Steingrímur J. Sigfússon:
Herra forseti. Þetta hefur nú verið um margt býsna merkileg umræða. Það verður ekki af henni skafið. Hún er m.a. merkileg vegna þess að meginefni þess frv. sem á dagskrá er hefur verið tiltölulega lítið rætt og ein grein frv. og síðan ákvæði til bráðabirgða og þó ekkert síður önnur frv. sem ekki eru á dagskrá hafa verið aðalumræðuefnið. (Gripið fram í.) Já, og aðrir ráðherrar en hér flytja mál hafa ekki síður verið tilefni umræðna.
Ég ætla að fara hratt yfir sögu og áskil mér rétt til að taka kannski aftur til máls síðar í umræðunni af vissum ástæðum þar sem nokkuð skerðist nú um þann tíma sem við höfum til ráðstöfunar á þessum degi og það er eðlilegt að hleypa fleirum að.
Um efni frv. vil ég fyrst og fremst segja að í því eru nokkur ákvæði sem út af fyrir sig er ástæða til að staldra við og má þess vegna fagna, a.m.k. sumum hverjum. Ég nefni svo dæmi sé tekið ákvæði um að rýmka heimildir sveitarfélaga hvað nafngiftir snertir. Það var í gangi hálfgerður fasismi hvað varðaði nafngiftir á sveitarfélögum, einhver stöðlunarárátta sem var fyrir neðan allar hellur. Þetta var á góðri leið með að útrýma mörgum skemmtilegum nöfnum, m.a. í gegnum sameiningu sveitarfélaga og þær leiðu klisjur að allt skyldi heita byggð eða bær eða eitthvað í þeim dúr var að tröllríða landinu. Það hefði því orðið þvílík flatneskja í nafngiftum á sveitarfélögum innan skamms ef svo hefði haldið sem horfði að ástæða er til að fagna þessu.
Ég held að kaflinn um fjármál sveitarfélaga og ákveðið aðhald í þeim efnum sé af hinu góða og fleira mætti nefna. En í heildina tekið, herra forseti, er það mála sannast að þetta frv. boðar engin stórtíðindi, þ.e. hin almennu ákvæði þess. Staðreyndin er sú, og ég endurtek það sem ég sagði fyrr í dag, að það er heldur metnaðarlítið hjá einum hæstv. félmrh. þegar í hlut á heildarendurskoðun á jafnmikilvægri löggjöf og lögum um sveitarstjórnir að þar skuli þó ekki koma fram fleira nýtt. Það verður seint sagt að hæstv. félmrh. komist sérstaklega á spjöld sögunnar fyrir þá hugkvæmni sem hann hafi sýnt í embætti og að hann sé sérstaklega frjór og skapandi í sínum stjórnarathöfnum.
Ég eins og aðrir, herra forseti, hlýt að staldra aðeins við það mál sem hér hefur mest orðið til umræðu, bæði vegna þess að það er stórt í sjálfu sér, en líka vegna þess að umræðan hefur öll snúist um það og það er ýmislegt í þeirri umræðu sem ég sé ástæðu til að tjá mig um.
Ég ætla að byrja á að segja, herra forseti, að ég fagnaði því þegar í sjónmáli virtist málamiðlun í viðkvæmu og erfiðu deilumáli sem ég taldi tiltölulega farsæla og skynsamlega, einfaldlega vegna þess að það er mikilvægt úrlausnarefni að ganga brúklega frá stjórnsýslumörkum hvað varðar t.d. skipulagsmál á miðhálendinu eða á hálendi landsins yfirleitt, hvar sem það liggur, og reyna að ná um það skynsamlegri sátt milli helstu sjónarmiða, milli íbúa þéttbýlis og dreifbýlis, milli umhverfisverndarsjónarmiða og nýtingarsjónarmiða o.s.frv. Ég var og er þeirrar skoðunar að með þeirri lendingu sem ég taldi að verið væri að laða fram væri miklu fram náð, þ.e. að ganga frá því þannig að í grundvallaratriðum haldist það skipulag íslenskrar stjórnsýslu að sveitarstjórnir fari með skipulagsmál en samræming á skipulagi miðhálendisins væri tryggð með breytingu á skipulagslögum og aðild allra landsmanna og aðild umhverfisverndaraðila væri jafnframt rækilega tryggð. Og því endurtek ég það að þetta fannst mér og finnst geta verið ágætlega ásættanleg niðurstaða og í sjálfu sér ekki óskynsamlegur frágangur á málinu vegna þess að það er auðvitað eðli málsins samkvæmt kostur ef hægt er að hafa verkaskiptinguna sæmilega skýra í þessum efnum. Þó svo að ég sé í hópi þeirra manna sem hafa á undanförnum árum hugsað mikið um þann möguleika að gera t.d. afmarkað svæði á miðhálendinu að sérstöku verndarsvæði, jafnvel sérstökum þjóðgarði og þar með í reynd að sérstakri stjórnsýslueiningu, þá er mér líka ljóst að sú leið er heldur ekki gallalaus. Sú leið þýðir að einhvers staðar yrðu dregin mörk á milli stjórnsýslulögsögu sveitarfélaga annars vegar og verndarsvæðis þjóðgarðs eða einhverrar nefndar sem fer með málefni miðhálendisins hins vegar. Og það er ekki einfalt mál að draga þau mörk. Það liggur í hlutarins eðli þó notuð sé sú viðmiðun sem nú hefur verið unnið eftir um skeið og á sér ákveðinn sögulegan aðdraganda og í reynd er sú sama og kemur fram í frv. sem dreift hefur verið og er orðið eitthvert frægasta frv. sem ekki hefur enn komist á dagskrá þingsins í allri sögunni, frv. sem ekki má ræða, frv. ráðherrans sem hann sjálfur felldi að yrði rætt. Þar er þetta orðað þannig að miðhálendið sem hugtak --- það er auðvitað ákaflega afstætt, ákaflega relatíft. Hvað er miðhálendið? --- skuli afmarkast af línu sem er dregin milli heimalanda og afrétta. Svo vill til að ræðumaður hefur grúskað dálítið í þeim málum sem varða mörk af þessu tagi og glímt við það að gera landakort og jarðfræðikort og lesa örnefnaskrár og ræða við gamla bændur og ferðamenn um það hvar svona hlutir liggi. Ég fullyrði það við ykkur hv. þm.: Það er ekki einfalt mál, jafnvel þótt menn setji svona lagað niður á pappír, að draga það inn á kortið hvar nákvæmlega mörkin liggi hringinn í kringum landið milli heimalanda og afrétta. Það er ekki þannig. Ég óttast að þær línur lægju víða býsna sérkennilega miðað við tilfinningu manna og vitund um það hvað þessi hugtök þýða. Í raun og veru eru þau miklu fleiri. T.d. er hugtakið afrétt alls ekkert notað alls staðar eins samkvæmt málvenju. Á sumum svæðum landsins er hugtakið afrétt nánast ekki notað. Þar tala menn um heiðar. Það eru heimalönd og heiðar og öræfi. Þannig er okkur tamt að ræða málið t.d. um norðaustanvert landið og notum mjög lítið þetta hugtak, afrétt. Það eru því kannski þrjú, fjögur hugtök sem þarf þá að reyna að lesa inn í þetta samhengi. Enda hefur það komið á daginn, samanber hið fræga kort sem til varð að mig minnir í ráðherratíð hæstv. þáv. umhvrh. Júlíusar Sólness. Kannski var það aðeins seinna. Kannski að einhver annar ónefndur maður hafi verið orðinn umhvrh. Þá var svona lína dregin á kort og allt varð vitlaust. Menn urðu syngjandi vitlausir þegar þeir sáu að þetta var dregið þvert yfir skýr eignarlönd jarða, yfir miðjar afréttir, þvert í gegnum veiðivötn og guð má vita hvað. Ég segi ekki að þetta hafi lent nokkurs staðar í gegnum mitt hjónarúm eins og heimskautsbaugurinn lá forðum í Grímsey, en við lá að svoleiðis hlutir kæmu út úr þessu. Þetta er því miður, herra forseti, ekki þannig að það sé einfalt mál að draga svona línur á kort. Það jaðrar við að manni detti í hug að það gæti orðið svipað og í Afríku forðum, þegar Evrópumenn bjuggu til landakortið fyrir Afríku og bjuggu til ríki með þeim miklu endemum sem allir þekkja og sú heimsálfa sýpur því miður seyðið af enn þá.
Nei, herra forseti. Mér finnst þessi mál flóknari en hefur verið látið í veðri vaka í umræðunni. Ég endurtek, herra forseti, það er mikilvægt málefni. Það er mikilvægt viðfangsefni og verkefni sem mér finnst að hv. alþm. eigi að taka alvarlega að reyna að lenda þessu máli. Það liggur í hlutarins eðli og ég held að ekki sé deila um þótt umræðan hafi að stórum hluta verið sett þannig upp að auðvitað þurfa allir landsmenn að eiga eðlilega aðild að mikilsverðum ákvörðunum, t.d. hvað varðar skipulag á hálendi landsins, hvað varðar meðferð dýrmætra náttúruperlna og ,,annarra`` meiri og minni sameigna þjóðarinnar. Enda er það þannig.
Hins vegar líkar mér ekki í umræðunni þegar t.d. ákveðnir sjálfskipaðir talsmenn þess sem menn kalla þéttbýlið, og er þá oftast átt við Reykjavík og Reykjanes, leggja hlutina þannig upp að þetta sé nauðsynlegt vegna þess að sveitarfélögunum og fólkinu á landsbyggðinni sé ekki treystandi fyrir málinu. Það er óþarfi að leggja hlutina þannig upp. Það er engin andstaða við það að eðlilegt samráð sé haft um þessa hluti en ég bið um að það mál sé rökstutt þannig að það sé undir jákvæðum formerkjum en ekki neikvæðum gagnvart hluta landsmanna. Mér hefur sárnað, herra forseti, á köflum hvernig umræðan hefur verið hér gagnvart því að einhverjir vondir menn í sveitarstjórnum hringinn í kringum landið eða sem búi í fjarlægum landshlutum sem liggi inn að miðhálendinu sem bíði eftir því að fá að útiloka Reykvíkinga eða Reyknesinga frá því að njóta hálendisins. Það stendur ekki til að ræna miðhálendinu af Reykvíkingum eða Reyknesingum. Ég veit ekki til að neinn sé með tillögur um það eða að banna þeim umferð eða banna þeim að hafa sjónarmið sín í þessum efnum og koma þeim á framfæri. Ég kannast ekki við þau viðhorf.
Þá finnst mér, herra forseti, að í raun og veru hafi komið fram nokkuð merkilegir og nýir tónar hvað varðar viðhorf til sveitarfélaganna sem stjórnsýslustigs í landinu. Ég segi bara, herra forseti, öðruvísi mér áður brá. Þegar það stjórnsýslustig var mært og það var lausnarorð á öllum vanda að færa til þess verkefni. Var það ekki? Verkefnaflutningur frá ríkinu, frá hinni miklu miðstýringu. Valddreifingin, dreifræðið, lýðræðið sem var falið í því að færa verkefnin til sveitarfélaganna og hin skynsamlega forvöltun vegna nálægðarinnar við viðfangsefnin sem fælist t.d. í því að færa grunnskólann til sveitarfélaganna. Hvar eru þessi rök nú? Þegar verkefni eins og skipulagsmál á landi þeirra sömu sveitarfélaga eru til umfjöllunar er þá allt í einu ekki hægt að treysta sveitarfélögunum og því fólki sem í þeim býr eða fyrir þeim ræður en mér hefur heyrst í umræðunni á undanförnum missirum að það væri hægt að treysta þeim fyrir börnunum okkar og láta þau sjá um grunnskólann. Ég undrast þetta nokkuð og ég verð að segja alveg eins og er að mér finnst með öllu ástæðulaust að reka þetta mál á þessum forsendum.
Ég minni líka á það, herra forseti, að þótt gengið sé frá lögsögumörkum hvað varðar skipulagsmál og búinn til samstarfsfarvegur milli sveitarfélaganna um allt land hvað varðar t.d. skipulag hálendissvæða breytir það engu um þá stöðu sem er áfram að Alþingi setur lög, gengur frá hlutum eins og því að tryggja fornan rétt manna til umferðar um landið. Auðvitað. Alþingi mun á komandi árum geta ákveðið að stofna þjóðgarða, þess vegna að gera allt miðhálendið meira og minna að þjóðgörðum þótt lögsögumörk skipulagsmála séu svona. Ekkert er því til fyrirstöðu. Það er því ekki verið að gera einhverjar breytingar í þeim efnum sem hindra að ganga megi frá hlutunum. Ég minni t.d. á tillögu til þingsályktunar, hið merkasta mál sem liggur fyrir þinginu, um að stofna þjóðgarða á miðhálendinu, flutt af hv. þm. Hjörleifi Guttormssyni. Hvað fæli það í sér ef þetta gerðist á næstu árum sem ekki er ólíklegt að mínu mati því áður hefur sá hv. þm. gerst brautryðjandi í umhverfisvernd á Íslandi, og svo um munar og reynst þar framsýnni mörgum öðrum mönnum. Það skyldi ekki vera að í farvatninu væri þróun mála sem þýddi að innan fárra ára væru þrír meginjöklarnir á miðhálendinu og jaðrar þeirra, axlir þeirra og aðliggjandi svæði, orðin að þjóðgörðum. Minnkar þá ekki tilefni þessarar þrætu hér? En eitt af því sem margir hafa tekið til marks um fáránleikann er það að skipulagsmörk sveitarfélaga liggi inn á jökla. Ég segi nú bara, ætli veiti af eins og traffíkin er orðin þar.
Ég bendi á þetta, herra forseti, að þingið getur algerlega óháð þessu á komandi árum tekið ákvarðanir um að gera t.d. jöklana að þjóðgörðum eða gera miðhálendið meira og minna að sérstöku verndarsvæði eins og ég hef t.d. oft hugsað um og var á vissri hreyfingu í tíð minni í ráðuneyti fyrir ekki mörgum árum.
Að lokum, herra forseti, þarf ég að koma að því sem mér finnst hafa einnig verið dálítið miður í umræðunni, að það er eiginlega andinn sem hefur á köflum komið út úr þessari umræðu til þeirra sem búa á landinu og nýta það. Ég verð að segja, herra forseti, alveg eins og er að þegar ég fer yfir þetta í huga mínum tel ég að að breyttu breytanda séu yfirleitt ekki aðrir vörslumenn betri á náttúruauðlindum eða landi en þeir sem búa á því, þekkja það, hafa tilfinningar til þess og nýta það. Það er niðurstaða mín af því að reyna að draga dóma af reynslunni. Ég held að við Íslendingar ættum aðeins að staldra við ef við ætlum innan landamæra okkar að fara að stilla hlutum þannig upp að því fólki sem býr á landinu og nýtir það eða sækir sjóinn og lifir af að nýta þær auðlindir, sé ekki treystandi fyrir þeim. Það þurfi einhverjir aðrir úr fjarlægð að koma og hafa vit fyrir þeim því hvar endar þessi röksemdafærsla? Bíðum við, er þetta ekki akkúrat röksemdafærsla Greenpeace þegar þeir vilja banna okkur að nýta hvali? Þegar fólk í fjarlægum heimsálfum ætlar að blanda sér í það hvernig Íslendingar stunda fiskveiðar sínar?
Ég hef í huganum, herra forseti, verið að velta því fyrir mér hver séu merkustu atburðir í umhverfisvernd og átökum um landnýtingu og þar með í raun hluti sem eru nátengdir skipulagsmálunum, segjum í sögu þessarar aldar eða þar um bil. Hverjir voru það sem stóðu upp til varnar landinu þegar í harðbakkann sló? Hver var það sem stóð til varnar Gullfossi? Var það ekki Sigríður í Brattholti? Voru það ekki ríkir athafnamenn í London, Edinborg og Reykjavík sem ætluðu að virkja fossinn? En það var fólkið við hann sem hafði þær tilfinningar til hans að það stóð upp til varnar honum. Hverjir háðu Laxárdeiluna? Voru það náttúruverndarmenn utan úr heimi? Nei, það voru bændur í Þingeyjarsýslu sem háðu Laxárdeiluna. Þeir menn sem þekktu svæðið, elskuðu það, báru virðingu fyrir því og höfðu taugar til náttúrunnar eins og hún var og vildu ekki fórna henni á altari nýtingar.
Hverjir hafa verið að safna liði á undanförnum árum gegn því sem gæti verið í uppsiglingu sem eitt stórfelldasta umhverfisslys síðari tíma á Íslandi? Áform Landsvirkjunar og fleiri stórgróðamanna um að virkja öll stóru fallvötnin á norðausturhluta landsins, safna þeim saman og sulla þeim öllum saman í einum farvegi niður Fljótsdal. Hverjir hafa staðið upp gegn þeim áformum aðrir en fólkið sem býr á landinu á því svæði?
Auðvitað er það svo að það finnast líka skammsýn sjónarmið og það finnast líka gróðasjónarmið meðal þeirra sem búa á landinu en ég hvet menn til að fara yfir söguna og leyfa a.m.k. því fólki sem á í hlut að njóta sannmælis og ætli það komi ekki á daginn að það reynist líka góðir vörslumenn landsins í hópi þeirra sem búa á því.
Mér hefur á köflum fundist umræðan fara í þann farveg að íbúum þeirra svæða sem liggja að miðhálendinu, forsvarsmönnum þeirra sveitarfélaga, væri alls ekki treystandi fyrir að gegna því hlutverki sem hér er verið að ræða um. Ég heyrði hv. þm. og sérstakan riddara í allri þessari umræðu, Ólaf Örn Haraldsson, 11. þm. Reykv., taka þannig til orða fyrr í umræðunni að hvort menn ætluðu virkilega að ofurselja þessa aðila valdi sveitarfélaganna og var þá að tala um ýmsa menn sem hefðu gaman af að skreppa á fjöll eða ættu kofa inni á hálendinu. Mér finnst þetta ekki lýsa hugarfari sem ég get skrifað upp á. Mér finnst þetta endurspegla, ég segi ekki fordóma, en a.m.k. vantraust í garð þeirra aðila sem eiga í hlut, kjörinna trúnaðarmanna íbúa sveitarfélaga á viðkomandi svæðum. En ég endurtek það, herra forseti, að það er engin deila um það, a.m.k. ekki af minni hálfu, að þessir aðilar eiga að eiga samstarf við alla landsmenn um þessa hluti. Þetta er akkúrat dæmigert mál þar sem mjög mikilvægt er að tryggja að aðild allra eins og reyndar öll nútímahugsun í skipulagsmálum gerir, samanber andmælarétt íbúa í landinu við skipulagstillögur hvar sem er, og þannig á það auðvitað að vera. Ég hef litið svo á að sú málamiðlun sem hér væri verið að reyna að ná fram, og hún er sjálfsagt ekki gallalaus og hana má örugglega bæta, til að mynda frv. hæstv. umhvrh. sem hefur verið dreift hér. Mér er alveg ljóst að það þarf að laga það frv. till en það er ekkert stórmál og það er hægt að gera. Það er hægt að endurskoða mönnunina í þeirri nefnd, það er hægt að styrkja stöðu hennar og það er örugglega hægt að ná samkomulagi um þá hluti ef vilji er fyrir hendi. Það er það sem málið snýst um að vilji sé til að reyna að lenda þessu stóra og mikilvæga máli á einhverjum farsælum nótum en standa ekki í endalausum málæfingum og reyna ekki endalaust að slá sig til riddara með því sem ég verð að kalla, herra forseti, næstum að segja popúlistísk sjónarmið, hálfgert lýðskrum, eins og þessar æfingar um það að það sé hneyksli að 70.000 Reykvíkingar eigi ekki hlutfallslega miðað við íbúatölu jafnmarga menn í einhverri nefnd og aðrir. Snýst þetta um jöfnun atkvæða? Er þetta svoleiðis mál? Ég hélt ekki. Mér finnst þetta vera af allt öðrum toga en þeim, herra forseti, sem slík sjónarmið hafa gefið tilefni til að ræða það út frá.
Herra forseti. Að lokum verð ég að segja alveg eins og er að mér urðu úrslit mála í morgun í atkvæðagreiðslu um það að frv. hæstv. umhvrh. yrði tekið fyrir mikil vonbrigði. Ég tel að þar hafi verið stórspillt möguleikanum á að halda áfram að reyna að laða fram einhverja skynsamlega niðurstöðu og sætta menn. Mér er eiginlega alveg óskiljanleg, í fyrsta lagi sú afstaða meiri hlutans en líka sú pólitíska heimska að leyfa ekki því frv. að koma á dagskrá og semja kannski um að það væri rætt í hóflegan tíma og síðan vísað til nefndar og fengi þá að lágmarki að fara til umsagnar í sumar. Hefði það ekki verið lýðræðislegt og í þágu þess að sætta sjónarmið í málinu að allir aðilar hefðu getað skoðað það í sumar og unnið umsögn um málið? Það er alveg ljóst að fjölmargir aðilar eru með eðlilegar og heilbrigðar og heitar tilfinningar í þessu máli. Þeir sem unna landinu, hafa gaman af útivist og ferðalögum og aðilar eins og Ferðafélag Íslands, og að sjálfsögðu íbúarnir á þessu þéttbýlissvæði sem sem betur fer leita í vaxandi mæli á náðir þeirrar lífsfyllingar sem það er að ferðast um landið og njóta þess. Ræðumaður vill meina að hann sé einn í þeim hópi. Ég skrepp á fjöll af og til og hef gaman af, og ég hef nýtt mér fornan rétt minn til frjálsrar ferðar um landið um langt árabil og hef að vísu þá venju að tilkynna landeigendum um ferðir mínar en spyr þá ekki um leyfi, því ég hef það samkvæmt fornum lögum þessa lands. Ég má meira að segja veiða mér til matar ef ég er svangur og skiptir þá engu máli hvort einhver bankinn leigir laxveiðiána eða ekki því ef ég er sannanlega svangur má ég samkvæmt ákvæðum Grágásar draga mér í soðið hvar sem ég er staddur. Slíkur er forn réttur okkar landsmanna til ferða um landið og til að bjarga okkur um matbjargir ef á þarf að halda o.s.frv. Þessi réttur er til staðar og hann er forn og hann er sterkur og það er ekki verið að taka hann af neinum. Það er ekki verið að taka neitt af neinum. Það er hvorki verið að ræna miðhálendinu né nokkrum öðrum hlut af nokkrum manni. Við eigum þetta áfram öll saman og við eigum að vera menn til þess, þingmenn, að koma okkur saman um skynsamlega meðferð þessara mála. Það er mergurinn málsins.