sé ekki um heimildarákvæði heilbrrh. að ræða. Ég hef áhuga á því að heyra hvað hæstv. ráðherra segir um þetta, hvort það sé ekki eðlilegt að tölvunefnd ófrávíkjanlega hafi slíkt eftirlit með höndum.
Ég tel ástæðu til þess að spyrja hæstv. ráðherra um úrræði tölvunefndar. Tölvunefnd gerir væntanlega skilyrði fyrir veitingu starfsleyfis. Hvaða úrræði hefur síðan tölvunefnd á að framfylgja því að skilyrði séu haldin? Hefur tölvunefnd t.d. heimild til þess að fara inn í húsnæði fyrirtækisins án dómsúrskurðar eins og þeir hafa í dag?
Ég vil einnig spyrja hæstv. heilbrrh.: Hver borgar aukin umsvif í eftirliti? Ég tel það algera forsendu þess að þetta mál gangi upp, að eftirlitið verði tryggt. Hver borgar aukin umsvif, þ.e. hver á að borga fyrir styrkingu á t.d. tölvunefnd?
Í 3. gr. frv. kemur fram að heilbrigðisráðherra geti ákveðið gjald er greiða skuli fyrir veitingu starfsleyfis til að mæta kostnaði við undirbúning og útgáfu leyfis.
Í greinargerðinni segir að gera megi ráð fyrir talsverðri vinnu hjá heilbrrn. við athuganir á því hvort skilyrði fyrir veitingu starfsleyfis séu fyrir hendi, og við undirbúning leyfis. Þarna er rætt um að þetta verði talsverð vinna fyrir ráðuneytið og væntanlega á þá að fá tekjur inn á móti. Hér er að mínu mati líka um afar mikla vinnu fyrir tölvunefnd að ræða, þannig að maður spyr: Hver á að borga fyrir vinnu tölvunefndar? Er ekki eðlilegt að eitthvert þjónustugjald renni til hennar?
Mig langar að lokum að gera það að umtalsefni hvernig tölvunefnd hefur starfað. Hún hefur unnið afar þarft og gott verk en hefur því miður mjög lítinn mannafla og litla aðstöðu til að sinna hinu aukna eftirliti sem ég tel forsendu þess að við samþykkjum þetta frv. Tölvunefnd á að veita margs konar leyfi til stofnana og fyrirtækja og einstaklinga í dag.
Árið 1992 voru erindi sem nefndin afgreiddi 157 en á síðasta ári 439. Í dag er tölvunefnd skipuð fimm mönnum. Þeir eru allir í fullu starfi annars staðar en í tölvunefndinni. Hjá þeim er einungis einn starfsmaður í starfi að hluta og síðan eru nokkrir eftirlitsmenn sem sinna eftirliti. Að að mínu mati er þessi nefnd því að drukkna í álagi. Sambærilegar nefndir eða stofnanir erlendis eru miklu sterkari og betur að þeim búið. Þannig er alveg augljóst að þörf er fyrir stóraukið starfslið.
Varðandi framtíð tölvunefndar er ljóst að nefndin mun breytast, m.a. vegna tilskipunar Evrópusambandsins um meðferð persónuupplýsinga sem væntanlega verður felld undir samninga um EES. Hlutverk tölvunefndar mun aukast og afgreiðslum fjölga með þessari tilskipun.
Þegar við förum inn í Schengen-samstarfið, sem ég býst fastlega við að við gerum, þá sjáum við einnig fram á aukið eftirlit varðandi persónuvernd sem lendir á tölvunefnd. Með hliðsjón af umfangsmiklum gagnagrunni með heilsufarsupplýsingum um alla Íslendinga, þá er svo sannarlega þörf á að styrkja þessa nefnd.
Ég hef áhuga á því að heyra hvað hæstv. heilbrrh. segir um þetta. Getur hún staðfest að samhliða samþykkt frv., ef það tekst í vor, verði það sérstaklega skoðað hvernig starfsemi tölvunefndar verði háttað?
Mín niðurstaða af öllu þessu máli er sú að hér sé um afar athyglisvert og jákvætt frv. að ræða sem geti valdið byltingu í læknisfræði og þróun í meðferð sjúkdóma. Hins vegar er bráðnauðsynlegt, eðli málsins samkvæmt, að tryggja eins og kostur er persónuverndina. Það gerist með því að stórefla tölvunefnd og veita henni ákveðið rúm og úrræði til þess að stunda eftirlitið og grípa inn í ef þurfa þykir.