Gísli S. Einarsson:
Herra forseti. Sú umræða sem fór áðan fram var um margt merkileg og ég þakka hv. 4. þm. Austurl. fyrir að vekja athygli á því að Alþfl. hefur verið sporgöngumaður í flestum velferðarmálum og flestum af þeim bestu málum sem við búum við sem lúta að almannaheill og ég fagna því að fá tækifæri til þess að þakka fyrir það. Þetta eru þau velferðarmál sem við búum almennt við í íslensku þjóðfélagi og lýtur að almannaheill. Ég samþykki með gleði að Alþfl. ruddi brautina í þessu máli, var sporgöngumaður í þessu máli eins og svo mörgum öðrum sem lýtur að skipulagsmálum á landinu, en því miður er það að gerast að farin er allt önnur leið en Alþfl. lagði til og það kom skýrt fram í máli manna á undan mér.
Herra forseti. Ég hef hugsað mér að ræða um frv. til sveitarstjórnarlaga sem nánast ekki hefur verið rætt nema að mjög litlu leyti. Hv. síðasti ræðumaður Hjörleifur Guttormsson fór yfir nokkrar greinar. Að öðru leyti hefur umræðan að mestu leyti snúist um 1. gr. Ég hef hugsað mér, herra forseti, að flytja óstytt erindi úr þættinum Um daginn og veginn, sem var á Rás 1 sl. mánudag, eftir Steinunni Sigurðardóttur rithöfund, með leyfi forseta. Það er ástæða til að koma þeim merkilegu hugsunum á þingskjöl og ég leyfi mér að gera það þegar þar að kemur. Síðan, herra forseti, hef ég hugsað mér að ræða málin almennt um skipulagsmálin og um þau atriði sem mér finnst að hafi ekki verið hugsað nægilega vel um. Það eru einmitt atriði eins og hverjar eru auðlindir Íslands, hverjir mega nýta þær og hverjir ráða yfir þeim. Mig langar líka að ræða --- það er örugglega mikill munur á því hvernig menn meta auðlindir í dag eða fyrir 100 árum. Ég hygg að það verði þannig að eftir tíu ár héðan í frá líti menn allt öðrum augum á auðlindir Íslands en þeir gera í dag.
Það er gaman að nefna það að í dag metur Alþjóðabankinn auðlindir út frá þremur þáttum. Út frá hvaða þáttum? Það er út frá mannauði, náttúruauðlindum og fjármagni. Hvernig meta menn svo þessa hluti?
Í mörgum löndum er mannauðurinn metinn mestur. Ég veit ekki hvort hv. þingmenn sem hér eru staddir hafi áttað sig á því að á Íslandi er mannauðurinn metinn 29% en náttúruauðlindir 59%. Það er gaman að velta því fyrir sér hvernig þetta verður eftir tíu ár.
Ég velti því fyrir mér hversu langt sé þangað til menn fara að meta ýmislegt í kringum okkur á allt annan máta. Það sem ég á við er umhverfið, loftið, það eru vötnin, árnar, hrein matvæli, sjávarafurðir, landbúnaðarvörur, og ég segi að matið hjá okkur Íslendingum og öðrum þjóðum heimsins á eftir að breytast verulega á komandi árum.
Það er rétt, herra forseti, að upplýsa að eitt af þeim málum sem mun verða deilumál á alþjóðavettvangi er vatnið. Ég er nýkominn af þingi þar sem ítarefni til umræðu var vatn, að tillögu Kúveita. Menn vilja ræða um vatnið og þeir lögðu fram rök fyrir því að vatn yrði sennilega helsta deilumál þjóða á komandi árum. Þetta eru mjög alvarlegir hlutir og við Íslendingar gerum okkur ekki grein fyrir því vegna þess að vatnið er svo sjálfsagður hlutur. Það er alls staðar í kringum okkur ómengað. Við getum lagst niður hvar sem er og drukkið það.
Ég veit ekki hvort menn gera sér grein fyrir því að í Afríku búa landsmenn við síminnkandi vatnsforða. Hann hefur minnkað um 30% á síðustu 20--25 árum. Hvað þýðir það? Þetta eru alvarlegir hlutir. Þess vegna skulum við hafa vel í huga hvað við erum að gera þegar við veltum fyrir okkur yfirráðarétti og jafnvel eign á því sem telst miðhálendi Íslands.
Herra forseti. 1. gr. frv. til sveitarstjórnarlaga sem við erum að ræða er sú grein sem tekist er á um. Landið skiptist í staðbundin sveitarfélög sem ráða sjálf málefnum sínum á eigin ábyrgð. En í þessari grein felst misskipting. Það eru aðeins sum sveitarfélög sem ráða, önnur ekki. Það frv. sem hæstv. umhvrh. lagði fram í gær breytir engu um að þar koma ekki allir jafnt að.
,,Sveitarfélög eru lögaðilar`` segir í 1. gr. Þar segir enn fremur: ,,Hver maður telst íbúi þess sveitarfélags þar sem hann á lögheimili.`` Mér dettur nú í hug, herra forseti, nýlegt deilumál sem átti sér stað í Skorradal og ég velti því fyrir mér hvort hver maður sem þar er skráður til heimilis sé íbúi í því sveitarfélagi. Ég hygg að einhverjar deilur séu um það.
Í 2. gr. stendur, með leyfi forseta:
,,Félagsmálaráðuneytið fer með málefni sveitarfélaga.
Engu málefni sem varðar sérstaklega hagsmuni sveitarfélags skal ráðið til lykta án umsagnar sveitarstjórnarinnar.``
Ég held, herra forseti, að þarna sé víða pottur brotinn. Ég er ekki alveg viss um að í því kjördæmi sem ég er fulltrúi fyrir séu menn sáttir við þá íhlutun sem beitt hefur verið og ég vil þá nefna sérstaklega til sögunnar Skógarstrandarhrepp. Ég efa að þar sé sátt um þá íhlutun sem beitt hefur verið varðandi sameiningu sveitarfélaga eða þær hugmyndir sem verið er að ræða um og er ástæða til að fjalla um það mál sérstaklega.
Varla er hægt að fara fram hjá þessu frv. sem telur 105 greinar, margar merkilegar greinar, margar með góðum úrbótum frá því sem var. Þess vegna sagði ég í upphafsorðum mínum, herra forseti, að mjög merkilegt væri að í öllum þeim fjölmörgu ræðum sem hér er búið að halda og sem hafa auðvitað verið mismunandi langar, hefur nánast aðallega verið fjallað um 1. gr. frv. því þar er auðvitað deilumálið.
Ég vil gjarnan fá að nefna að ég hefði viljað sjá 6. gr. allt öðruvísi en hún er hér, en á einhvern hátt hefur orðið sátt um það í félmn. að hreyfa ekki við henni vegna þess að núna er þróunin sú að menn eru að ræða um sameiningu og menn eru að viðurkenna 50 manna sveitarfélag. 50 manna sveitarfélag er engan veginn í stakk búið til að sinna þeim skyldum sem því ber. En samt sem áður stendur hér að lágmarksíbúatala sveitarfélags er 50 íbúar. Ég held að hver maður sjái það sem vill að 50 manna sveitarfélag er ekki á neinn hátt fært um að sinna þeim málum eða sinna þeim skyldum sem því ber. Þess vegna hefði ég gjarnan viljað sjá í stað 50 500 manna sveitarfélag. Það hefði verið eðlilegt, 400 kannski sem einhver millileið eða eitthvað því um líkt.
Í 7. gr. er fjallað um almennar skyldur sveitarfélaga. Það er ljóst samkvæmt þeirri grein að 6. gr. stenst ekki vegna þess að sveitarfélag sem telur aðeins 50 íbúa getur engan veginn sinnt þeim skyldum sem því eru lagðar á herðar með ákvæðum 7. gr.
Ég vil nefna, herra forseti, 19. gr. þar sem rætt er um hæfi sveitarstjórnarmanna. Um þetta hefur ekkert verið rætt í þessari umræðu, nánast ekki neitt. Það er kannski vegna þess að sátt ríkir um málið. En ég velti því fyrir mér hvernig þetta kemur upp í fámennum sveitarfélögum. Hvernig er ástandið í fámennum sveitarfélögum? Ætli árekstrar gætu ekki komið upp? Ætli það gæti ekki orðið þannig að menn komist hreinlega ekki fram úr þessu máli þar sem í fámenninu hvílir margt á mjög fáum einstaklingum og spurning hver eigi að koma inn og hver eigi að víkja þegar um ákveðin málefni er að ræða. Ég held að við ættum líka að tala um þetta.
Ég velti því líka fyrir mér, herra forseti, hvað það er sem vantar í greinarnar. Ef ég nefni 22. gr., þá segir þar, með leyfi forseta: oddviti stjórni umræðum. Ég hefði viljað segja oddviti, forseti bæjarstjórnar eða formaður bæjarráðs því að það eru þeir aðilar sem almennt í sveitarstjórnum stjórna fundum. Þetta eru aðeins örfá atriði.
Ég nefni 24. gr. þar sem komið er inn á hlutverk varamanna og hvernig á að kalla þá til. Tíðkast hefur að varamaður næstur við aðalmann hefur ekki endilega verið kvaddur til heldur hefur aðalmaður í sveitarstjórn, sem af einhverjum ástæðum þarf að víkja sæti, tilnefnt þann aðila sem honum hefur sýnst til að koma í sinn stað og ég tel að þarna hafi farið vel á að kalla á til næsta varamann því að þannig eru listar skipaðir að eðlilega á næsti varamaður að koma inn. Ég tel því að þarna séu mjög góðar breytingar.
Það er ástæða til að ræða nánast hverja einustu grein bæði með gagnrýni í huga og til að láta vita af því að vel hafi verið gert. Ég nefni aðeins 35. gr. þar sem fjallað er um þóknun og ferðakostnað. Það er ástæða til að ræða þetta mál vegna þess að sveitarstjórnarmenn telja sig margir bera skarðan hlut frá borði vegna starfa sinna fyrir sveitarfélög. Þarna er rætt um hvernig á að nálgast þau mál. Ég hygg að taka þurfi og kveða fastar á í lögum hvernig á að greiða fyrir þau störf sem sveitarstjórnarmenn inna af hendi í almannaþágu. Ég hygg að þessi umræða muni verða enn háværari en hún er í dag. Það er nánast sagt hjá ýmsum einkafyrirtækjum að óhæfa sé eða ekki hægt að vera með sveitarstjórnarmenn í vinnu vegna þess að þeir þurfi svo mikinn tíma til að sinna málefnum sveitarfélaganna. Það eru þessi atriði sem ég hefði gjarnan viljað heyra rædd hér á hinu háa Alþingi en hafa ekkert verið rædd. Það hefur aðeins verið rætt um það málefni sem auðvitað stendur upp úr og ég mun koma að síðar.
Ég vil meina að í 36. gr. séu mál sem eru verulega til bóta þar sem verið er að koma til móts við eðlilegar þarfir sveitarstjórnarmanna, þ.e. að þeir eigi rétt á orlofi eins og aðrir sem starfa. Þetta er það sem ég vildi m.a. nefna.
Ég vil einnig, herra forseti, nefna atriði sem við þekkjum báðir sem fyrrv. sveitarstjórnarmenn, og er ég þá að tala um fundargerðir sveitarstjórna, 48. gr. sem er í þessu sveitarstjórnarfrv. Ég hygg að víða sé pottur brotinn í þeim efnum hvernig farið er með fundargerðir. Ég hefði viljað sjá í þessari grein að allir fundir sveitarstjórnar skuli vera hljóðritaðir, teknir upp á segulband. Þetta hefði ég talið að væri nauðsynlegt að koma inn miðað við tækni dagsins í dag og miðað við það sem oft er sagt á slíkum fundum og miðað við hvernig skráningin er, þá er fyllsta ástæða til að hljóðrita hvert einasta atriði sem fram fer á sveitarstjórnarfundum. Þetta hefði átt að vera hér inni. Það er mikið einfaldara að vera með tiltölulega einföld fundarboð og skrá síðan fundargerðir miðað við það og vera síðan með allt efni sem fram fer á fundum sveitarstjórnar hljóðritað. Þá færi ekkert á milli mála hvað væri sagt, hver hefði sagt hvað og hvað væri verið að bóka. Þetta er það sem ég tel að hefði átt að vera inni í 48. gr. og sakna þess að hv. félmn. skuli ekki hafa farið ofan í þá grein og tekið inn svona atriði. Ég reyndar spyr hvers vegna ekki var rætt um slík atriði sem eru mjög mikilsverð og vitna ég til þess sem ég nefndi í upphafi um 2. gr., þá nefndi ég ákveðinn hrepp á Vesturlandi þar sem sannarlega er óánægja og misklíð milli manna. Ef sá fundur sem þar réð úrslitum hefði verið skráður á segulbönd, þá hygg ég að niðurstaðan væri önnur heldur en sú sem félmrn. komst að í því máli.
Herra forseti. Þetta er aðeins til þess að nefna önnur atriði en ágreiningsmálið sem við erum að ræða um. Ágreiningsmálið liggur allt í 1. gr. þar sem segir, með leyfi forseta: ,,Landið skiptist í staðbundin sveitarfélög sem ráða sjálf málefnum sínum á eigin ábyrgð.`` Málið er bara það að það koma ekki öll sveitarfélög á Íslandi að þessu máli.
Nú vil ég, með leyfi forseta, fara með erindið Um daginn og veginn frá Steinunni Sigurðardóttur og ég tel fyllilega ástæðu til að koma þessu erindi á skjöl þingsins. Þetta erindi var flutt á Rás 1 mánudaginn 27. apríl og er mjög athyglivert. Hef ég þá lesturinn:
,,Það mun vera leitun á þjóð sem er jafnstolt af landi sínu og náttúru þess eins og við Íslendingar erum. Þegar gestir koma að utan getum við ekki leynt því hvað við erum montin og jafnframt á nálum yfir því hvort gesturinn sé nú örugglega ekki nógu hrifinn. Ef við ætlum að fræða hann fyrir fram mundum við segja eitthvað á þessa leið, m.a., með ekki litlu stolti:
Landslagið á þessari stóru eyju er hrikalegt og einstakt og einn tíundi hluti hennar er þakinn jöklum. Þetta er virk eldfjallaeyja, enn í mótun, og þar er að finna mjög fjölbreytt jarðfræðileg fyrirbrigði og eldfjallamyndanir. Landið er aðeins byggt meðfram ströndum, hálendið, næstum helmingur landsins er óbyggður. Þar eru öflug hitasvæði, þar er þriðja stærsta jökulhvel veraldar. Á miðhálendinu eru stórbrotnustu gljúfur í Evrópu, stærsta heiðagæsavarp í heimi.
Sá utanaðkomandi, hann yrði vafalaust dolfallinn yfir þessari dýrð. Ef hann spyrði: Og hvað gerið þið svo við allt þetta hálendi, gætum við sagt. Það er einmitt nýbúið að koma á það skipulagi. Ef þetta væri nú svo áhugasamur gestur að hann vildi fræðast um vinnubrögð og aðferðir við það mál, gætum við upplýst að samkvæmt fyrirmælum Alþingis hefðu verið í skipulagsnefndinni fulltrúar byggða sem eiga land að hálendinu. Útkoman hefði orðið sú að allt hálendi Íslands var skipulagt af svo sem eins og tíu bændum, einu tónskáldi, einum ráðunaut, og formaður nefndarinnar var vegamálastjóri sem hafði látið af störfum í því embætti fyrir aldurs sakir. Sá utanaðkomandi segði: Já, en þetta er á vorum tímum en ekki fyrir hundrað árum eða þúsund: Það hlýtur að hafa verið jarðfræðingur í nefndinni, skipulagsfræðingur, náttúrufræðingur, vatnafræðingur, verkfræðingur. Nei, ekkert svoleiðis pjatt, yrðum við að segja, en það voru þrír landslagsarkitektar sem útfærðu tillöguna.
Hér mundi sá utanaðkomandi segja ef hann kæmi upp orði: Bíddu nú við, landslagsarkitektar, starfa þeir ekki við að skipuleggja blómabeð og garða, ég hélt við værum að tala um hálendið?
Ef þetta samtal héldi áfram kæmi í ljós að skipulagsnefndin gerði lítið annað til að opna málið en að fjalla um einstök atriði heima í héraði. Almenningur í landinu hafði ekki pata af þessu skipulagi meðan það var í mótun, engin nefnd Alþingis hefur fjallað um skipulag hálfs Íslands og mun ekki gera, Náttúruverndarráð er ekki umsagnaraðili. Sá sem vildi svo skoða skipulagstillöguna þegar hún var tilbúin þurfti að kaupa bókina 6.000 krónur. Einhverjir hafa lagt í þann kostnað því að 600 athugasemdir voru gerðar við þetta skipulag, margar mjög alvarlegar frá ríkisstofnunum, þar á meðal frá Landgræðslu og Orkustofnun. Og rúsínan í pylsuendanum, ef rúsínu skyldi kalla, að það hefur alls ekki verið aflað nógra upplýsinga á breiðum grundvelli til þess að hægt sé að byrja að skipuleggja hálendið, hvað þá að ljúka við það. Allir sem að þessu máli koma viðurkenna að það vantar stórlega á gagnagrunn. Þar að auki hefur engin stefna verið mótuð um það hvers konar not við ætlum að hafa af hálendinu, hvers konar ferðamennsku við viljum hafa þar, hvar þjóðgarðar eiga að vera, hvort það eigi að halda áfram að virkja. Hvers konar auðlind er hálendið okkar? Í því máli ríkir stefnuleysi og út frá því stefnuleysi og út frá öllum upplýsingaskortinum er búið að skipuleggja það óviðjafnanlega svæði sem er næstum helmingur Íslands.``
Við erum að taka frv. til lokaumfjöllunar og í þessu erindi segir: ,,Á morgun verður tekið til lokaumfjöllunar á Alþingi stjórnarfrumvarp félmrh. um skiptingu hálendis milli sveitarfélaga, tertusneiðafrumvarpið`` --- það er kannski eðlilegt að kalla það tertusneiðafrumvarpið því að landinu er skipt upp í tertusneiðar á milli aðliggjandi sveitarfélaga á miðhálendinu --- ,,sem kveður á um að næstum helmingi landsins skuli skipt í allt að fjörutíu sneiðar milli jafnmargra sveitarfélaga. Eftir að það gerist mun umhverfisráðherra, sem jafnframt er landbúnaðarráðherra, setja stimpil sinn á bakkabræðraskipulag hálendisins, og athugasemdirnar 600 geta þess vegna siglt sinn sjó því að nefndarmenn væru á annarri skoðun. Svo einfalt er það.
Og í beinu framhaldi munu sveitarfélögin fjörutíu, þar sem 4% þjóðarinnar búa, taka til við að ráðskast með sína tertusneið, án mikils tillits til þess hvað á að gera við þá næstu. Dæmin í Hveravallastíl verða mýmörg, logandi illdeilur, ósamræmi milli deiliskipulaga, ósamræmi um markmið. Það er boðið upp á slæma meðferð á landinu, því skipuleggjendur munu fyrst og síðast hugsa um sína þröngu hagsmuni, einkum fjárhagslega, ekki hagsmuni landsins eða almennings. Ráðslagið er ótrúlegt --- á að ákveða hvar þjóðgarðarnir eiga að vera, eftir að búið er að búta landið í sundur milli sveitarfélaga, og skipta Hofsjökli í sex stykki svo lítið dæmi sé tekið? Nei, kannski þetta með þjóðgarðana verði ekki vandamál í landinu þar sem landamerkjadeilur eru þjóðaríþrótt.
Skipulagning og skipting 40% prósentna Íslands sem má kalla nýtt landnám hlýtur að vera eitt af þýðingarmestu og afdrifaríkustu málum í sögu okkar. Í staðinn fyrir að taka á því með ábyrgum hætti þá útbýtir Alþingi valdi til að skipuleggja hálendið áður en ákveðið er hver á að stjórna þar. Ofan á þetta bætist svo hin sérstæða samsetning skipulagsnefndarinnar. Meðferð þessa máls frá hendi Alþingis er svo frumstæð og gerræðisleg og andstæð almennri skynsemi að stofnunin bíður varanlegan álitshnekki af, og steininn mun taka úr ef svo fer sem horfir að stjórnarfrumvarp félagsmálaráðherra verður samþykkt á morgun, þar sem 40 sveitarfélögum, sumum mjög fámennum, er falin stjórn hálendisins. Það er svo í stíl við allt ráðslagið að það er illsamrýmanlegt þjóðlendufrumvarpi forsætisráðherra sem kveður á um að stór hluti hálendisins skuli vera þjóðareign. Þetta er eins og að segja: Þú mátt eiga þetta hús, en ég ætla að ráða yfir því um alla framtíð.
Ég held að ef þessi saga yrði öll rakin fyrir utanaðkomandi viðmælanda frá svokölluðu siðmenntuðu landi, þá mundi hann á einhverju stigi málsins hætta að trúa og halda að hann væri að tala við stórlygara.
Ég byrjaði á því að segja að leitun væri á þjóð sem væri jafnstolt af landi sínu og Íslendingar eru. Mjög margir einstaklingar hafa sýnt hug sinn til landsins í verki, við sjáum þennan hug til dæmis í trjálundum, stórum og litlum, úti á víðavangi, í kringum bæi og sumarbústaði, og mörg eru dæmi um einstaklinga sem hafa varið öllum tómstundum og tekjuafgangi til þess að rækta það sem við köllum skóg, við fjandsamleg skilyrði.
Þegar á heildarútkomuna er litið verður þó að segjast eins og er að við höfum ekki borið gæfu til að umgangast landið okkar með virðingu. Við höfum, með aðstoð náttúruaflanna, gert úr því stærstu eyðimörk í Evrópu. Ætlum við líka að standa fyrir stærsta skipulagsslysi í Evrópu og þótt víðar væri leitað? Það sem við höfum núna í höndunum er stærsta óspillta landsvæði í Vestur-Evrópu enn sem komið er. Ef við berum gæfu til að fara rétt með það mun það verða lyftistöng fyrir afkomu allrar þjóðarinnar og búsetu í landinu svo lengi sem hér verður búið.
Því eigum við heimtingu á að þingmenn taki á sig rögg og viðurkenni mistök, að þeir bretti upp ermar, og segi: Hér er verk að vinna. Nú tökum við okkur góðan tíma í að endurskoða allt sem hálendið varðar, með þátttöku kjósenda okkar, hvaðan sem þeir koma, og færustu manna. Tertusneiðafrumvarpið hefur mætt andstöðu almennings, fjölmennra félagasamtaka, ríkisstofnana, og þess fagfólks sem gleggsta yfirsýn hefur um hvað er raunverulega á ferðinni, og hverjar afleiðingar geta orðið. Andstaðan er of mikil og víðtæk til þess að Alþingi geti hunsað hana. Það allra minnsta sem við getum farið fram á er tími til að afla grunnupplýsinga, tími til stefnumótunar, tími til nútímalegrar skipulagsvinnu, með öðrum orðum tími til að taka góðar og ábyrgar ákvarðanir í þessu stórmáli fyrir framtíð landsins okkar. Ýmsir hagsmunaaðilar, þar á meðal Orkustofnun, Landsvirkjun, ferðaþjónusta, hafa lýst vilja til að frysta ákvarðanir, í nokkur ár þess vegna, þar til vel unnar tillögur um framtíðarskipan hálendismála, liggi fyrir. Þá er spurningin: Hverjum liggur svona á og hvers vegna?``
Herra forseti. Ég lauk við að fara með hugleiðingar eða erindi Um daginn og veginn frá Steinunni Sigurðardóttur, sem flutt var í Víðsjá á Rás 1 sl. mánudag.
Herra forseti. Það er ekki af engu sem ég tek þetta erindi og endurflyt það hér. Ég tel að þetta erindi eigi svo mikla samleið með svo stórum fjölda af þeim sem hafa velt málunum fyrir sér, þess vegna flyt ég þetta erindi hér. Ég held nefnilega að málið sem við erum með, sem varðar hluta af 1. gr., sé ekki nægjanlega þroskað til að fara til endanlegrar afgreiðslu, ég held það sé ekki nægjanlega þroskað til þess. Bara vegna þess að stór hluti þjóðarinnar veit ekki hvað er verið að fjalla um.
Ég hygg að flestir þingmenn séu búnir að gera sér grein fyrir því að hér er um mjög mikilsverð mál að ræða enda er að koma í ljós að þó nokkur hluti stjórnarliða, jafnvel stærri hluti en hefur tjáð sig í ræðustól, er mjög hikandi og mjög efins um að þetta mál sé tilbúið til afgreiðslu. Það ræð ég af þeim greinum og af þeim ummælum sem hv. fylgismenn, þingmenn ríkisstjórnarinnar, hafa látið falla úr þessum ræðustól.
Varðandi frv. hæstv. umhvrh. lít ég svo á að það sé jákvætt innlegg inn í þá umræðu sem er í gangi en bara þetta frv., herra forseti, hefði átt að vera komið í hendur félmn. fyrir löngu til þess að það gæti fengið þá umfjöllun sem nauðsyn ber til. Það má vel vera að náðst hefði sátt á einhverjum þeim grundvelli sem hér er ef þetta mál hefði komið inn á réttum tíma. Þess vegna tek ég undir þau orð sem hér hafa verið sögð og þá beiðni sem hefur verið lögð fram af hálfu stjórnarandstöðunnar um að þetta mál, þetta frv. til laga um breytingar á skipulags- og byggingarlögum, nr. 73/1997, verði tekið til umræðu samhliða afgreiðslu þessa frv. Þá gæti verið, ef hv. félmn. fengi málið til umfjöllunar, að það liti örlítið öðruvísi út en það gerir í dag. Það sem er verið að slást við er 1. gr. þessa frv. sem við erum að fjalla um og flestir hv. þm. hafa gert að umræðuefni en ekki hinar 104 greinarnar sem felast í þessu frv. sem er um margt ágætt.
Málið sem við ræðum hér í 2. umr. er eitt af þeim lykilmálunum sem skera munu úr um hverjir eiga Ísland. Hverjir ráða yfir Íslandi, hverjir mega nýta landið og hverjir eiga að því frjálsan aðgang. Minnast menn þess er fyrrv. formaður Alþfl., Jón Baldvin Hannibalsson, fór um landið og hélt tugi eða hundrað fundi um hverjir ættu Ísland? Muna menn að það var varla farið að velta þessum málum fyrir sér í þjóðfélaginu á þessum árum?
Við skulum staldra við og velta þessum málum fyrir okkur. Var hann ekki að vara við því sem er að gerast á þessari stundu á hinu hv. Alþingi? Var hann ekki að vara við því verið væri að færa umráð og aðgang að landinu í fárra manna hendur?
Ég hygg að margir þeir sem sóttu umrædda fundi, sjái og muni að þetta er sama stórmál og þá var rætt. Þetta snýst ekki aðeins um þessi réttindi sveitarfélaga sem hæstv. félmrh. er að veita þeim.
Hvaða réttindi er um að ræða? Hvaða réttindi er verið að veita sveitarfélögunum? Hver er sá réttur sem færist til sveitarfélaganna? Hann er til nýtingar vatns og jarðhita. Um námur og um jarðefni og önnur afnot af landi. Hann snýst um nýtingu sem heimiluð er til lengri tíma. Svona skil ég þetta mál, herra forseti. Það er þess vegna sem ég spyrni við fótum og segi: Við eigum að taka þetta mál og gefa því enn lengri tíma. Við búum ekki við það slæmt ástand að við þolum ekki að fjalla betur um málið en hér hefur verið gert. Við þolum það og fyrir desember á þessu ári þá væri ég tilbúinn, ef málið fengi virkilega umfjöllun og meiri en orðið hefur í þjóðfélaginu, að láta það yfir mig ganga að afgreiða þetta mál.
Ég velti því fyrir mér hvort meining hæstv. félmrh. sé að hann sé að færa sveitarfélögunum veruleg stjórnsýsluvöld yfir hálendinu. Heldur hann því fram að þetta sé nauðsynlegt vegna þess að breyta þurfi því ástandi sem nú ríkir? Er slíkt ófremdarástand á hálendi Íslands að það verði að grípa til aðgerða nú þegar?
Ef hæstv. félmrh. stendur í þeirri trú að sveitarfélögin fái með þessu frv. allar valdaheimildir venjulegra sveitarfélaga, samkvæmt skipulagslögum, sveitarstjórnarlögum og öllum öðrum lögum, þau muni ráða skipulagi, eigi að geta ráðið því hvaða vegir eru lagðir þar, hvaða mannvirki eru reist o.s.frv., þá er vissulega verið að efna til óvissu. Það er kjarni málsins. Óvissan verður meiri en verið hefur. Þess vegna heiti ég á hv. stjórnarþingmenn að skoða hug sinn og knýja á um að þessu máli verði frestað til haustsins, það fái betri umfjöllun, nákvæmari meðhöndlun og betur verði gætt að hag almennings, almannaheill, í þessu landi.
Nýting auðlindanna er eitt af stærstu málum þingsins. Þetta málefni kemur upp í umfjöllun okkar um eignarhald og auðlindir, hverjir ráði yfir þeim, hverjir megi nýta þær og hverjir eigi þær. Þetta mál varðar ekkert síður þjóðina alla. Þetta mál nær út yfir öll sveitamörk. Hugsum okkur t.d. að hæstv. iðnrh. ætli að beita sér fyrir framkvæmdum sem varða mundu nýtingu vatns-, jarðhita-, eða námaréttinda á hálendinu, og væru svo stórar í sniðunum að þær kölluðu á byggingu á uppistöðulóns, eins og við höfum dæmin um. Þetta mundi jafnframt kalla á línulagnir, vegalagnir eða aðra mannvirkjagerð og næði yfir svæði þar sem samkvæmt frv. félmrh. hefur fært sveitarfélagamörkin þannig að jafnvel tólf eða fimmtán sveitarfélög mundu koma að málinu. Hvernig stöndum við þá? Ég er að reyna að koma þessu að: Hvernig stöndum við þá?
Er líklegt að upp komi ágreiningur milli sveitarfélaga? Er líklegt að upp komi andstæð sjónarmið í sveitarfélögum? Er það ekki líklegt? Er ekki líklegt að upp komi deilur um nýtingu á réttindum og kröfur um verndun á náttúruperlum, svo eitthvað sé nefnt? Þetta þekkjum við úr umræðunni. Ef sveitarstjórnarmenn trúa því að sanngjarnt sé að færa þeim þessi völd, þá er það misskilningur. Það er ekki sanngjarnt að færa þetta vald í tiltölulega fámenn sveitarfélög.
Ég óttast að þessi gjörningur, að samþykkja þetta frv., efni beinlínis til langdreginna landamæradeilna og þrætna sem verði úrskurðarefni dómstóla og komi í veg fyrir skynsamlega heildarnýtingu út frá sjónarmiðum beggja, þ.e. náttúruunnenda og þeirra sem þurfa á landinu að halda. Mér virðist verið að skapa óvissu og út frá því sjónarmiði gæti hér verið um alvarlegt slys að ræða. Í veg fyrir það slys getur nú enginn komið nema hv. Alþingi og hv. alþingismenn. Við verðum að koma í veg fyrir mögulegt slys.
Herra forseti. Sumir stjórnarliðir hv. hafa reynt að verja þetta mál og fyrst og fremst með því að tala í einum kór um að sveitarstjórnum landsins sé sýnd óvirðing með því að vekja upp spurninguna um það hvort þau ráði við stórmál eins og skipulagningu á meiri háttar mannvirkjum eða stjórnsýslu í tengslum við meiri háttar nýtingu á hálendinu. Herra forseti, ég er ekki að vekja neitt slíkt upp. Ég er ekki að lýsa vantrausti á fámenn sveitarfélög. Málið snýst ekki um það. Menn mega hafa hvaða skoðun á því sem þeir vilja. Sveitarfélögin eru mismunandi stór og misjafnlega undir það búin að sinna þessum verkefnum, en málið snýst í mínum huga um það hvort verið sé að efna til meiri háttar deilna milli sveitarfélaga um það hvernig nýta eigi auðlindir hálendisins, eða hvort friða eigi þær út frá sjónarmiðum heildarinnar.
Það kemur mér undarlega fyrir sjónir, herra forseti, í tengslum við þetta mál, hversu lítill áhugi virðist hjá sveitarstjórnarmönnum á höfuðborgarsvæðinu um þetta mál. Það kemur mér mjög undarlega fyrir sjónir. Ég er kannski einn um það, herra forseti, að hafa ekki heyrt þá tjá sig um þessi mál í fjölmiðlum. Ég er kannski bara einn um það. Ég hef ekki orðið var við það og því segi ég að það er með ólíkindum hve lítill áhugi sveitarstjórnarmanna á þessum málum virðist vera. Það er eins og þeim komi það ekki við.
Frv. sem ég hef rætt um hér og hæstv. umhvrh. gerði grein fyrir í umræðum í gær, hefur einnig verið mér umhugsunarefni. Ég var víst búinn að segja það áður að ég tel að ef þetta frv. hefði komið fram fyrr, þá hefði hugsanlega náðst meiri sátt en nú ríkir um þetta mál. Ég tel nefnilega að þetta frv. sé í áttina. Það er hins vegar aðeins lagt fram til kynningar og ekki ætlast til þess að rætt sé um það. Ég tek því enn undir þá kröfu stjórnarandstöðunnar, og geri hana að minni um leið, að þetta frv. verði tekið samhliða til umræðu.
Ég held að með meiri umfjöllun og betri vinnu þá geti náðst bærileg sátt, ef vilji er til þess af hálfu ríkisstjórnar Íslands. Það kallar auðvitað á frestun málsins núna og að það verði tekið aftur til afgreiðslu samhliða því frv. sem hæstv. umhvrh. lagði fram í gær. Það þýðir, að mínu viti, að við gætum afgreitt þetta mál á þessu ári, fyrir 1. des. með bærilegri sátt. Ég ítreka þetta.
Ég held, herra forseti, að ekki sé ástæða til þess að fjalla lengur um þetta mál að sinni. Ég vona að með þjóðlendufrv., sem hér á eftir að koma til umræðu, þá muni línur skýrast betur í þessu efni. Innleiða á nýtt hugtak sem er þjóðlenduhugtakið. Það tekur til þeirra svæða sem við erum að ræða um, sem ekki lúta að fullkomnum eignarrétti. Þar er mælt fyrir um að ríkið fari með eignarráð þessara svæða. Ég hef þá tilfinningu að þessi tvö frv., sem lúta að eignarrétti, stangist á þar sem verið er að færa aðliggjandi sveitarfélögum að miðhálendinu yfirráðarétt, nánast eignarrétt, á umræddu landi.
Í þjóðlendufrv. er mælt fyrir um að ríkið fari með eignarráð þessara svæða, eins og ég sagði áður, og þeir sem hafi nýtt landið innan þjóðlendu sem afrétt fyrir búfénað eða haft þar önnur hefðbundin not, svo sem afréttareign, skuli halda þeim þó að ríkið fari með grunneignarréttinn. Þarna hef ég, herra forseti, efasemdir. Þær efasemdir minnka síst þegar ég vitna til Afmælisrits Gauks Jörundssonar, sem er gefið út 1994, 24. september á afmælisdegi hans. Hann fjallar þar um hagnýtingu náttúruauðlinda á afréttum og hagnýtingu náttúruauðlinda á almenningum. Ég læt nægja, herra forseti, að vitna til þessara greina á þennan hátt. Það væri ástæða til að fara með þessa kafla tvo frá orði til orðs. Þar eru þau atriði sem ég hef hér fengist við fullkomlega skýrð.