Svanfríður Jónasdóttir (frh.):
Herra forseti. Ég ætla að halda áfram ræðu minni þar sem frá var horfið í gær, þó þannig að mér finnst ástæða til þess að fara aðeins yfir ákveðin atriði sem þar komu fram vegna samhengis málsins. Ég mun, herra forseti, í fyrsta lagi fara yfir ákveðnar aðgerðir sem mögulegar eru í byggðaþróunarmálum vegna þess að mér finnst mikilvægt að við áttum okkur á samhengi þeirrar lagasetningar sem menn eru að fara í gagnvart sveitarfélögunum annars vegar og þeirri stjórnsýslu sem fer fram á vegum þeirra og byggðaþróunar. Í öðru lagi mun ég halda áfram að fara yfir einstakar greinar sem mér vannst ekki tími til að fara yfir í gær. Í þriðja lagi ætla ég að fara yfir nokkur þau atriði sem skipta miklu máli í mati fólks á búsetuskilyrðum og í fjórða lagi ætla ég síðan að víkja að 1. gr. frv. og bráðabirgðaákvæði en ég hef enn sem komið er í ræðu minni hvergi vikið að þeim stóru atriðum sem eru í raun nú um það bil að skipta þjóðinni í tvennt í afstöðu. Ég hef samt grun um það, herra forseti, að sá hluti þjóðarinnar sem styður hæstv. ríkisstjórn í þessu máli sé mikill minni hluti. Ég held að núna standi þannig á að minni hluti Alþingis tali fyrir meiri hluta þjóðarinnar. Það marka ég á þeim viðbrögðum sem umræðan í þinginu hefur fengið hjá fólkinu í landinu.
Ég man ekki eftir því áður, herra forseti, að hafa fengið jafnmörg skilaboð úr jafnólíkum áttum þar sem hópar og einstaklingar hafa lýst yfir stuðningi við þau vinnubrögð sem stjórnarandstaðan er með þegar hún stendur hér og reynir eftir megni að koma í veg fyrir að þetta frv. nái fram að ganga óbreytt. Vel getur verið að einhverjum þyki það gamaldags vinnubrögð að reyna að koma í veg fyrir að ákvæði eins og þau sem eru í frv. nái fram að ganga. Það getur vel verið. En þjóðinni finnst það ekki gamaldags, herra forseti. Ég held að ég geti fullyrt það af þeim viðbrögðum sem ég hef fengið og aðrir félagar mínir sem hafa verið að tala fyrir því að frv. yrði frestað og menn nýttu sumarið til að skoða betur ýmis ákvæði sem þyrftu að vera allt öðruvísi ef sæmileg sátt ætti að verða um þessi mál.
Herra forseti. Ég gerði nokkuð að umræðuefni í gær þau ákvæði frv. til sveitarstjórnarlaga sem felast í 6. gr. frv., annars vegar þar sem talað er um lágmarksíbúatölu en hún á að vera 50, það á að nægja að 50 íbúar séu í sveitarfélagi og hins vegar talaði ég um samstarfsmöguleika sveitarfélaganna samkvæmt ákvæðum frv. og hversu sorglega fátæklegur sá rammi er sem skapaður er með frv. um stjórnsýslu sveitarfélaganna þannig að þeim sé gert kleift að taka við þeim verkefnum sem nú þegar liggur fyrir að þau muni taka, hvað þá að sinna sæmilega því sem þau hafa nú þegar með höndum.
Ég færði fyrir því ákveðin rök, herra forseti, að ef við litum annars vegar til byggðaþróunar hjá okkur og tækjum tímabilið frá 1960--1990 og litum hins vegar til Norðurlandanna á sama tímabili þá væri þar ólíku saman að jafna hvað varðar byggðaþróunina. Það er nefnilega þannig að mun fleiri hafa flutt utan af landi og til höfuðborgarsvæðisins á Íslandi á þessum árum en gerst hefur í nyrstu héruðum Skandinavíu og Finnlands. Ég þóttist leiða að því nokkrar líkur, herra forseti, að ein af ástæðunum væri sú að okkur hefur ekki auðnast að skapa þann stjórnsýsluramma um verkefni sveitarfélaganna að þau gætu orðið burðug og þess vegna hefði okkur ekki tekist að veita það viðnám varðandi byggðaþróun í landinu sem hefur þó tekist annars staðar á Norðurlöndum varðandi nyrstu byggðirnar. Þeir hafa haft miklar áhyggjur af ástandinu hjá sér og hafa verið með ýmsar aðgerðir til þess að sporna gegn. Aðgerðir okkar hafa verið sýnu fátæklegri en mér finnst ástæða til þess, herra forseti, að fara aðeins yfir hverjar þessar aðgerðir hafa verið, bæði hjá okkur og sömuleiðis hjá þeim löndum sem við berum okkur gjarnan saman við. Að mínu mati mjög mikilvægt að menn geri sér grein fyrir samhengi hlutanna vegna þess að í því frv. sem hér liggur fyrir, frv. til sveitarstjórnarlaga, er eins og ég sagði ótrúlega lítið sem bendir til þess að menn hafi áhyggjur af þessu eða ætli sér að skapa viðunandi ramma fyrir þetta stjórnsýslustig, sveitarstjórnarstigið, svo það geti þar með rækt sæmilega þau verkefni sem það á að rækja, hvað þá tekið við þeim sem fyrir liggur að það muni taka við á næstu árum.
Herra forseti. Núna finnst mér ástæða til þess að fara aðeins yfir aðgerðir í byggðaþróunarmálum, bæði eins og ég gat um þær sem við höfum verið með og aðrir. Ég mun styðjast við skýrslu sem Stefán Ólafsson hefur gert fyrir stjórn Byggðastofnunar vegna þess að sem betur fer hafa ýmsir aðilar hér á landi látið taka saman ýmiss konar efni sem mætti styðjast við ef og þegar stjórnvöld hafa til þess kjark eða vilja að fara í markvissar aðgerðir til þess að reyna að snúa þessari þróun við. En það hefur komið fram, herra forseti, í mínu máli að þessi þróun, þ.e. þessi byggðaröskun, hefur aldrei verið meiri en undanfarin tvö ár og það er ástæða til þess að menn taki vel eftir því.
Stefán Ólafsson segir í skýrslu sinni um markmið og leiðir í byggðaþróunaraðgerðum nágrannaþjóðanna að þar sé löng hefð fyrir víðtækri byggðastefnu, einkum á Bretlandseyjum og á Norðurlöndunum. En hann bendir jafnframt á að á vegum Evrópusambandsins sé einnig rekin umtalsverð byggðastefna. Byggðastefna er þó víða umdeild líkt og á við um aðra þætti opinberrar stefnumótunar á sviði atvinnu- og félagsmála. Hins vegar hefur framkvæmd byggðastefnu víðast tekið miklum breytingum á sl. árum og áratugum.
Ég þarf ekki að margfara yfir það, herra forseti, hversu þetta orð, byggðastefna, hefur af ýmsum ástæðum fengið á sig neikvæðan blæ á Íslandi og það er miður vegna þess að eins og margoft hefur komið fram, er það bæði þjóðfélagslega og efnahagslega slæmt að byggðaröskun í landinu skuli vera svo mikil sem raun ber vitni. Menn hafa sett sér markmið með byggðastefnu. Þau hafa e.t.v. ekki verið nógu ljós. Ef til vill hefur byggðastefna fengið á sig þetta óorð vegna þess að mönnum hafa ekki verið ljós markmiðin. Þau markmið sem menn hafa sett sér eru annars vegar þjóðfélagsleg og hins vegar efnahagsleg. Sem dæmi um þjóðfélagsleg markmið eru nefndar aðgerðir til að draga úr svæðisbundnum mun lífskjara og búsetuskilyrða, svo sem tekjumun, mun á atvinnuleysi, tækifærum og þjónustu. Slík markmið tengjast oft réttlætis- eða sanngirnissjónarmiðum stjórnmálamanna svo sem því viðhorfi að sanngjarnt sé að öll svæði landsins njóti ávaxta af hagvexti og allir þegnar skuli eftir megni njóta sambærilegra tækifæra.
Hitt markmiðið, hið efnahagslega, beinist frekar að því að nýta betur náttúruauðlindir og landgæði, að nýta betur fyrirliggjandi fjárfestingu, að nýta betur vinnuafl, að bæta virkni markaðasafla og bæta samkeppni jaðarsvæða og þá í leiðinni að aftra ofþenslu á miðsvæðum. Bæði á Bretlandseyjum og í Evrópusambandinu er lögð mikil áhersla á efnahagslegt mikilvægi byggðaþróunaraðgerða. Þar er t.d. umtalsverður munur á viðvarandi atvinnuleysi milli landsvæða tekinn sem dæmi um ástæðu til þess að reyna að nýta betur vinnuafl og fyrirliggjandi fjárfestingu í framleiðslutækjum, samgöngumannvirkjum og annarri grunngerð samfélagsins auk nýtingar á fjárfestingu einkaaðila í íbúðarhúsnæði.
Sannarlega hefur umræða um þessa þætti líka verið hér á Íslandi, herra forseti, en ekki nægjanlega markviss og kannski hefur það versta við hana verið að oft og einatt hefur verið lagt í þessa umræðu án þess að nokkur markmið væru, án þess að það væri nokkuð sérstakt sem menn væru að stefna að. Menn hafa einfaldlega talað um þessa hluti sem staðreyndir, eitthvað sem er að gerast, en ekki talið ástæðu til þess að setja skörp markmið sem stefnt væri að eða sett markmið sem menn gátu séð að væri mögulegt að uppfylla eða standa við.
Hjá Stefáni Ólafssyni kemur það jafnframt fram að talið er að greina megi tvær meginstefnur í byggðaþróunaraðgerðum, þ.e. annars vegar byggðastefnu í anda markaðshyggju og byggðastefnu í anda ríkisforsjár. Mér finnst þetta mjög athyglisverð greining að taka byggðastefnu fyrir og greina hana í sundur á þennan hátt og mér finnst ástæða til þess að við veltum aðeins fyrir okkur hver sé munurinn þarna á. Ég hef lesið svolítið um þessar tvær greinar, þ.e. annars vegar byggðastefnu í anda markaðshyggju og hins vegar í anda ríkisforsjár og ég verð að segja, herra forseti, að ég hef ekki alveg náð að greina muninn á þessu tvennu. Mér hefur sýnst að í grófum dráttum mætti segja að einhverjir kölluðu það byggðastefnu í anda markaðshyggju ef menn styddu fyrirtæki óbeint. En svona gróflega þá hefur mér líka sýnst að sumir teldu það byggðastefnu í anda ríkisforsjár ef menn stæðu að eðlilegri endurmenntun og menntun á vinnuafli. Að mínu mati ætti þetta í rauninni að snúa alveg öfugt. En þetta segir okkur hvað mat manna á hugtökum og skilningur getur verið misjafn.
Samkvæmt því sem Stefán Ólafsson hefur tekið saman þá vill hann meina að byggðastefna í anda markaðshyggju hafi sótt á í nágrannalöndunum á síðustu árum og að slík stefna sé byggð á almennum hugmyndum um aukið vægi markaðsbúskapar og minnkun ríkisforsjár með auknu hlutverki einkaaðila og áherslum á virkjun grasrótarinnar í þjóðfélaginu til sjálfsbjargar. Einkavæðing opinberrar starfsemi, grisjun opinberrar reglugerða á sviði atvinnulífs og viðskipta og örvun nýsköpunar og framtakssemi í atvinnulífinu eru meginforsendur. Frá þessum sjónarhóli er sérstakur byggðavandi rakinn til óhagkvæmni og hamlandi skilyrða fyrir markaðsbúskap á viðkomandi svæðum.
Vandinn er einnig rakinn til veikrar viðskiptamenningar meðal heimamanna og of letjandi fyrirkomulags ríkisforsjárinnar. Þess vegna hefur --- og það er það sem þeir kalla í anda markaðssjónarmiðsins --- verið lögð áhersla á byggðaþróunaraðgerðir með leiðum aukins sveigjanleika á svæðisbundnum vinnumörkuðum og gjarnan er beitt skattalegri hvatningu til að stuðla að aukinni framtakssemi, hagkvæmni og samkeppnishæfni. ,,Skattalegri hvatningu.`` Ég bið menn að taka eftir þessu.
Það er jafnframt lögð áhersla á að halda beinum útgjöldum hins opinbera í lágmarki. Hvað snertir áherslur á almennar eða sértækar byggðaþróunaraðgerðir, þá er í anda markaðshyggjusjónarmiðsins lögð mikil áhersla á að leggja af almennar og sjálfvirkar styrkja- eða hvatningaleiðir. Ég bið menn að taka eftir þessu einnig. Lögð er áhersla á að leggja af almennar og sjálfvirkar styrkja- og hvatningarleiðir og fjölga í staðinn sértækum aðgerðum.
Ég verð að segja, herra forseti, að þetta vakti sérstaka athygli mína vegna þess að ríkisstjórn Davíðs Oddssonar lét þess sérstaklega getið við afgreiðslu fjárlaga fyrir þetta ár, í sérstökum fjárlögum sem kölluð voru vasafjárlögin, að hún hygðist beita sér gegn sértækum aðgerðum þar sem þær væru mjög af hinu vonda fyrir landsbyggðina. En hér er okkur sagt í greinargerð frá Stefáni Ólafssyni að það sé í anda markaðshyggjusjónarmiðsins að fjölga sértækum aðgerðum. Það segir okkur, herra forseti, að byggðastefna hæstv. ríkisstjórnar --- hún er nú ekki til að mínu mati, en eitthvað sem þeir vildu samt kalla svo við afgreiðslu fjárlaga --- mundi flokkast sem ríkisforsjárbyggðastefna en ekki byggðastefna í anda markaðshyggjusjónarmiðs.
Máli sínu til stuðnings og greiningu sinni á þessari stefnu fjallar Stefán um þær víðtæku breytingar sem urðu á breskri byggðastefnu árið 1988, þ.e. á Thatcher-tímanum. Þær voru í fyrsta lagi fólgnar í aflagningu sjálfvirkra almennra styrkja en með aukningu sértækra aðgerða. Í öðru lagi voru veittir nýir styrkir til lítilla fyrirtækja og í þriðja lagi var aðgengi að ráðgjöf aukið. Samhliða þessum breytingum í Bretlandi jókst svo hlutverk svæðisstjórna og aðila heima í héraði í framkvæmd byggðastefnu þó svo að stjórnvöld skilgreindu ramma heimilaðra aðgerða og veittu fjármagn eða aðrar ívilnanir svo sem skattfríðindi. Enn og aftur vil ég endurtaka það, herra forseti, að ég er hér að tala um byggðastefnu sem hefur verið kölluð byggðastefna í anda markaðshyggjusjónarmiðs. Ég held að það væri ágætt fyrir ýmsa stuðningsmenn ríkisstjórnarinnar að lesa þennan texta vandlega.
Það kemur hér fram að samhliða þessum breytingum sem gerðar voru jókst hlutverk svæðisstjórna og aðila heima í héraði. Þar stendur kannski hnífurinn í kúnni hjá okkur ef þetta sveitarstjórnarfrv. nær fram að ganga óbreytt vegna þess að samkvæmt ákvæðum frv. virðist ekki gert ráð fyrir að sú stjórnsýsla sem þarf til þess að ná utan um aðgerðir af þessu tagi verði á sveitarstjórnarstiginu. Frv. sem gerir ráð fyrir að sveitarfélög geti verið með 50 íbúum en gerir síðan ekki ráð fyrir lýðræðislegum samstarfsvettvangi sveitarfélaga til þess að vinna að sameiginlegum verkefnum nema í lauslegri upptalningu, slík stefna gerir ekki ráð fyrir því að þetta stjórnsýslustig, sveitarstjórnarstigið, verði burðugt til þess að taka við einu eða neinu. Enda sýnist mér það vera svo, herra forseti, að það að flytja verkefni til sveitarstjórna hafi í raun þá merkingu hjá okkur að verkefnin eru flutt frá ríkinu. Síðan virðist ekki skipta nokkru máli hvort sveitarfélögin geta tekið við þeim eða ekki. Það virðist vera algert aukaatriði. En styrking sveitarstjórnarstigins á Íslandi hefur fyrst og fremst falist í því að verkefnin eru flutt frá ríkinu.
Vissulega er það svo að sveitarfélög eins og Reykjavík og ýmis af hinum stærri sveitarfélögum hafa getað tekið við þessum verkefnum en öðrum hefur gengið það miður þó þau hafi að forminu til tekið við þeim. Segja má að þessi stefna, að flytja verkefnin án þess að skapa stjórnsýslurammann, sé að neyða sveitarfélögin til sameiningar. Menn vilji kannski fara þá leið að neyða sveitarfélögin til sameiningar með þessari aðferð. En mér finnst hún fráleit og fráleitust finnst mér hún ef menn hafa áhyggjur af búferlaflutningum á Íslandi. Þá finnst mér það fráleitt að ríkisstjórnin, að stjórnvöld, skuli leyfa sér að ákvarða hvaða verkefni sveitarfélögin á Íslandi eigi að hafa með höndum án þess að gera þeim það kleift með því að skapa þeim þann eðlilega lagaramma sem þau þurfa að hafa til þess að geta tekið við þessum verkefnum og rækt þau.
Ég hef nú, herra forseti, farið yfir það sem hefur verið kallað byggðaþróunaraðgerðir í anda markaðshyggjusjónarmiðs og ég verð að segja alveg eins og er að ég vildi óska þess að þessi ríkisstjórn og fleiri á undan henni hefðu haft döngun í sér til að skoða þessar leiðir vegna þess að ég held að það hefði verið afskaplega gott ef ríkisstjórnin hefði verið tilbúin til þess að auka ýmsar sértækar aðgerðir í stað þess að setja blátt bann við þeim eins og hún hefur gert. En vel má vera að mönnum sé að snúast hugur og þeir vilji fara að huga að ýmsum málum sem áður hafa verið látin sitja á hakanum og veitir ekki af miðað við þann fólksflótta sem hefur verið af landsbyggðinni, ekki síst undanfarin tvö ár.
Ég vil gjarnan líka til samanburðar, herra forseti, fara aðeins yfir það sem hefur verið kallað byggðastefna í anda beinna ríkisafskipta af því að það er svo skrýtið að sértæku aðgerðirnar og styrkirnir við fyrirtækin, einkum smáfyrirtækin eins og þarna var talað um áðan, virðast ekki vera í anda beinna ríkisafskipta þó að um bein ríkisafskipti sé að ræða. Hér er eitthvað annað kallað hefðbundin byggðastefna sem þróaðist á Norðurlöndum og á Bretlandseyjum á eftirstríðsárunum og var grundvallað á beinum ríkisafskiptum og ríkisforsjá. Þetta er kannski sú byggðastefna sem við höfum fyrst og fremst þurft að búa við á Íslandi vegna þess hve sveitarfélögin hafa verið veik og því ekki verið hægt í rauninni að stýra málum öðruvísi. Það er okkar vítahringur. En þær leiðir sem hefðbundnar eru í byggðaþróun og tengjast því sjónarmiði sem hér er kallað ríkisafskiptasjónarmið eru beinar stuðningsaðgerðir ríkisvaldsins. Hér eru líka taldir upp sérstakir styrkir og fríðindi til fyrirtækja á viðkomandi svæðum nákvæmlega eins og í hinni aðferðinni. Þetta er dálítið sérkennilegur texti, ég skal viðurkenna það.
Opinberar framkvæmdir eins og samgöngumannvirki, þjónustuuppbygging og uppbygging opinberra fyrirtækja er líka byggðastefna hinna beinu ríkisafskipta. Síðan er farið nokkrum orðum um að metnaður ríkisstjórna í byggðamálum hafi á liðnum áratugum oft endurspeglast í auknum fjárveitingum til atvinnufyrirtækja og opinberra framkvæmda á byggðaþróunarsvæðum. Og að saman hafi gjarnan farið stórt hlutverk ríkisvaldsins og áhersla í fyrstu á stuðning og hvatningu til fyrirtækja en á seinni árum hefur opinber stuðningur við einstaklinga og fjölskyldur á byggðaþróunarsvæðum aukist, t.d. í gegnum almannatryggingakerfi velferðarríkisins, virka vinnumarkaðsstefnu, sem stuðlar að endurmenntun og styrkir fólk til að flytja búferlum frá svæðum sem eru í vanda til annarra svæða á landsbyggðinni sem bjóða betri tækifæri fyrir íbúa. Hér er sérstaklega vísað í Svíþjóð. Og loks með svæðisbundnum niðurgreiðslum á kostnaði við búsetu á ystu jaðarsvæðum, oft með framlögum til sveitarstjórna, sem koma fjármagninu á endanlegan áfangastað.
Herra forseti. Ég geri mér ekki grein fyrir, eins og ég sagði áður en ég byrjaði að fjalla um þessar hugmyndir, af hverju verið er að skipta þeim í þessi tvö horn og kalla annað hornið í anda markaðshyggju og hitt ríkisafskipta vegna þess að báðar aðferðirnar byggja á því að opinbert fjármagn er sett til sértækra aðgerða ýmist gagnvart fólki eða fyrirtækjum. Bæði sjónarmiðin beinast að því að reyna að viðhalda og nýta þær fjárfestingar sem þegar eru komnar, að nýta þann mannafla sem er á svæðunum og að aðstoða það fólk sem býr við atvinnuháttabreytingar þar sem verulegar breytingar eru að verða á atvinnumálum, að aðstoða slíkt fólk til þess að afla sér menntunar eða þeirrar endurmenntunar sem nauðsynleg er til þess að fólk geti tekist á við nýjar aðstæður.
Það er hins vegar hollt fyrir okkur að fara yfir þetta með hliðsjón af því hvaða ramma við þurfum að skapa til þess að við getum farið í ýmsar þær aðgerðir sem hafa reynst heilladrjúgar í öðrum löndum. Það er ljóst að á Norðurlöndunum, sérstaklega í Skandinavíu og í Norður-Finnlandi, er almennt um bæði víðtækar og mjög fjölþættar byggðaþróunaraðgerðir að ræða. Ég veit ekki hvort þeir hafa, herra forseti, flokkað þær í markaðsaðgerðir og ríkisafskiptaaðgerðir en þær eru víðtækar og fjölþættar. Þar fara saman aðgerðir sem beinast að fyrirtækjum og grunngerðarframkvæmdum, þ.e. gatnagerð, veituframkvæmdum og öðru slíku, og einnig aðgerðir sem beinast að einstaklingum. Alls staðar eru byggðaþróunarsvæðin afmörkuð frá svæðum sem eru í mestum vanda og njóta mestrar fyrirgreiðslu til svæða sem betur standa og njóta hlutfallslega minni stuðnings. Sömuleiðis virðist vera um mjög víðtækar aðgerðir að ræða á Bretlandseyjum og í löndum Evrópusambandsins sem bæði beinast að fyrirtækjum, einstaklingum og fjölskyldum.
Ef við lítum til okkar og skoðum Ísland sérstaklega hefur byggðastefna á Íslandi verið framkvæmd með ýmsum hætti á eftirstríðsárunum. Við rákum kannski ekki svo mikla byggðastefnu fyrir stríð, það var e.t.v. ekki fyrr en með stríðinu að virkilegur kraftur komst á þá þjóðflutninga sem hafa verið í landinu á þessari öld, þó svo að fólk flytti í þéttbýlið strax um aldamót og myndaði þéttbýli um landið allt þegar sjávarútvegurinn varð sú undirstaða sem hann er enn þann dag í dag fyrir byggðina í landinu, eftir að vistarbandinu var aflétt og menn gátu frjálsir reynt fyrir sér í öðrum atvinnuvegum en landbúnaði. En það er sem sagt í stríðinu þegar fólk streymir í ríkari mæli en fyrr hingað á það svæði sem bauð upp á mestu atvinnuna að sú byggðaröskum, sem menn hafa talað um og felst í því að fólk flytur af landsbyggðinni og á höfuðborgarsvæðið, hefst fyrir alvöru. Og á eftirstríðsárunum fara menn að sporna við fótum.
Eins og ég gat um áðan, herra forseti, hefur hlutverk ríkisins í þessum aðgerðum verið mikið og ástæðan er sú að ekki hefur verið formuð með lögum sú stjórnsýsla á landsbyggðinni að hún gæti tekið við þeirri ábyrgð og þeim verkefnum sem hefði þurft að verða. Það hefur hins vegar verið gert á hinum Norðurlöndunum og árangur þeirra hefur orðið allur annar.
Byggðastofnun hefur á liðnum árum veitt lán og annan fjárhagslegan stuðning til byggðaþróunaraðgerða. Byggðastofnun hefur fjárfest í svæðisbundnum atvinnuþróunarfélögum og stutt einstök verkefni á landsbyggðinni. Byggðastefna hvers tíma hefur auðvitað endurspeglað bæði vilja og áform stjórnvalda og svo hefur hún auðvitað tekið eitthvert mið af ástandi byggðaþróunarmála. En menn velta því kannski fyrir sér hver séu hin sérstöku tilefni til opinberra byggðaþróunaraðgerða hér á landi. Í fyrsta lagi má benda á að búferlaflutningar frá landsbyggð til höfuðborgarsvæðis hafa aukist mjög mikið á síðustu árum og að landsbyggðin á Íslandi hefur í reynd tapað hlutfallslega stærri hluta íbúa sinna en nyrstu svæði Noregs, Svíþjóðar og Finnlands. Þetta hef ég áður rakið í ræðu minni, herra forseti.
Menn spyrja á móti hvort þessir búferlaflutningar endurspegli ekki einfaldlega óskir íbúa landsbyggðarinnar og það sé ekkert athugavert við þessa þróun. Vilja menn ekki bara hafa þetta svona, á nokkuð að vera að gera í þessu? Er þetta ekki bara eðlilegt? Slíkar raddir heyrast oft. Rannsóknir á orsökum búferlaflutninga sýna hins vegar að mikill meiri hluti íbúa landsbyggðarinnar vill umfram allt búa á svipuðum eða sambærilegum slóðum, það eru aðeins 15--20% íbúa landsbyggðarinnar sem segja að þau vilji helst búa á höfuðborgarsvæðinu en á móti kemur að tæp 13% íbúa á höfuðborgarsvæðinu segjast fremur vilja búa á fámennari stað en höfuðborgarsvæðið er.
Ég held við getum samt slegið því föstu, herra forseti, að misvægið í búsetuþróun landshlutanna sé að umtalsverðum hluta til komið vegna óánægju með búsetuskilyrðin sums staðar á landsbyggðinni. Jafnvel þó að menn vildu búa áfram á svipuðum stað, þá er einfaldlega svo komið að menn eru ekki nógu ánægðir með búsetuskilyrði sín. Ég hef farið yfir það, herra forseti, fyrr í ræðu minni hvers vegna fólk flytur búferlum, hvers vegna fólk er ekki ánægt með búsetuskilyrði sín, ekki nógu ánægt í þeim samanburði sem fyrir liggur. En rannsóknir á þeim hlutum leiða í ljós að mjög náið samband er á milli mats íbúa einstakra landshluta á búsetuskilyrðum byggðarlagsins og fólksfjöldaþróunarinnar. Þar sem íbúar hafa yfir fleiru að kvarta í búsetuskilyrðum hefur fólksfjöldaþróunin orðið óhagstæð vegna mikils brottflutnings en þar sem ánægja er með búsetuskilyrðin hefur þróunin orðið hagstæð og mest fjölgað. Það er athyglisvert að búsetan er almennt veikust í smæstu sjávarútvegsbyggðarlögunum, einkum í þorpum með íbúa innan við 1.000. Þetta þekkjum við, þetta kallar fram í hugann myndir af ýmsum sjávarþorpum á Íslandi sem eru með íbúatölu á bilinu 300--600, og það kemur okkur ekki á óvart að rannsóknin skuli leiða til þeirrar niðurstöðu, að búseta sé veikust í þessum byggðarlögum. Það er náið samband á milli þróunar atvinnutækifæra í fiskvinnslu á landsbyggðinni og brottflutnings til höfuðborgarsvæðisins á síðustu 35 árum.
Flutningur vinnslu út á sjó í frystitogara og það óöryggi sem frjálst framsal veiðikvóta skapar í minni sjávarútvegsþorpum virðist eiga ríkan þátt í aukinni búseturöskun á síðustu árum. Hins vegar eru íbúar sumra stærri þéttbýlisstaðanna á landsbyggðinni ánægðari með búsetuskilyrði sín en íbúar höfuðborgarsvæðisins. Ég held að rétt sé að við höfum þetta líka í huga, herra forseti, að það eru til stærri kaupstaðir úti um landið þar sem fólk er mjög ánægt með búsetuskilyrði sín.
Þegar við horfum til þess hvernig þróunin er hjá okkur hljótum við að velta því fyrir okkur hvaða valkosti við eigum. Ég segi enn og aftur að við þurfum að endurskoða þetta frv. til sveitarstjórnarlaga vegna þess að það skapar ekki þann ramma sem við þurfum til þess að geta virkilega beitt okkur í byggðaþróunarmálum. En ef við lítum til annars, lítum til þess hvernig stjórnvöld geta nálgast þennan vanda þá er um nokkra kosti að ræða hvað varðar þá nálgun.
Stjórnvöld geta sýnt afskiptaleysi, og ég nefndi það áðan að þær raddir hafa heyrst sem segja: Vill ekki fólk bara eiga heima hér? Á nokkuð að vera að gera í þessu? Er nokkuð rétt að vera að skipta sér af? Þessi stefna hefur kannski verið ríkust á undanförnum árum og árangurinn samkvæmt því. En þetta markmið er afleiðing af því sjónarmiði að stjórnvöldum beri að einbeita sér að almennum aðgerðum til að skapa skilyrði til hagvaxtar í landinu.
Svo ég rifji aftur upp vasafjárlögin, sem fylgdu fjárlagafrv. sem við afgreiddum hér fyrir jólin, þá kom einmitt fram þar að ríkisstjórn Davíðs Oddssonar væri á móti sértækum aðgerðum, sem hér hefur verið lýst sem einstaklega árangursríkum ef menn vilja beita sér, en taldi að réttast væri að beita almennum aðgerðum til að skapa skilyrði til hagvaxtar í landinu. Það er hér kallað afskiptaleysisstefna í byggðaþróunarmálum. Beinum byggðaþróunaraðgerðum er þá haldið í lágmarki og framvindan á landsvísu látin ráða þróun búsetunnar í landinu. Og síðan segir:
,,Líklegasta afleiðing slíkrar stefnu er sú að jaðarsvæðin verði undir í framþróuninni líkt og verið hefur á undanförnum árum. Áfram fækkar íbúum í sveitum með frekari samdrætti í landbúnaði og búseta í minnstu sjávarútvegsþorpunum dregst verulega saman, bæði vegna flutnings fiskvinnslu út á sjó og vegna þess óöryggis sem framsal veiðiheimilda skapar landvinnslufólki auk framkominnar óánægju með aðra þætti búsetuskilyrða á slíkum stöðum. Fólksfjölgun á landsbyggðinni, sem verið hefur ófullnægjandi á heildina litið, jafnvel á hinum sterkari búsetusvæðum eins og Norðurlandi eystra og Suðurlandi, mun áfram verða lítil í besta falli.``
Þetta er framtíðarspáin ef fram heldur með þá stefnu sem ríkisstjórn Davíðs Oddssonar hefur fylgt.
,,Afleiðing frekari fólksflótta frá landsbyggðarhéruðunum, t.d. frá hættusvæðunum`` --- en svo skilgreinir Byggðastofnun þau svæði sem hafa tapað yfir 10% af fólkinu sínu á undanförnum árum --- ,,yrði sú að mikill kostnaður legðist á samfélagið í formi vannýttra fjármuna í atvinnutækjum, í grunngerðarmannvirkjum svo sem samgöngumannvirkjum og orkumannvirkjum, þjónustumannvirkjum o.s.frv. og í mannvirkjum einstaklinga.`` --- En stundum gleymist, herra forseti, sú fórn sem er lögð á einstaklingana að færa í þágu þessarar stefnu, þar sem menn hafa jafnvel þurft að ganga frá húsum sínum óseldum sums staðar á landinu eða í besta falli fengið fyrir húseignir sínar örlítið brot af því sem upphaflega var í þær lagt. Vegna þess að hrun búsetu á einstöku svæðum leiðir til mikils kostnaðar fyrir einstaklinga og fjölskyldur.
Valkostur númer tvö er talinn hér ,,að viðhalda meginmynstri í núverandi búsetu í landinu og almenn styrking landsbyggðarinnar``. Þetta er samkvæmt því sem Stefán Ólafsson hefur tekið saman sú almenna stefna sem ríkt hefur hér á landi á liðnum áratugum, þ.e. að reyna að viðhalda meginmynstrinu í núverandi búsetu og almenn styrking landsbyggðarinnar. Við vitum núna að þessi stefna hefur ekki skilað árangri. Við þekkjum það að menn hafa verið að reyna að spyrna við fótum án árangurs af því að þessi stefna hefur ekki verið nógu markviss.
Þriðji valkosturinn sem við stöndum frammi fyrir, ef við viljum beita okkur, væri sá að efla vænlegustu svæði landsbyggðarinnar, t.d. með uppbyggingu sterkra þéttbýlisstaða. Þetta sjónarmið heyrist alltaf annað veifið, að vænlegt væri að styrkja helstu þéttbýlisstaðina eða ákveðna þéttbýlisstaði, vaxtarsvæði. Hins vegar hefur ekki náð pólitísk samstaða um slíkt, herra forseti, nema á pappírnum. Þegar kemur að úthlutun fjármunanna, sem í raun ráða því hvernig og hvar vöxturinn er, þá hefur ekki náðst pólitísk samstaða. Sú stefna hefur því enn ekki náð fram að ganga. Mér finnst samt að við ættum að skoða hana vegna þess að ég álít að miðað við það fámenni sem er á Íslandi, þá eigum við að horfa til þátta eins og þeirra að efla tiltekna þéttbýlisstaði og reyna að bjóða þar upp á sem fjölbreyttasta þjónustu og fjölbreytilegast atvinnulíf.
Í fjórða lagi er bent á að auðvitað sé hægt að fara blandaða leið, þar sem stefnt sé samhliða að viðhaldi meginmynstra núverandi byggðar og að sérstakri eflingu vænlegri staða og héraða, t.d. með aukinni uppbyggingu þéttbýliskjarna í öllum landshlutum.
Þetta yfirlit sem ég hef hér fjallað um, um aðgerðir í byggðaþróunarmálum, er nokkuð sem við þingmenn á hinu háa Alþingi þurfum að ræða mun betur. Það er ekki vansalaust hvernig þessi mál hafa verið látin dralla hjá okkur á undanförnum árum, hvernig landsbyggðin hefur farið halloka. Aldrei jafnmikið og tvö síðustu ár. Við verðum að horfa raunsætt á það og taka mið af því að byggðaþróunaraðgerðir geti beinst að fyrirtækjum, að sveitarstjórnum, svæðisbundnum félögum, stofnunum eða að búsetuskilyrðum, þ.e. lífskjörum fólksins á einstökum svæðum. Rannsóknin sem gerð var á orsökum búferlaflutninga bendir til þess að atvinnumálin, þ.e. nýsköpun starfa, viðhaldsstarfa og aukin fjölbreytni; að menntamálin, þ.e. bætt aðgengi að framhaldsskóla, virkjun þekkingar, rannsókna og ráðgjafar í atvinnulífinu; að lífsgæðamálin í jaðarbyggðunum, t.d. eins og jöfnun húshitunarkostnaðar, jöfnun menntunarkostnaðar vegna barna í framhaldsskóla, jöfnun flutningskostnaðar og húsnæðiskostnaðar; og samgöngumálin, þessi fjögur, atvinnumál, menntamál, lífsgæðamál og samgöngumál skipti öll miklu fyrir mögulegan árangur af byggðaþróunaraðgerðum. Samkvæmt könnuninni, herra forseti, þá flokkast mikilvægi einstakra framangreindra þátta í þeirri röð sem ég taldi þá upp. Atvinnumálin númer eitt, menntamálin númer tvö.
Í gær, herra forseti, þegar ég þurfti að fresta ræðu minni var ég að fara yfir einstakar greinar frv. sem við ræðum. Ég hef enn þá ekki vikið að 1. gr. og bráðabirgðaákvæðinu, þeim ákvæðum sem hafa gefið þessu frv. heitið ,,tertusneiðafrumvarp``. Ég ætla að geyma mér það þangað til í lok ræðu minnar, herra forseti. Það er ekki af því að mér þyki þau ekki mikilvægast heldur vegna þess að ég tel að það sé rétt að fara í önnur atriði frv., sem telur yfir hundrað greinar. Þessar greinar hafa virkilega vakið áhuga minn sem sveitarstjórnarmanneskju, landsbyggðarkonu og áhugamanns um eflingu landsbyggðarinnar og að menn beri gæfu til að nýta þau lífsgæði sem felast í fjölbreyttri byggð og menningu um landið allt.
Ég vil fyrst, herra forseti, víkja ögn að 6. og 7. gr. frv. Ég fjallaði lítillega um þær í gær en mér finnst ástæða til þess að fara aðeins betur yfir 6. gr. Það er einkum í ljósi þess að ákvæði hennar hafa verið inntak eða þema í ræðu minni fram til þessa. 6. gr. fjallar, eins og ég sagði, um lágmarksíbúatöluna. Þar gera býsna margir athugasemdir. Samtök sunnlenskra sveitarfélaga gera t.d. athugasemd við 6. gr. en í athugasemd þeirra segir:
,,Áfram stendur ákvæðið um 50 íbúa lágmarkstölu. Vafasamt verður að telja að sveitarfélög, sem fara niður undir þann íbúafjölda valdi þeim verkefnum sem lög bjóða og enn síður að takast á við fleiri verkefni sem fyrirhugað er að færa frá ríki til sveitarfélaga. Lágmarksíbúatalan verður því að vera hærri.``
Svo mörg voru þau orð, herra forseti, um þetta ákvæði. Ég gæti sjálf ekki sagt þetta öllu betur.
Í athugasemd frá Borgarbyggð er mælst til þess greininni verði breytt á þann veg að lágmarksíbúatala sveitarfélaga verði 400 í það minnsta. Uppi í Borgarfirði hafa menn orðið reynslu af því að sameina þéttbýliskjarna minni sveitarfélaga með það að markmiði að geta rækt skyldur sínar betur.
Akureyrarbær segir:
,,Er ekki full ástæða til þess að breyta lágmarkstölu til hækkunar?`` Þetta er einföld spurning til hv. Alþingis. Og hvernig svörum við spurningunni? Hvernig svarar hv. félmn. þessari spurningu? (Gripið fram í: Hún segir neitt.) Hún svarar henni með því að segja: Nei, það er ekki ástæða til þess. Síðan sendir hún okkur frv. aftur með textanum: ,,6. gr. Lágmarksíbúatala sveitarfélags er 50 íbúar.``
Bæjarstjórnin á Akranesi vísar til þess að í frv. sé gert ráð fyrir að félmrn. skuli vinna að stækkun sveitarfélaga. Í sama kafla er einnig fjallað um hvernig skuli standa að sameiningu sveitarfélaga.
,,Ákvæði þessi eru nauðsynleg,`` --- er sagt --- ,,og mjög til bóta miðað við gildandi lög.`` Ég mun fara, herra forseti, betur yfir þessi ákvæði á eftir. Ég held að það skipti verulegu máli hvernig farið verður í þetta. ,,En með vísan til þessara ákvæða`` --- segja þeir á Akranesi --- ,,verður að setja alvarlega fyrirvara við 6. gr. frv. þar sem áfram er gert ráð fyrir að lágmarksíbúatala sveitarfélags verði 50 manns. Ákvæði þetta gengur þvert gegn tilgangi 88. gr. frv. og væri eðlilegt að miða stærð sveitarfélags við hærri íbúatölu. Slíkt er nauðsynlegt með tilliti til þeirrar þjónustu og starfsemi sem sveitarfélögum eru falin með lögum.``
Og þá kem ég að því sem Djúpavogshreppur hefur fram að færa í þessu efni en þar erum við einmitt að tala um tiltölulega lítið þéttbýlissveitarfélag. Þeir segja:
,,Miðað við verkefni og skyldur sem lagðar eru á sveitarfélögin tel ég 50 manna lágmarksíbúatölu ekki viðeigandi. Ég tel að mjög fámenn sveitarfélög, sem sinna eiga þeim verkefnum sem þeim eru nú þegar falin samkvæmt lögum, geti ekki rækt skyldur sínar.
Meðal margra stjórnmálamanna hefur sú skoðun verið ríkjandi að með því að færa verkefni í ríkari mæli frá ríki til sveitarfélaga styrki það sveitarfélögin og efli dreifbýlið. En frá því að lágmarksíbúatalan 50 var sett inn í sveitarstjórnarlögin árið 1986 hefur orðið nokkur breyting á sveitarfélögunum til stækkunar. Þó eru á milli 120--130 sveitarfélög sem enn eru með íbúatölu undir 1.000.``
Langstærstur hluti sveitarfélaganna er enn með íbúatölu undir 1.000.
Herra forseti. Ég ætla að vitna hér í eina umsögn enn og það eru Samtök sveitarfélaga á Norðurl. v. sem segja einfaldlega: ,,Ákvæðið er tímaskekkja.`` --- Ákvæðið er tímaskekkja. Það eru orð að sönnu.
Eins og ég hef farið yfir þá tel ég að það sé ótrúlegt ábyrgðarleysi af hálfu Alþingis að afgreiða frv. þannig frá sér. Þetta ákvæði ætti að endurskoða áður en farið er í það að greiða um það atkvæði hér og menn verða handjárnaðir til að samþykkja það að árið 1998 sé það hæfileg stærð á sveitarfélagi á Íslandi að íbúarnir séu 50. (Gripið fram í: Lágmark.) Lágmarksstærð, segir hv. þm.
Ég velti því fyrir mér: Af hverju 50? Af hverju ekki bara 30? Er einhver munur á sveitarfélagi sem telur 30 eða 50? Andinn í þessu sem skiptir máli, þ.e. andinn: Við ætlum að hafa sveitarfélögin það óburðug að þau geti ekki tekið við þeim verkefnum sem við ætlum síðan að senda frá ríkinu. Frá ríkinu. Ég hef áður sagt, að á meðan ríkisvaldið skapar ekki þann eðlilega stjórnsýsluramma á sveitarstjórnarstiginu að sveitarfélögin geti tekið við verkefnunum, þá eru verkefnin færð frá ríkinu og svo látið ráðast hvernig til tekst. Þetta er ekki vansalaust, herra forseti.
Ég vil gjarnan fara yfir það hvernig reyndum sveitarstjórnarmanni sýnist að þessir hlutir ættu að vera. Ég hef á tilfinningunni að kannski nái það frekar eyrum ýmissa á hinu háa Alþingi hvað sagt er utan veggja þingsins en það sem stjórnarandstaðan er að segja. Mér þykir nú reyndar sem hv. félmn. hafi lítið gert með það sem ágætar sveitarstjórnir hafa verið að segja um þetta ákvæði frv., sem er reyndar óbreytt frá gildandi lögum. Ég vil vitna hér, herra forseti, í Gísla Sverri Árnason, sem er forseti bæjarstjórnar Hornafjarðar. Hann segir í erindi sem hann flutti á ráðstefnu um þróun byggðar á Íslandi fyrir u.þ.b. ári síðan á Akureyri, en undirtitill þeirrar ráðstefnu var einmitt Þjóðarsátt um framtíðarsýn. Hann segir í innganginum að sínu erindi:
,,... niðurstaðan í framlagi mínu hér í dag er að áhrifamesta leiðin til að treysta byggð á Íslandi sé að efla sveitarstjórnarstigið í landinu.`` Hann velkist ekki í vafa um það, þessi ágæti sveitarstjórnarmaður, að til þess að það gerist þurfi sveitarfélögin að vera fjölmennari en þau eru í dag. Og hann bendir á:
,,Það er raunar að gerast smám saman með sameiningu sveitarfélaga um allt land, flutningi verkefna og fjármuna frá ríki til sveitarfélaga og fleiri aðgerðum. En betur má ef duga skal.``
Og þá er komið að þætti löggjafans í þessu. Viljum við taka á í þessari þróun eða ætlum við að láta hlutina ráðast? Á þessi stefna sem engu hefur skilað að vera hér áfram, þ.e. stefna afskiptaleysisins?
Gísli Sverrir Árnason talar, þegar hann fjallar um sameiningu sveitarfélaga, út frá sínum heimabæ og sínu heimasvæði, en ég held að Hornafjörður gæti að mörgu leyti verið fyrirmynd um það hvernig þessum hlutum gæti verið háttað annars staðar á landinu. Hann segir, eftir að hafa fjallað um það hvernig sveitarfélagið Hornafjarðarbær, myndaðist við sameiningu þriggja sveitarfélaga árið 1994:
,,Áhrifa þeirrar umræðu sem hófst við undirbúning kosninga um sameiningu sveitarfélaga um allt land haustið 1993 gætir æ meir. Þótt sameining hafi ekki orðið að veruleika nema á tiltölulega fáum stöðum í tengslum við það átak þá er ljóst að miðað við þær viðræður sem nú fara fram mjög víða á landinu gæti samþjöppun sveitarfélaga orðið að veruleika í miklum mæli (ef til vill úr 165 sveitarfélögum í um 100-120) á allra næstu árum. Til marks um þau breyttu viðhorf sem sveitarstjórnarmenn hafa til sameiningar má geta þess að góð reynsla Hornfirðinga af sameiningu 1994 hefur orðið til þess að nú eru á ný hafnar viðræður á milli allra sveitarfélaganna í Austur-Skaftafellssýslu um sameiningu þeirra ...``
Rétt er að geta þess, herra forseti, af því að þetta erindi er ársgamalt að úrslitin úr þeim sameiningarkosningum urðu þau að eftir sveitarstjórnarkosningarnar eftir hálfan mánuð verður öll Austur-Skaftafellssýsla eitt sveitarfélag. En hann heldur áfram:
,,Það eitt að sameina sveitarfélög er ekki ráðstöfun sem skilar miklu ef ekki fylgja aðrar aðgerðir á eftir.``
Fyrst þurfum við sem sagt að stækka sveitarfélögin og síðan þurfa aðrar aðgerðir að fylgja á eftir.
,,Það sem gerst hefur á Hornafirði í kjölfar sameiningarinnar 1994 er í stórum dráttum þetta: Hornafjörður var valið eitt tólf reynslusveitarfélaga sem starfa eftir sérstökum lögum þar um. Þessum sveitarfélögum gefast ýmis tækifæri til nýbreytni í rekstri og þjónustu og reynslan af þeim verkefnum kemur til með að nýtast öðrum sveitarfélögum í framtíðinni. Fyrsti samningur um reynsluverkefni milli ríkis og sveitarfélags var samningur Hornfirðinga í desember 1995 um yfirtöku á öllum rekstri í heilbrigðis- og öldrunarþjónustu í Austur-Skaftafellssýslu. Þá gekk í gildi samningur um síðustu áramót þess efnis að bæjarfélagið annist þjónustu við fatlaða og nú hefur verið gengið frá samþykktum um félagsleg húsnæðismál og eru samningar um þann málaflokk á lokastigi.``
Hér er því lýst, herra forseti, hvernig sveitarfélag, sem orðið er nægjanlega stórt, hefur burði til þess að taka við fjöldanum öllum af nýjum verkefnum og mynda þannig öflugt svæði þar sem í raun er líka boðið upp á mun fjölbreyttari atvinnu vegna þess að ýmis þau verkefni, sem áður voru unnin í ráðuneytum í Reykjavík, hafa nú flust til Hornafjarðar.
Forseti bæjarstjórnar á Hornafirði heldur enda áfram og segir:
,,Þau verkefni sem ég taldi upp hér að framan og flust hafa af borði ríkisins yfir á borð Hornfirðinga eru öll fjárfrek og viðamikil en þau eiga það öll sameiginlegt, eins og eðli flestra samfélagsverkefna er, að þau snúast um þjónustu við fólkið á staðnum. Og hvað er eðlilegra en að þjónusta við íbúa Hornafjarðar sé skipulögð af þar til bærum stjórnvöldum á Hornafirði; sveitarfélaginu? Þegar maður lítur til baka eftir þennan stutta reynslutíma okkar þá finnst manni í raun einkennilegt að jafnstaðbundin þjónusta og heilsugæsla og þjónusta við fatlaða hafi verið og sé raunar enn þá víðast hvar á landinu hluti af stjórnsýslu ríkisins. Þvert á móti falla verkefni þessi og líklega miklu fleiri vel að stjórnsýslu stærri sveitarfélaga.``
En takið eftir: bara ,,stærri sveitarfélaga``. Bara stærri sveitarfélaga, litlu sveitarfélögin hafa auðvitað ekkert bolmagn til að taka þátt í þessu og hvað þá um íbúa þeirra? Síðan segir áfram:
,,Því hefur þessi fjölgun verkefna sem Hornafjörður hefur á hendi ekki aðeins flutt störf, áhrif og fjármuni heim í hérað heldur líka gert okkur kleift að styrkja svo stjórnsýslu sveitarfélagsins að hún er nú að verða alvöru hagsmunatæki og þjónustustofnun íbúanna.``
Ég átti þess kost að heimsækja Hornfirðinga í haust ásamt félögum mínum úr þingflokki jafnaðarmanna. Ég verð að segja það, herra forseti, að mér fannst í rauninni það sem þeir eru að gera þarna og hugsun sem þar svífur yfir vötnum vera þannig að ef menn velkjast í vafa um það hvernig þróunin ætti að vera þá ættu menn að heimsækja þessa byggð. Menn ættu að gera til þess ráðstafanir strax varðandi afgreiðslu þess frv. sem liggur fyrir að sveitarfélögin yrðu stærri, að við biðum ekki og fórnuðum þar með möguleikum heldur gerðum í því strax að gera sveitarfélögin öflugri þannig að fleiri svæði á landinu gætu tekist á við nútímalifnaðarhætti, þá lifnaðarhætti sem fólk sækist eftir samkvæmt niðurstöðum rannsókna, tekist á við þá þannig að almenn ánægja sé hjá íbúunum. Hornafjörður hefur enda verið skilgreindur sem vaxtarsvæði vegna þess að þar hefur ekki orðið sú fækkun íbúa sem hefur orðið mjög víða annars staðar.
Gísli Sverrir Árnason spyr:
,,En af hverju þessa umfjöllun um innri málefni eins sveitarfélags?`` Hann svarar sjálfur: ,,Jú, góðir áheyrendur. Með sameiningu sveitarfélaga og aukinni samvinnu gefast tækifæri til eflingar byggðar í landinu. Tækifæri á verkefnaflutningi eins og reynslusveitarfélögin tólf eru að fást við á ólíkum sviðum og tækifæri um leið til að efla eða bæta þjónustustig viðkomandi héraðs eða landshluta. Sveitarfélögin fá aukið svigrúm til athafna og þjónustu þegar þau stækka, það verður einfaldlega meiri slagkraftur í öllu sem gert er. Auk alls þessa er það staðreynd að með breytingum sem þeim sem við höfum staðið fyrir á Hornafirði gefast fleiri tækifæri fyrir langskólagengið fólk að starfa úti á landi heldur en ella. Það eitt styrkir byggðarlagið ótrúlega mikið að mínu mati og gerir Hornafjörð og Suðausturland smám saman að sjálfstæðari einingu sem er líklegri en ella til þess að lifa af samkeppnina um búsetu fólksins. Þetta samfélag skapar smám saman þann ramma þjónustu og velferðar sem fólk vill búa innan og kallar aftur á aukna þjónustu á ólíklegustu sviðum.``
Herra forseti. Síðan er fjallað um það hversu mikilvæg forsenda framhaldsnám er gagnvart byggð í landinu, en ég ætla ekki að fara yfir þau rök Gísla Sverris Árnasonar sem fram koma í þeim kafla, ég hygg að þau geti komið fram annars staðar í minni ræðu. En hann víkur örlítið að atvinnulífinu og segir:
,,Vonandi þurfa sveitarstjórnir ekki að vera bjargvættir atvinnulífsins mikið lengur og öflugt atvinnuþróunarstarf um allt land gefur vonir um að fjölbreytni atvinnulífsins sé að aukast. Atvinnuþróunarfélag Austurlands er orðin kröftug þjónustu- og ráðgjafarstofnun og nýtur til þess stuðnings Byggðastofnunar. Þar er meðal annars unnið að þróun ýmissa hugmynda sem snerta Hornafjörð og nágrenni. Eitt athyglisverðasta málið, sem í undirbúningi er, er stofnun svokallaðra nýherjabúða.``
Herra forseti. Þetta tel ég að sé svo merkilegt, það sem hér er að gerast að ég vil vekja á því sérstaka athygli, en það er undirbúningur sérstakra nýherjabúða.
,,Í farvatninu er samningur Hornafjarðarbæjar og Háskóla Íslands um stofnun og rekstur búðanna. Þar á að skapa aðstöðu fyrir rannsóknir og nýsköpun fyrir atvinnulífið og leggja góðum hugmyndum lið sem sumar hverjar leiða til atvinnusköpunar síðar. Þátttaka Háskóla Íslands og vonandi fleiri rannsóknarstofnana er hluti af þeirri jákvæðu þróun að tengsl skóla og rannsóknarstofnana við atvinnulífið eru að verða að veruleika. Þar með skapast meðal annars möguleikar á að sporna við einhæfni í atvinnulífi sem reynst hefur mörgum byggðarlögum hættuleg.``
Herra forseti. Ég held að það sem hér hefur komið fram í því sem forseti bæjarstjórnar í Hornafirði hefur verið að segja okkur af því hvernig gangur mála hefur verið þar og hversu miklu það hefur skipt fyrir þetta sveitarfélag að verða fjölmennt og öflugt og að menn gætu tekið saman ætti að vera okkur ákveðinn lærdómur varðandi það hvernig við fjöllum um sveitarstjórnarmál og hvaða markmið við getum sett okkur, sem eru raunhæf, ef við viljum í alvöru styrkja landsbyggðina og búa í landi þar sem bæði er fjölbreytni í byggð og menningu.
En ég vil slá botninn í það sem ég hef hér eftir forseta bæjarstjórnar á Hornafirði með því að vitna í lokaorð hans, en hann segir:
,,Á þeim fáu árum sem ég hef setið í sveitarstjórn hef ég smám saman fengið þessa mynd af samskiptum ríkis og sveitarfélaga: Samvinnuverkefni ríkis og sveitarfélaga eru enn þá of mörg. Þau valda óþarfaafskiptum og áhrifum ríkisins á þróun og eflingu byggðarlaga. Þjónustan við fólkið heima í héraði á að vera í höndum þess stjórnvalds sem er heima í héraði; sveitarfélagsins, ekki bara þættir sem ég hef tekið til umfjöllunar í dag svo sem grunnskólar, heilsugæsla, málefni fatlaðra, húsnæðismál o.fl., heldur líka framhaldsskólar, löggæsla, rekstur flugvalla og vega og margt fleira. Með því að stækka sveitarfélögin og gera þau öflugri og sjálfstæðari, flytja til þeirra verkefni og tekjur erum við að gera a.m.k. tvennt: Að sporna við frekari útþenslu ríkisbáknsins (sem sannanlega fer nær öll fram á suðvesturhorninu) og að vinna að uppbyggingu fjölbreyttrar þjónustu á öflugum svæðum um allt land og auka líkurnar á því að það fólk sem við viljum gjarnan halda í setjist þar að.``
Svo mörg voru þau orð, herra forseti. En þetta var um 6. gr. frv. og ég ætla ekki að gera þá grein frekar að beinu umræðuefni í ræðu minni.
Ég ætla aðeins að víkja að 7. gr. áður en ég fer síðan hér aftar í frv. og fer að fjalla um greinar 68, 69 og þar í kring þar sem fjallað er um afskipti ráðuneytisins af málefnum sveitarfélaga, þ.e. fjárhagsmálefnum.
Ég fór í gær nokkuð yfir 7. gr. Hún fjallar um almennar skyldur sveitarfélaga. Hún vakti engin sérstök viðbrögð þegar frv. var sent til umsagnar en sú brtt. sem kom frá Páli Péturssyni félmrh. inn í hv. félmn. við 7. gr. hefur vakið mun meiri athygli. Ég fór í gær að hluta yfir umsagnir nokkurra sveitarstjóra stærstu þéttbýlissveitarfélaganna og fomanns Sambands ísl. sveitarfélaga og viðbrögð við brtt.
Herra forseti. Ég þurfti í sjálfu sér ekki annað en lesa þessa brtt. til að átta mig á því að ef hún hefði verið send út til umsagna þá hefði aldeilis komið meira af umsögnum um 7. gr. en raunin varð á.
Ég vitnaði aðeins í gær í sveitarstjóra ýmissa stærstu sveitarfélaganna en mig langar núna til þess að bæta við því sem segir í leiðara Morgunblaðsins í dag vegna þess að ég held að það eigi erindi inn í umræðuna. En fyrirsögn Morgunblaðsins vegna þessarar brtt. hæstv. félmrh., er Arðgreiðslur eða dulbúin skattheimta? Leiðarinn er svohljóðandi, með leyfi forseta:
,,Í breytingartillögum meiri hluta félagsmálanefndar við frumvarp til sveitarstjórnarlaga er m.a. lagt til að sveitarfélögum sé heimilt að ákveða afrakstur af því fjármagni sem bundið er í rekstri eigin fyrirtækja og stofnana. Meiri og minni hluti borgarstjórnar munu sammála um mikilvægi þess að réttarstaða sveitarfélaga til arðs af eigin fyrirtækjum sé fyrir hendi í lögum. Ingibjörg Sólrún Gísladóttir borgarstjóri segir í viðtali við Morgunblaðið að þetta almenna heimildarákvæði, sem breytingartillagan felur í sér, sé jákvæð breyting og að ,,betra sé fyrir sveitarfélögin að hafa lagagrunn til að standa á en ekki bara hefðina`` í þessum efnum.
Ingimundur Sigurpálsson, bæjarstjóri í Garðabæ, telur á hinn bóginn vafasamt -- í ljósi tilgangs sveitarfélaga -- að þau byggi tekjuöflun sína á hagnaði af þjónustu við íbúa sína. Eðlilegt og óumdeilt sé að sveitarfélög innheimti að fullu gjöld á móti kostnaði, sem þau hafa af veittri þjónustu, en tekjuöflun þeirra eigi að öðru leyti að byggjast á skattheimtu í samræmi við lög um tekjustofna þeirra. Ekki sé eðlilegt að ganga lengra í þessu efni ,,en að heimila sveitarfélögum að taka arð af þeim fjármunum sem þau hafi lagt fyrirtækjum sínum til.````
Hér er vitnað beint í leiðarann sem vitnar beint í Ingimund Sigurpálsson bæjarstjóra í Garðabæ. Síðan heldur leiðarahöfundur Morgunblaðsins áfram:
,,Tekið skal undir þetta sjónarmið bæjarstjóra Garðbæinga. Með háum þjónustugjöldum borgar- og bæjarstofnana, sem ætlað væri að hluta til að renna í borgar- eða sveitarsjóði í formi ,,arðs``, er hægt að koma við dulbúinni skattheimtu. Er það eðlilegt að sveitarfélög hafi sjálfdæmi um, hvað þau sækja mikla fjármuni í verði veittrar þjónustu, umfram kostnað af henni, í vasa fólks og fyrirtækja? Bryti slíkt ekki í bága við 77. grein stjórnarskrárinnar?
Það er trúlega rétt hjá borgarstjóranum í Reykjavík að ,,betra sé fyrir sveitarfélögin að hafa lagagrunn til að standa á`` í þessum efnum. Stór spurning er hins vegar hvort óskilyrt heimild af þessu tagi sé af hinu góða fyrir verðþróun þjónustunnar og íbúa viðkomandi sveitarfélaga, sem ætlað er að borga brúsann. Það sem Ingibjörg Sólrún Gísladóttir telur ,,betra`` fyrir sveitarfélögin er ekki endilega betri kostur fyrir skattgreiðendur.``
Svo mörg voru þau orð leiðarahöfundar Morgunblaðsins. En ég vil, herra forseti, vegna þess að leiðarahöfundur Morgunblaðsins vitnar ekki í formann Sambands ísl. sveitarfélaga, leyfa mér að vitna í það sem hann segir sjálfur í Morgunblaðinu í gær. Hann telur að það sé mikilvægt að réttarstaða sveitarfélaga til eðlilegs arðs af fyrirtækjum sínum sé fyrir hendi í lögum og hann segir líka þegar hann er spurður út í hvar þessi hæfilegi arður sé og hvernig þetta eigi að finnast út, þá segir hann:
,,,,Það verður að treysta eigendum til þess að meta hversu langt þeir vilja ganga í þeim efnum,`` sagði hann. ,,Ef einhver yrði ósáttur við þann arð sem sveitarfélögin eru að taka af sínum fyrirtækjum þá væri eflaust hægt að fara með það fyrir dómstóla, sem myndu skera úr um hvað skuli metast hæfilegt.````
Formaður Sambands ísl. sveitarfélaga, Vilhjálmur Þ. Vilhjálmsson, hefur ekki meiri áhyggjur af þessari brtt. en svo að hann telur að fólk geti þá bara farið fyrir dómstóla, ef það er ekki sátt við þau þjónustugjöld sem sveitarfélagið býður upp á, bara fara fyrir dómstóla, láta bara dæma í málinu. Þetta er fín póstskrift af samskiptum íbúanna og sveitartjórnanna þykir mér, herra forseti.
Það er hins vegar til önnur aðgerð sem íbúarnir geta gripið til sem Vilhjálmur virðist horfa fram hjá af einhverjum ástæðum og hún er sú að kjósa einfaldlega ekki sömu sveitarstjórn aftur. Það er auðvitað sú aðgerð sem eðlilegt er að farið sé í og hefur oft verið farið í, líka gagnvart borgarstjórnarmeirihlutanum í Reykjavík, líka þegar Vilhjálmur gegndi þar merkilegu hlutverki. En hann vill frekar að samskiptin fari fram fyrir dómstólum samkvæmt þessu og það má kallast merkilegt.
Herra forseti. Þetta ákvæði kemur inn skömmu áður en frv. er afgreitt frá nefnd sem brtt. frá hæstv. félmrh. og ráðherrann skuldar Alþingi skýringar á því hver tilgangur hans er með þessu frv., hvernig hann hugsar það, hvort hann lítur svo á að hér sé um brot á stjórnarskrá að ræða, dulda skattheimtu, aukið jafnrétti milli sveitarfélaga, aukin réttindi, bætta stöðu íbúanna eða hver er tilgangurinn? Af hverju kemur þetta ákvæði inn sem brtt. eftir á? Af hverju kemur það ekki inn strax þegar umfjöllun um frv. er hafin eða þegar samning þess á sér stað í félmrn.?
Herra forseti. Ég ætla ekki að dvelja frekar við 6. og 7. gr. Ég var búin að fara yfir þær í gær en að gefnum ýmsum tilefnum kaus ég að bæta örlitlu við.
Það sem ég vildi ræða næst eru ákvæði sem lúta að eftirliti ríkisins með starfsemi sveitarfélaganna og tek saman nokkrar greinar í frv. Mér þykir, herra forseti, áhugaverður, stundum sorglegur og stundum reyndar spaugilegur sá málflutningur sem oft og einatt á sér stað um hið mikla sjálfstæði sveitarfélaganna og hvernig ekki má hafa vit fyrir þeim. Það má t.d. ekki hafa vit fyrir þeim varðandi sameiningu sveitarfélaganna. Þá skiptir formið meira máli en hagsmunir íbúanna eða hagsmunir byggðarinnar á Íslandi, eins og ég hef farið yfir. En það er hins vegar svo að þegar kemur að fjármálunum þá er ráðuneytið með margvíslegar aðgerðir í gangi og nú á að bæta enn einni við til að hafa náið eftirlit með því hvernig sveitarfélögin fara með þessar tekjur sem þau ná að afla samkvæmt tekjustofnalögum. Þar höfum við í fyrsta lagi 68. gr. um endurskoðun ársreiknings en þegar ársreikningurinn hefur verið endurskoðaður skal hann sendur til ráðuneytisins. Í frv. eru ákveðnar reglur um hverjir megi vera endurskoðendur sveitarfélagsins en sveitarstjórnin skal ráða löggiltan endurskoðanda eða hún getur nýtt sér endurskoðunarfyrirtæki sem vinna að endurskoðun hjá sveitarfélaginu.
Síðan á sveitarfélagið líka eða sveitarstjórnin að kjósa skoðunarmenn og skoðunarmennirnir yfirfara ársreikning sveitarfélagsins líka. Endurskoðandinn yfirfer ársreikninginn og gengur frá honum í mörgum tilfellum fyrir sveitarfélagið og svo koma skoðunarmennirnir og þeir yfirfara ársreikning sveitarfélagsins.
Síðan kemur eftirlitsnefnd. Ráðherra skal samkvæmt frv. skipa þriggja manna eftirlitsnefnd sem hefur það hlutverk að fylgjast með fjármálum sveitarfélaganna. Þessi eftirlitsnefnd verður alltaf á vaktinni til að passa það að endurskoðendurnir standi sig í stykkinu og skoðunarmennirnir skoði vandlega það sem endurskoðendurnir eru áður búnir að gera. En það er rétt að það komi fram, herra forseti, að það er líka svo að þegar sveitarfélögin hafa samþykkt fjárhagsáætlun sína og þriggja ára áætlun, þá eru þau plögg að sjálfsögðu send ráðuneytinu sem skoðar hvort þar sé ekki allt eins og þar á að vera og hvort menn séu nokkuð að fara út yfir eðlileg mörk í því sem leyfilegt er, en það kemur einmitt fram í 65. gr. að ákveðin mörk eru við því í lögunum hversu stórar fjárfestingar sveitarfélagið má ráðast í án þess að þar komi umsögn sérfróðs aðila um bæði kostnaðaráætlunina og væntanleg áhrif hennar á fjárhagsafkomu sveitarsjóðs á fyrirhuguðum verktíma. Það er sem sagt margfalt kerfi í gangi til að passa upp á það að menn standi vel að málum.
Sveitarfélögin gera fjárhagsáætlun, þau gera þriggja ára áætlun. Síðan þurfa þau, ef þau ætla að ráðast í fjárfrekar framkvæmdir, að gera sérstaka áætlun þar um og fá umsögn sérfróðs aðila sem gerir úttekt á væntanlegum áhrifum þessarar fjárfreku framkvæmdar á fjárhagsafkomu sveitarsjóðsins. Þegar reikningarnir eru tilbúnir eru þeir skoðaðir af endurskoðendum en af því að það er líklega ekki hægt að treysta þeim, þá eru kjörnir skoðunarmenn af hálfu sveitarstjórnarinnar og svo í lokin af því að ekki er neinu að treysta í þessu, hvorki sveitarstjórninni, fjárhagsáætluninni, þriggja ára áætluninni, áætlanagerðinni varðandi sérstök verkefni, endurskoðendunum eða skoðunarmönnunum, þá er sett á laggirnar þriggja manna eftirlitsnefnd.
Miðað við frv. eins og það var upphaflega áttu ákvarðanir eftirlitsnefndarinnar að vera endanlegar og ekki kæranlegar til ráðherra. Það átti sem sagt að gefa þriggja manna eftirlitsnefnd fullan rétt til að ráðstafa málefnum sveitarfélaganna án þess að þau gætu snúið sér til æðra stjórnvalds með þá ráðstöfun. Ég veit að einhver hv. þm. sem við þekkjum hefði kallað þetta Stasi-lög. En þetta eru í rauninni eins og ég sagði áðan, herra forseti, í ótrúlga hrópandi mótsögn við það sem menn á hátíðisdögum kalla sjálfstæði sveitarfélaga og bregða fyrir sig þegar um það er að ræða að viðhalda fámennissveitarfélögunum. Þá eiga sveitarfélögin að vera svo sjálfstæð að það má ekki hrófla við því. En hér heyrir ekki allt upp á sama daginn og margra grasa gætir í þessu frv.
Ég vil nú, herra forseti, víkja að samvinnu sveitarfélaga vegna þess að ég hef auðvitað gert það að umræðuefni ásamt því að tala um fámennu sveitarfélögin að í þessu frv. er tekin af sú skylda sveitarfélaga til samstarfs sem er í gildandi lögum. Í gildandi lögum er ákveðin skylda til samstarfs en hún er ekki lengur. Samkvæmd gildandi lögum tóku héraðsnefndir við verkefnum sýslunefnda vegna þess að veigamikil breyting varð á eðli sýslufélaganna við lagasetninguna 1986 og héraðsnefndir tóku þá við verkefnum sýslunefnda og sveitarfélög voru skylduð til tiltekins samstarfs á vettvangi héraðsnefndanna. Sums staðar hafa héraðsnefndirnar runnið saman við landshlutasamtökin og þetta er eitt og hið sama ef landshlutasamtökin ná yfir svæði sem er atvinnu- og félagsleg heild. Annars staðar hafa héraðsnefndirnar náð að þroskast og þróast innan landshlutasamtaka þannig að vægi þeirra er mjög mismunandi en sums staðar skipta þær verulegu máli.
Í þessu frv. er farin sú leið að skilja einungis eftir orðið ,,héraðsnefnd`` á einum stað í frv. Þessi samstarfsvettvangur sveitarfélaganna sem er skyldubundinn samkvæmt gildandi lögum er nú skilinn eftir en hér stendur, með leyfi forseta:
,,Sveitarfélög geta haft samvinnu sín á milli um framkvæmd einstakra verkefna. Getur slík samvinna meðal annars farið fram á vettvangi héraðsnefnda, byggðasamlaga, landshlutasamtaka og Sambands íslenskra sveitarfélaga.``
Samvinnan getur m.a. farið fram á vettvangi héraðsnefnda. Tilgáta mín er sú að heitið á þessum samstarfsvettvangi fái að hanga inni af tillitssemi við þær fjölmörgu héraðsnefndir sem í dag fara með mjög mörg af samvinnuverkefnum sveitarfélaganna sem í raun gera sveitarfélögum víða um land það kleift að takast á við þau verkefni sem eðlilegt er að sveitarfélög takist á við.
Það er nefnilega svo að byggðasamlögin eru eingöngu mynduð um einstök verkefni, eitt einstakt verkefni, kannski samrekstur skóla eða eitthvað þess háttar. Héraðsnefndirnar hafa hins vegar orðið almennur vettvangur til sóknar og varnar fyrir sveitarfélög á tilteknum svæðum. En af því að menn eru svo logandi hræddir við eitthvað sem einhvern tíma var kallað þriðja stjórnsýslustigið, þá reyna menn að draga úr mikilvægi slíkra samstarfsvettvanga eftir megni og það er gert hér, herra forseti, á sama tíma og við erum skilin eftir með að það nægir að sveitarfélag telji 50 íbúa að lágmarki. Það er ekki skrýtið þó að ég telji, og ég er ekki ein um það, að þetta frv. skapi ekki gæfulegan ramma um byggðirnar úti um landið eða möguleika þeirra til að taka við frekari verkefnum frá ríkinu, hvað þá að rækja það sem þau hafa þegar.
Ég held líka að ástæða sé til þess, herra forseti, að vekja athygli á þessari héraðsnefndarvöntun í frv., ef það mætti orða það þannig, með tilliti til þess frv. sem hæstv. umhvrh. sýndi okkur um breytingar á skipulags- og byggingarlögum. Það er alveg ljóst að sú samstarfsnefnd sem staðið hefur að mótun skipulags fyrir miðhálendið er samansett úr fulltrúum héraðsnefndanna einfaldlega vegna þess að héraðsnefndirnar eins og ég sagði hafa verið lögbundinn samstarfsvettvangur sveitarfélaganna og það var eðlilegt að leita til þeirra miðað við þá aðkomu sem þingið hafði að þessu skipulagsverkefni. Núna hins vegar þegar héraðsnefndirnar eiga ekki að vera til nema að nafninu til, þá sýnir ráðherrann okkur frv. þar sem segir að það séu sveitarfélögin, sem liggja að hálendinu, sem eigi að fara með stjórnsýslu á sneiðunum sem þau fá hvert um sig inn að miðju lands og yfir jökla. Og þegar spurt er út í framkvæmdina af því að þau eiga að skipa 12 fulltrúa í nefndina, þá byrja menn að muldra eitthvað um héraðsnefndir. En eins og ég hef áður bent á, herra forseti, þá gengur það ekki upp vegna þess að ef menn ætla að nýta héraðsnefndirnar til sóknar og varnar, þá verða menn að veita þeim merkilegri lagastoð en gert er í þessu frv. Þetta var um samstarf sveitarfélaganna.
Herra forseti. Það er eiginlega synd að fara svo hratt yfir sögu sem ég hef gert vegna þess að ýmsar skemmtilegar umsagnir sveitarfélaga koma fram varðandi þann kafla sem ég var að fara yfir áður en vék meir að kaflanum um samstarf sveitarfélaga, þ.e. um fjárhagsmálin og hið víðfeðma alltumlykjandi eftirlitsvald félmrn. Ætli við spörum okkur ekki skemmtilegheitin en það er satt að segja dálítið gaman og ég mæli með þeirri lesningu að menn fari yfir ýmsar af athugasemdum sveitarfélaganna sem komu um einmitt þennan fjárhagskafla því að sem betur fer hafa menn haft svolítinn húmor fyrir þessu líka.
Ég vil þá, herra forseti, þó að ég þurfi aðeins að bakka víkja að ákvæði 73. gr. þar sem segir í 2. mgr.:
,,Eigi má sveitarfélag veðsetja öðrum tekjur sínar né heldur fasteignir sem nauðsynlegar eru til þess að sveitarfélagið geti rækt lögskyld verkefni sín.``
Þessi grein kemur í stað þeirrar greinar sem er í gildandi lögum þar sem sveitarfélögunum er heimilt að veita fyrirtækjunum einfalda ábyrgð. Ég held að það sé mjög gott, herra forseti, að bundinn er endir á heimild sveitarfélaga til þess að binda sveitarsjóð í ábyrgðir fyrir aðra aðila, fyrir fyrirtæki. Ég held að það hafi verið mjög nauðsynlegt að slíkt ákvæði væri afnumið. Hins vegar vil ég taka undir með bæjarstjóranum á Akranesi sem segir í umsögn sinni að ástæða kunni að vera til að skerpa nokkuð á því hvað teljist vera stofnanir sveitarfélags vegna þess hvernig greinin er orðuð því að hér segir:
,,Aðrar eignir getur sveitarfélag veðsett í þágu sveitarsjóðs, stofnana sveitarfélagsins og fyrirtækja þess.``
Bæjarstjórinn á Akranesi kallar eftir því að það þurfi að skerpa nokkuð á því hvað teljist vera stofnanir sveitarfélagsins, t.d. hvort byggðasamlög falli þar undir eða hlutafélög þar sem allt hlutafé er í eigu sveitarfélagsins eða sveitarfélaga. Hann nefnir að fleiri tilvik kunni að vera um eignarhald sveitarfélaga sem ástæða væri til að skýra hvað þetta varðar.
Ég tek undir þessi orð vegna þess að ég held að það sé mjög gott að þetta ákvæði sé skýrt. Það er alveg ljóst að strax eftir að ný lög hafa verið samþykkt um sveitarstjórnirnar og starfsemi þeirra mun félmrn. fá ýmis ákvæði til úrskurðar þar sem menn munu takast á um hvernig túlka beri einstakar greinar. Ég hygg að þessi verði ein af þeim sem munu koma mjög fljótlega til úrskurðar. Það er spurning hvort ekki væri gott ef hæstv. félmrh. gæfi okkur a.m.k. einhvern forúrskurð sem mundi einfalda sveitarfélögunum þetta mál með því að segja okkur svolítið betur hvernig þetta er hugsað með því að skerpa aðeins á þessu eins og bæjarstjórinn á Akranesi leggur til.
Ég ætla þá að lokum að fara yfir almennar greinar frv., þ.e. aðrar en þær sem lúta að hálendinu að víkja að stækkun sveitarfélaga. Sú tregða sem hefur verið hjá ríkisvaldinu að ganga hreint til verks varðandi stækkun sveitarfélaga og gera það sama og gert hefur verið í nágrannalöndunum fyrir löngu hefur orðið til þess að við erum auðvitað að þróa með okkur ýmsar aðferðir til þess að reyna að stækka sveitarfélögin með kosningum. Menn velta vöngum yfir því hversu ströng ákvæðin eiga að vera varðandi það hve margir þurfa að samþykkja. Geta þrjú sveitarfélög sameinast af fjórum ef þessi þrjú samþykkja en það fjórða hafnar? Er það nógu lýðræðislegt? Er hægt að líta svo á að þau þrjú sem samþykkja séu að lýsa almennt yfir vilja til sameiningar og hægt sé að líta á þann vilja þannig að það eigi þá að halda áfram með verkefnið? Í anda þessarar hugsunar settu þrír hv. þm. jafnaðarmanna, þau Jóhanna Sigurðardóttir, Guðmundur Árni Stefánsson og Rannveig Guðmundsdóttir, ég vek athygli á að hér er um þrjá fyrrv. félmrh. að ræða, fram tillögu þess efnis fyrr í vetur að heimilt væri að ef um væri að ræða þrjú eða fleiri sveitarfélög og tillaga samstarfsnefndar hlyti meiri hluta greiddra atkvæða í a.m.k. tveimur þriðju þeirra sveitarfélaga væri viðkomandi sveitarstjórnum heimilt að ákveða sameiningu þeirra sveitarfélaga sem samþykkt hafa sameininguna.
Þessi tillaga er sett fram í anda þeirra sem vilja gera allt sem mögulegt til að auðvelda sameiningu sveitarfélaga, til þess að sveitarfélögin á Íslandi verði sem fyrst burðugar stjórnsýslueiningar.
Þegar frv. var síðan lagt fram kom í ljós að þessi tillaga hafði verið tekin þar upp. Í ljós kom að þeir sem sömdu frv. voru einnig á þessari skoðun enda hafði tillagan áður verið hluti af sveitarstjórnarlögum, þá reyndar bara bráðabirgðaákvæði sem var sett inn vegna tiltekinna aðstæðna og hafði bara ákveðinn líftíma. Vegna mikilvægis þessa máls vil ég gjarnan fara yfir þá greinargerð sem fylgdi tillögunni af hálfu þingmannanna þriggja sem fluttu hana fyrr í vetur en þetta var 84. mál þingsins. Þar segir, með leyfi forseta:
,,Á sl. þremur til fjórum áratugum hefur verið mikil umræða um nauðsyn þess að efla sveitarfélögin með sameiningu þeirra. Síðastliðin 10 ár hefur náðst nokkur árangur. Árið 1986 voru sveitarfélögin 223 en hafði fækkað um 27 eða í 196 í nóvember árið 1992 þegar fram fór atkvæðagreiðsla í landinu um sameiningu sveitarfélaga. Frá áramótum 1993--94 til september árið 1997 hafa orðið 14 sameiningar með fækkun sveitarfélaga um 32. Samtals hefur sveitarfélögum því fækkað um 58 á liðlega 10 ára tímabili og í dag eru sveitarfélögin 165 talsins. Ef einnig eru teknar með sameiningartillögur sem hafa verið samþykktar á þessu ári, en ekki staðfestar, atkvæðagreiðslur sem áætlaðar eru á næstu mánuðum og staðir þar sem viðræður eru hafnar en atkvæðagreiðsla ekki ákveðin og gert ráð fyrir að allt gangi þar eftir og sameiningar takist verða sveitarfélögin 128. Þar af eru 35 sveitarfélög með íbúatölu undir 400.``
Ég vek athygli á því að það kom einmitt fram hjá einum þeirra sem sendu inn umsögn um 6. gr. að 400 hlyti að vera lágmarkstala ef einhver lágmarkstala ætti að vera í lögum um sveitarstjórnir. En áfram með greinargerð þingmannanna:
,,Af framangreindu er ljóst að sameiningarátakið sem hrundið var af stað fyrir nokkrum árum og umræðan um nauðsyn sameiningar fyrir og eftir atkvæðagreiðsluna í nóvember 1993 hafa skilað umtalsverðum árangri.
Enn er langt í land að öll sveitarfélög á landinu verði það öflug að þau geti veitt íbúum sínum nauðsynlega þjónustu og verið fær um að taka við auknum verkefnum. Nauðsynleg framþróun atvinnulífs og aukin verðmætasköpun til að standa undir velferðarþjónustunni og tryggja fólkinu örugga atvinnu kallar á umbætur í sveitarstjórnarmálum ekki síður en hjá ríkisvaldinu. Stækkun og efling sveitarfélaganna stuðlar að því að treysta byggð í landinu og brjóta niður þær hindranir sem eru í atvinnuuppbyggingunni og til að ná fram betra og hagkvæmara skipulagi, sem og að skapa skilyrði fyrir meiri, betri og jafnari þjónustu við íbúana.
Einhæfni atvinnulífs er eins og kunnugt er aðalvandamál margra byggðarlaga. Smæð margra sveitarfélaga hindrar að þau geti veitt íbúum sínum ýmsa þjónustu sem talin er sjálfsögð í nútímaþjóðfélagi. Skortur á þjónustu felur hins vegar í sér að ekki eru til störf í þjónustugreinum sem gætu laðað að fólk til búsetu í hinum dreifðu byggðum. Þannig hníga rök að því að einhæfni atvinnulífsins megi í verulegum mæli rekja til þess að sveitarfélögin eru of smá til að geta myndað sterkar þjónustuheildir. Þetta kemur víða fram, ekki síst á sviði félagslegrar þjónustu þar sem smæð sveitarfélaga kemur í veg fyrir að grundvöllur sé fyrir rekstri. Víða um land er því ekki að finna fullnægjandi félagsþjónustu sem fólk hefur þörf fyrir og veldur því að það hefur leitað til höfuðborgarsvæðisins til þess að fá þörfum sínum mætt. Á þetta ekki síst við um aldraða og unga fólkið sem verða að treysta á ýmsa félagslega þjónustu og verða oft að taka sig upp og flytja í stærri sveitarfélögin þar sem þjónustuna er að fá. Í ýmsum smærri sveitarfélögum hefur einhæfni atvinnulífsins og minni félagsleg þjónusta leitt til þess að um langt árabil hefur verið stöðugur straumur fólks frá landsbyggðinni á höfuðborgarsvæðið. Á síðasta áratug fjölgaði Íslendingum um tæplega 28 þúsund manns. Vegna mikilla fólksflutninga til höfuðborgarsvæðisins fjölgaði íbúum þar engu síður um ríflega 28 þúsund en á landsbyggðinni einungis um 1.800 sem eru aðeins liðlega 6% af heildarfjölguninni.``
Mismuninn hér, herra forseti, má væntanlega rekja til mismunandi fæðingar- og dánartíðni.
,,Staðreyndin er einnig sú að við erum langt á eftir hinum Norðurlandaþjóðunum í sameiningu sveitarfélaga. Þær gengu í gegnum veigamikla sameiningu sveitarfélaga og eflingu sveitarstjórnarstigsins fyrir mörgum áratugum. Um 1970 var þessu ferli að mestu lokið þar. Verulegur árangur í stækkun sveitarfélaga þar náðist þó ekki fyrr en í kjölfar lagasetningar þó að sveitarfélögin hafi haft umsagnarrétt. Til þessarar lögþvingunar í sameiningu sveitarfélaga var gripið þar sem lítill árangur hafði orðið í frjálsri sameiningu þeirra. Reynslan þar af sameiningunni er mjög góð og hefur skilað verulegum árangri í að efla sveitarfélögin og sjálfsforræði þeirra og auðvelda verkefnaflutninga frá ríkisvaldinu til sveitarstjórna. Sveitarstjórnarstigið hér á landi er mjög veikt samanborið við það sem gerist annars staðar á Norðurlöndum. Þar hafa sveitarstjórnir fleiri verkefni sem falla betur að stjórnsýslu þeirra, eins og að sinna ýmissi staðbundinni þjónustu, og hlutur þeirra í skattheimtunni er einnig miklu meiri en hér á landi.``
Herra forseti. Síðan er birt tafla þar sem farið er yfir það hversu stórum hluta af skattgreiðslunum er ráðstafað annars vegar af ríki og hins vegar af sveitarfélögunum og öll Norðurlöndin tekin fyrir. Það er svo, herra forseti, að sveitarfélögin á Íslandi fara með margfalt minna fjármagn en sveitarfélögin annars staðar á Norðurlöndunum miðað við þessar tölur. Hér er ríkisvaldið margfalt sterkara en hjá grönnum okkar sem við viljum gjarnan miða okkur við. Þetta segir okkur kannski meira en mörg orð um stöðu mála hér á landi.
Þá segir hér áfram:
,,Ljóst er að á Íslandi er ríkisvaldið með á sinni hendi ýmis verkefni sem sveitarfélögin annast annars staðar á Norðurlöndum. Þar er þjónusta við fatlaða, heilsugæsla og grunnskólar verkefni sveitarfélaga og sjúkrahús og framhaldsskólar verkefni fylkja, amta eða léna.``
Það má kannski geta þess, herra forseti, að eitt af þeim verkefnum sem héraðsnefndir hafa einmitt sameinast um er rekstur framhaldsskóla vegna þess að eins og menn þekkja þá koma sveitarstjórnirnar að rekstri framhaldsskóla í gegnum þá fulltrúa sem þær skipa þar í krafti þess að enn er það svo að sveitarstjórnirnar taka þátt í framkvæmdakostnaði við skólana.
,,Í Svíþjóð þótti sameiningin ganga hægt fyrir sig og helsta hindrunin var sú að öll sveitarfélög sem áttu að sameinast þurftu að samþykkja sameininguna.`` --- Þetta þekkjum við hér. --- ,,Árið 1969 voru sett lög þess efnis að sveitarfélögin hefðu frest til 1. janúar 1974 til þess að sameinast. Þessi lagasetning skilaði miklum árangri en meðalíbúafjöldi í sveitarfélagi þar er nú um 30 þúsund íbúar. Í Noregi var lögum einnig beitt til að flýta fyrir sameiningu sveitarfélaga, en sameining norskra sveitarfélaga gerðist aðallega á árunum 1960--1967 undir lagaboði þar að lútandi. Mest varð sameiningin á árunum 1964--1965, en þá sameinuðust alls 223 sveitarfélög. Í Danmörku voru á árinu 1970 samþykkt lög sem fólu í sér mjög umfangsmikla breytingu á danskri stjórnsýslu og lagaboð um sameiningu sveitarfélaga. Eftir þá breytingu voru sveitarfélögin 275 talsins og hafði fækkað um 1.113 eða um 80%. Í Finnlandi voru samþykkt lög um sameiningu sveitarfélaga á árinu 1966, en í þeim lögum var kveðið á um að lágmarksstærð sveitarfélaga skyldi miðast við 8.000 íbúa og að sveitarfélög með færri en 4.000 íbúa skyldu eingöngu vera í sérstökum undantekningartilvikum.``
Ég vek athygli á þessu, herra forseti, að í Finnlandi var kveðið á um það í lögum árið 1966 að lágmarksstærð sveitarfélaga skyldi vera 8 þúsund íbúar, mætti þó vera 4 þúsund íbúar í sérstökum undantekningartilfellum. Þetta er athyglisvert í ljósi þess hvað við erum að fjalla um á Íslandi árið 1998.
,,Af framangreindu er ljóst að annars staðar á Norðurlöndum komst ekki verulegur skriður á sameiningu sveitarfélaga fyrr en í kjölfar laga sem fólu í sér skyldu til sameiningar þeirra, en áður hafði verið reynd leið frjálsrar sameiningar sem gekk afar hægt fyrir sig.
Fjöldi sveitarfélaga hér á landi ræður illa við að sinna ýmsum þeim verkefnum sem nú þegar eru lögboðin. Veruleg hætta er einnig á því að þau hafi ekki getu til að taka að sér ný verkefni, en auk grunnskólans hefur verið rætt um heilsugæsluna, öldrunarþjónustu, málefni fatlaðra, félagslega húsnæðiskerfið og jafnvel framhaldsskólann.``
Ég vil bæta við þessa upptalningu, herra forseti, menningarmálum vegna þess að þegar er eitt sveitarfélag komið með menningarmálin til sín sem reynslusveitarfélag og mér segir svo hugur um að öll þau verkefni sem nú eru úti hjá reynslusveitarfélögum muni verða verkefni allra sveitarfélaga áður en yfir lýkur. (Gripið fram í: Hvernig verður með menningarmál á hálendinu?) Það mun ráðast af afstöðu þeirra 42 sveitarfélaga sem liggja að hálendinu, hv. þm.
,,Mörg stærri sveitarfélögin hafa lýst yfir vilja sínum til að taka við auknum verkefnum frá ríkinu, en afstaða smærri sveitarfélaganna til sameiningar sveitarfélaga hefur allt of lengi tafið þá framþróun. Framþróun, sem er bæði í þágu eflingar sveitarstjórnarstigsins og til að bæta hag íbúanna. Fulltrúaráð Sambands íslenskra sveitarfélaga ályktaði á fundi sínum 26. og 27. febrúar 1993 að það teldi rétt að fela sveitarfélögum að fullu rekstur grunnskóla og heilsugæslustöðva og að þau yfirtaki verkefni á sviði málefna fatlaðra og aldraðra. Telja verður hæpið að allur þessi verkefnaflutningur gangi eftir nema til komi veruleg stækkun sveitarfélaganna.
Víst er að krafa stærri sveitarfélaganna mun fá aukinn þunga á næstu árum, ekki síst ef vel tekst til hjá reynslusveitarfélögunum sem tímabundið hafa yfirtekið til reynslu ýmis verkefni sem verið hafa hjá ríkisvaldinu. Það verður líka að telja það andhverfu á lýðræðinu að lítil sveitarfélög komi sífellt í veg fyrir eflingu sveitarfélaganna og getu þeirra til að yfirtaka fleiri verkefni frá ríkinu. Verði sameiningunni ekki hraðað er ekki ólíklegt að til verði tvenns konar sveitarfélög á Íslandi, annars vegar stór sveitarfélög sem fara sjálf með verkefni eins og heilsugæslu, öldrunarmál og málefni fatlaðra og hins vegar lítil sveitarfélög sem áfram munu þurfa að lúta ríkisforsjá í þessum málaflokkum.
Kosningarnar um sameiningu sveitarfélaga, sem fram fóru í nóvember árið 1993, sýndu að mikill meiri hluti um allt land var samþykkur sameiningu sveitarfélaga, en fyrirkomulag kosninganna var með þeim hætti að samþykki meiri hluta í hverju einstöku sveitarfélagi þurfti til að ná fram sameiningu. Af um 62 þúsund kjósendum sem tóku þátt í kosningunni sögðu tæp 36 þúsund já við sameiningunni en 26 þúsund nei. Niðurstaða kosninganna sýndi einnig að á annað hundrað hreppar með færri en 300 íbúa sem telja 15.000 manns höfðu neitunarvald um sameiningu.
Mikilvægt er að hraðað verði eins og kostur er sameiningu og eflingu sveitarfélaganna þannig að þau fái aukið sjálfsforræði og möguleika til að yfirtaka málaflokka sem eðlilegt er að þau sinni og falla undir ýmsa staðbundna þjónustu í skóla-, félags- og heilbrigðismálum. Með því yrði verulega dregið úr umsvifum ríkisvaldsins og staða landsbyggðarinnar og sveitarfélaganna styrkt verulega. Það er skoðun flutningsmanna að lágmarksíbúatala í hverju sveitarfélagi eigi ekki að vera undir 1.000 til að skapa nauðsynleg skilyrði til að flytja til þeirra fleiri verkefni og tekjustofna. Það er reyndar í samræmi við álit fulltrúaráðs Sambands íslenskra sveitarfélaga frá fundi þess 23. nóvember 1991`` --- ég vek athygli á því að fulltrúaráð Sambands ísl. sveitarfélaga ályktar árið 1991 --- ,,þar sem lýst var yfir stuðningi við hugmyndir um stækkun og eflingu sveitarfélaganna með sameiningu þeirra sem taki eins og kostur er mið af leið nr. 2 í áfangaskýrslu nefndar um skiptingu landsins í sveitarfélög. Þar er lagt til að sveitarfélög nái yfir mjög stór svæði og verði aðeins í undantekningartilvikum með færri íbúa en 1.000. Sveitarfélögin í landinu yrðu þannig 30--35. Í ályktun ráðsins kom einnig fram eftirfarandi: ,,Fulltrúaráð Sambands íslenskra sveitarfélaga telur nauðsynlegt að efla sveitarstjórnarstigið og sveitarfélögin í landinu, til þess að gera þau betur fær um að sinna verkefnum sínum og taka við nýjum. Ef landinu væri skipt í færri og stærri sveitarfélög, yrðu þau mun betur í stakk búin til að standa undir þeim kröfum, sem til þeirra eru gerðar varðandi þjónustu, sem þau veita íbúunum. Skilyrði myndu skapast fyrir hreinni verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga, þannig að samstarfsverkefni þeirra gætu lagst af að mestu. Sveitarfélögin myndu í flestum tilfellum ná yfir heildstæð þjónustusvæði, stjórnunarkostnaður þeirra myndi lækka og hagkvæmni í fjárfestingum og rekstri myndi aukast verulega. Stjórnsýsla sveitarfélaganna yrði mun einfaldari í sniðum en nú er og atvinnusvæði myndu stækka.``
Góður skriður virðist vera á sameiningarmálum sveitarfélaga eins og að framan er lýst. Það ætti að tryggja að ekki þurfi að koma til lögbindingar á hækkun lágmarksíbúatölu eins og gert hefur verið annars staðar á Norðurlöndum. Flutningsmenn telja því rétt að sjá hverju fram vindur og leggja hér einungis til þá breytingu á sveitarstjórnarlögum sem tryggir að eitt sveitarfélag geti ekki komið í veg fyrir sameiningu fleiri sveitarfélaga. Hér er um að ræða sambærilegt ákvæði og samþykkt var sem ákvæði til bráðabirgða í sveitarstjórnarlögum á 120. löggjafarþingi árið 1995 í tengslum við sameiningu Flateyrarhrepps, Mosvallahrepps, Mýrahrepps, Suðureyrarhrepps, Þingeyrarhrepps og Ísafjarðarkaupstaðar. Í athugasemdum með því frumvarpi kom fram að það var samið og lagt fram að frumkvæði samstarfsnefndar um framangreinda sameiningu. Jafnframt kom fram að samstarfsnefndin teldi að sá möguleiki væri fyrir hendi að íbúar eins eða tveggja sveitarfélaga gætu fellt tillögu nefndarinnar og að óbreyttum lögum yrði þá að hefja nýja tillögugerð og efna til nýrra kosninga.
Með þessu ákvæði var verið að koma í veg fyrir með líkum hætti og lagt er til í 1. gr. þessa frumvarps að kjósendur í miklum minni hluta hlutaðeigandi sveitarfélaga geti fellt tillögu um sameiningu sveitarfélaga og þannig komið í veg fyrir sameiningu þeirra sveitarfélaga sem samþykkja hana. Eins og áður hefur komið fram í þessari greinargerð er nú verið að gera nokkrar sameiningartilraunir og er ljóst af samtölum við ýmsa sveitarstjórnarmenn að þeir telja að þessi hætta geti verið til staðar nú og má ætla að stuðningur sé allverulegur hjá sveitarstjórnarmönnum við lagasetningu sem felur í sér að eitt sveitarfélag geti ekki komið í veg fyrir sameiningu fleiri sveitarfélaga.``
Svo mörg voru þau orð og eins og ég gat um, herra forseti, var þessi tillaga tekin upp í frv. þannig að það virðist hafa náð eyrum þeirra sem sömdu frv., þ.e. að ástæða væri til að gera þessi ákvæði liprari til að örva þá sameiningu sveitarfélaga sem menn hafa verið að horfa til að væri að eiga sér stað.
Ég hef þá farið yfir þau almennu ákvæði frv. sem mér hefur fundist ástæða til þess að minnast á. Ég gæti haft mörg fleiri orð um ýmsar greinar þessa frv., svo hugleikin eru mér bæði sveitarstjórnarmálin og málefni landsbyggðarinnar. En að sinni ætla ég ekki að hafa frekari orð um almennar greinar frv. en ætla að víkja að 1. gr. og ákvæði til bráðabirgða.
Herra forseti. Um 1. gr. og ákvæði til bráðabirgða hafa spunnist mestar umræður þegar þetta frv. til sveitarstjórnarlaga hefur verið til umfjöllunar. Mér hefur þótt það miður. Ekki af því að þessi ákvæði séu ekki stór og mikilvæg, heldur hefur mér þótt miður að önnur ákvæði frv., svo mikilvæg sem þau eru fyrir landsbyggðina, fyrir landið allt og byggðaþróunina, skyldu falla svo í skuggann. Hjá því hefði auðvitað verið hægt að komast og fá þá betri og ítarlegri umfjöllun um byggðaþróunina og stöðu okkar í þeim málum ef þær breytingar sem félmrh. vill fara fram með hefðu verið látnar liggja, ef ákafinn í að teygja sveitarfélögin sem liggja að miðhálendinu inn að miðju lands hefði ekki borið annan vilja og áhuga ofurliði.
1. gr. frv. snýst um það að landið skiptist í staðbundin sveitarfélög. Í gildandi lögum, herra forseti, segir að byggðin í landinu skiptist í sveitarfélög. Þar er fyrst og fremst verið að tala um byggðina og gerður er nokkur greinarmunur á byggðinni og sveitarfélögunum annars vegar og síðan þeim hluta sem ríkið ætti að sjá um eða aðrir aðilar. Þar virðist hugsunin vera sú að menn horfi fyrst og fremst til sveitarfélaganna sem samfélags fólks og að sveitarstjórnirnar og verkefni sveitarfélaganna byggi fyrst og fremst á því að annast þjónustu við þetta fólk. Hér er sem sé kominn alveg nýr andi. Nú er það landið sem á að skiptast í staðbundin sveitarfélög.
Ákvæði til bráðabirgða hefur verið breytt og það er önnur brtt. sem kemur frá hæstv. félmrh. Páli Péturssyni, en tillagan eins og hún hljóðar núna og hv. félmn. mælir með að verði samþykkt svona er að ákvæði til bráðabirgða orðist svo:
,,Vegna ákvæðis 1. mgr. 1. gr. laganna skal þeim hlutum landsins, þar með talið jöklum, sem ekki hefur þegar verið skipað innan staðarmarka sveitarfélaga á grundvelli 1. eða 3. gr. sveitarstjórnarlaga, nr. 8/1986, skipað innan staðarmarka sveitarfélaga með eftirfarandi hætti:
Eignarlandi skal skipað innan staðarmarka sama sveitarfélags og sú jörð sem það hefur áður tilheyrt nema fyrir liggi sérstakar heimildir um annað.
Nú eiga íbúar tiltekins sveitarfélags upprekstrarétt í afrétt sem ekki hefur verið skipað innan staðarmarka neins sveitarfélags og skal hann þá teljast til þess sveitarfélags. Ef íbúar fleiri en eins sveitarfélags eiga upprekstrarrétt í afréttinn og ekki næst samkomulag um til hvers þeirra hann skuli teljast sker úr um málið óbyggðanefnd, sem starfar samkvæmt lögum um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta. Óbyggðanefnd skal einnig skera úr ágreiningi sem rís vegna 2. mgr.
Þegar óbyggðanefnd úrskurðar að landsvæði skuli teljast þjóðlenda skal nefndin kveða á um hvernig þeim hluta þess sem ekki telst afréttur skuli skipað innan staðarmarka sveitarfélaga. Skal miðað við að framlengja staðarmörk aðliggjandi sveitarfélaga inn til landsins, þar með talið á jöklum, en þó þannig að fylgt sé náttúrulegum mörkum eða mörkum sem byggjast á sérstökum heimildum um mörkin, þar sem nefndin telur það betur eiga við. Óbyggðanefnd getur í þessu tilviki breytt mörkum frá því sem kann að hafa verið samið um milli sveitarfélaga, þar með talið samkvæmt heimild í 5. mgr. ákvæðis þessa og 2. mgr. 3. gr. laga þessara, eða þau ákveðin með öðrum hætti.
Meðan óbyggðanefnd hefur ekki úrskurðað um einstök landsvæði, sem ekki hefur verið skipað innan staðarmarka sveitarfélaga, getur félagsmálaráðherra staðfest samkomulag sem sveitarfélög hafa gert um staðarmörk sveitarfélaga á slíkum svæðum.
Félagsmálaráðuneytið skal birta auglýsingu um ákvörðun á staðarmörkum sveitarfélaga samkvæmt ákvæði þessu í Stjórnartíðindum.``
Sem sagt, herra forseti, landið á allt að skiptast í sveitarfélög og miðað við bráðabirgðaákvæðið á það að gerast þannig að framlengja staðarmörk aðliggjandi sveitarfélaga inn til landsins, þar með talið að jöklum. Það er nákvæmlega um þetta ákvæði sem styrinn hefur staðið.
Kannski má segja að deilur hafi fyrst vaknað þegar sú nefnd sem sett var til þess að skipuleggja miðhálendið skilaði af sér og má segja að gagnrýnin hafi verið á tvo þætti, annars vegar á þær tillögur til skipulags sem fyrir lágu og mjög margir hafa gert alvarlegar athugasemdir við og hins vegar á þá hugmynd sem nefndin setur fram og gengur aftur í frv. félmrh. um að það séu sveitarfélögin sem liggja að miðhálendinu sem fari með skipulags- og stjórnsýslurétt á miðhálendinu.
Um þetta efni hafa verið skrifaðar margar lærðar greinar. Fundir hafa verið haldnir til þess að fjalla um málið. Það hafa verið skrifuð bréf þar sem farið er með bænum að ráðherrum um að málið fái að bíða og fái frekari skoðun og við þingmenn höfum fengið hvatningu frá ýmsum aðilum, bæði einstaklingum og hópum, um að gera allt sem í okkar valdi stendur til þess að þetta frv. eða þær hugmyndir sem þar er verið að setja fram fái vandaðri umfjöllun en þegar hefur orðið.
Ég vil, herra forseti, grípa ofan í það sem Gunnar G. Schram prófessor skrifaði um þetta mál fyrst eftir að tillaga samvinnunefndarinnar var lögð fram. Þar segir hann, með leyfi forseta:
,,Margt gott má segja um þær tillögur sem er að finna í svæðisskipulaginu að miðhálendi Íslands sem nú liggur frammi til athugasemda.``
Þetta er skrifað í febrúar árið 1997. Ég ætla að reyna að halda áfram, herra forseti, þó að það sé annar fundur kominn í gang í salnum. (Forseti hringir.) Gunnar segir hér að einn stór galli sé þó á gjöf Njarðar, sem sé sá að samvinnunefndin leggi til að stjórnsýslan yfir miðhálendinu verði í höndum sveitarfélaganna sem að því liggja og með þessu sé ráðendum rúmlega 40 sveitarfélaga af 165 fengið allt framkvæmdarvald yfir svæðinu sem nær yfir hálft Ísland. Hann telur þetta slæma tillögu og tekur fram eftirfarandi rök máli sínu til stuðnings.
Hann segir að í fyrsta lagi felist mikið óréttlæti í því að fá 3--4% landsmanna vald yfir nær helmingi landsins. Það þýði að aðrir landsmenn megi þar hvergi koma nærri. Samt eru það ekki síst íbúar þéttbýlissvæðanna hér og í öðrum kaupstöðum sem mest nota hálendið.
Í öðru lagi segir Gunnar G. Schram að ljóst sé að víðáttumikil svæði miðhálendisins séu utan allrar eignar og þá stjórnsýsluréttar í dag samanber allmarga hæstaréttardóma og skipulagsyfirvöld hafi mjög vafasaman rétt til þess að fá örfáum mönnum vald yfir þessum eigendalausu svæðum. Það sé í raun fráleitt og verði ekki gert nema með nýrri og sérstakri lagaheimild. Það er í rauninni það sem við erum að fjalla um í dag og höfum verið að fjalla um undanfarna daga, herra forseti, þ.e. að nú er verið að leggja drög að þessari nýju og sérstöku lagaheimild.
Hann segir að í þriðja lagi sé mjög hæpin stefna svo að ekki sé meira sagt að fá hagsmunaaðilum vald til að nýta miðhálendið. Þá er hann væntanlega að tala um bændur sem hafa haft af því hagsmuni að beita búfé á afréttum sem hafa náð inn á miðhálendið. En hann segir áfram:
,,Þeir ættu einmitt manna sístir að fara með það vald vegna m.a. ofbeitarhættu sem er þar um að ræða og sem mun vart minnka við óskoruð völd þeirra þar.``
Í fjórða lagi segir hann að mjög vafasamt sé að sveitarfélögin 40, mér skilst reyndar að þau séu 42, sem ætlað er stjórnsýsluvaldið hafi innan vébanda sinna þá fagþekkingu sem krefjast verður til skilvirkrar stjórnsýslu. Er átt við sérfræðikunnáttu á sviði heilbrigðismála, byggingarmála, skipulagsmála sem sveitarfélög þessi verði að annast fái þau stjórnsýsluvaldið.
Eins og ég gat um áðan er þessi grein skrifuð í febrúar árið 1997 og þar segir áfram:
,,Skorturinn á lagaheimild er í dag sá tálmi sem kemur í veg fyrir að unnt sé að fara að tillögu samvinnunefndarinnar og fá hinum fámennu hálendissveitarfélögum stjórnsýsluvaldið í hendur. Þess vegna hefur félmrh. hlaupið undir bagga með þessari slæmu hugmynd og lagði í vor,`` þ.e. sl. vor, ,,fram á Alþingi frv. um breytingu á sveitarstjórnarlögum. Þar segir að gengið skuli út frá því að staðarmörk sveitarfélaga sem liggja að miðhálendi Íslands verði framlengd inn til landsins. Sama gildir um staðarmörk sveitarfélaga á jöklum.
Sú stefna sem í þessu frv. er mörkuð gengur í fyrsta lagi þvert á ríkisstjórnarfrv. um þjóðlendur sem einnig var lagt fram á síðasta þingi og má slík málsmeðferð furðu sæta, segir hér. Í öðru lagi gengur þetta frv. þvert á almannahagsmuna landsmanna. Vitanlega á að lýsa því yfir í löggjöf og í stjórnarskrá að miðhálendið sé sameign íslensku þjóðarinnar, ekki síður en fiskurinn í sjónum. Það á síðan að varðveita hin ósnortnu víðerni í sem mestum mæli og gera þar þjóðgarða sem stærstir yrðu í Evrópu. Þá fyrst yrði þessi önnur mesta auðlind Íslands tryggð um alla framtíð.
Miðhálendið er um 40% af öllu Íslandi. Það segir sína sögu um mikilvægi málsins en bendir jafnframt til þess að saman geti farið verndun og skynsamleg landnýting í þágu virkjunar þeirra vatnsfalla sem þar er að finna. En slíkt mun aldrei gerast ef stjórnsýsla þessa víðfeðma svæðis er ekki á einni hendi heldur 40 þar sem deilt verður um alla hluti innbyrðis. Hætt er við að skynsamleg landnýtingarsjónarmið og náttúruvernd lyti þar í lægra haldi.``
Herra forseti. Vegna þess að menn hafa verið að vísa til þess að svæðisskipulag gæti hér öllu bjargað vil ég tiltaka tvö atriði sem gera það að verkum að hvorki ég né ýmsir aðrir hafa trú á því að slíkt svæðisskipulag kæmi að miklu haldi. Í fyrsta lagi er það vegna þess að ákvæði skipulagslaga hvað varðar svæðisskipulag er ekki nægilega sterkt. Það stendur að stefnt skuli að samræmingu svæðisskipulags við aðalskipulag eða aðalskipulags við svæðisskipulag. Það er einfaldlega ekki nógu sterkt orðalag hvað sem líður möguleikum á nefndarskipun og öðru slíku í lögunum.
Í öðru lagi, og það er alvarlegra, er það að svæðisskipulag hefur enga stjórnsýslueiningu á bak við sig. Það er engin stjórnsýsla á bak við svæðisskipulag eins og er á bak við aðalskipulag þar sem sveitarfélagið stendur að baki. Það gerir það að verkum að enginn einn stjórnsýsluhafi, sem stendur á bak við svæðisskipulag, hefur til þess afl að fylgja því fram og standa á því sem þar kemur fram. Þetta er að mínu mati atriði sem hefur ekki verið gefinn nægjanlegur gaumur en segir okkur að staða svæðisskipulags gagnvart aðalskipulagi sem er á hendi sveitarfélaganna er allt of veik til þess að eitt sameiginlegt svæðisskipulag fyrir miðhálendið geti komið í veg fyrir að ágreiningur verði um skipulag ræmanna sem munu liggja inn að miðju landsins á milli þeirra sveitarfélaga sem fara með aðalskipulag á þeim svæðum.
Þetta er eitt af þeim atriðum sem ég álít að menn verði að skoða áður en þeir lögfesta ákvæði eins og þau sem lögð eru til bæði í 1. gr. frv. og í bráðabirgðaákvæðinu.
Ég ætla ekki að fara frekar yfir þær athugasemdir sem koma hér fram en vil gjarnan líta á samantekt sem gerð hefur verið úr formlegum athugasemdum sem gerðar voru við tillögu að svæðisskipulagi miðhálendisins. Sú tillaga liggur fyrir og við hana hafa verið gerðar ýmsar athugasemdir. Þær eru e.t.v. mismikilvægar af hálfu þeirra sem eru að skoða þær og ekki er mér ljóst að hve miklu leyti verður tekið tillit til þeirra. Sumar þeirra ganga það langt að benda á að það sé einfaldlega ekki tímabært að búa til eitt svæðisskipulag. Það eigi eftir að ganga frá ýmsum hlutum áður en hægt sé að ganga þannig frá málinu að sem flestir geti verið sáttir við það skipulag sem á að vera á hálendi Íslands. En þeir aðilar sem telja að vinna þurfi ákveðna forvinnu áður en gengið er frá svæðisskipulagi eru meðal annarra Ferðamálaráð Íslands sem bendir á að tillagan að skipulaginu taki ekki tillit til stefnumótunar í ferðamálum sem unnið hefur verið að.
Landsvirkjun er með athugasemdir og telur að ekki sé tekið tillit til þeirra áætlana sem legið hafa fyrir varðandi framkvæmdir á vegum þess fyrirtækis og segir að forsendur um vægi einstakra sjónarmiða séu þarna inni sem sumar hverjar gangi þvert á lög og stefnu stjórnvalda í orkumálum.
Landgræðsla ríkisins gerir athugasemdir vegna þess að hún álítur að við skipulag miðhálendisins skuli ganga út frá þeirri grundvallarforsendu að stefna skuli að endurheimt vistkerfa og bæta ástand eyddra og vangróinna landa hvarvetna á skipulagssvæðinu. Þetta telur Landgræðslan að sé ekki gert en vísar til þess að álit sitt byggi hún ekki einungis á lögum heldur að í þessu efni megi einnig vísa til ýmissa alþjóðasáttmála um umhverfisvernd og stefnumiða ríkisstjórnar Íslands. Þetta er að mínu mati ásamt með ýmsu fleiru sem fram hefur komið í athugasemdum við skipulagið býsna alvarlegt og gerir það að verkum að við setjum mörg hver spurningarmerki í rauninni við hvert framhald þessarar skipulagsvinnu getur orðið í bili.
(Forseti (RA): Nú er ætlunin að gera fundarhlé í hálftíma og spurning mín til hv. þm. er sú hvort hann kýs að ljúka ræðu sinni á skömmum tíma nú eða taka aftur til máls kl. 13.30.)
Herra forseti. Ég hygg að ég eigi eftir kannski um hálftíma af ræðu minni. Það er spurning hvort ég ætti að ljúka henni núna eða ...
(Forseti (RA): Nei. Þá gerum við hlé á fundinum í hálftíma.)