Rannveig Guðmundsdóttir:
Herra forseti. Um það bil sem gefið var hádegishlé vorum við að ræða einn afmarkaðan þátt í því stóra máli sem skipulagsmál hálendisins eru. Við vorum að ræða tillögu hv. þm. Hjörleifs Guttormssonar um þjóðgarða á miðhálendinu. Við vorum að ræða það að þingmaðurinn lagði til að Alþingi mundi fela framkvæmdarvaldinu að stofna fjóra þjóðgarða, þann stærsta umhverfis Vatnajökul og svæðið þar um kring. Við ræddum þetta opinskátt og heiðarlega og mjög jákvætt. Ég sagði frá því að ég mundi vilja sjá þessa tillögu komast í framkvæmd eins og hún var í upprunalegri mynd.
Ég sagði líka að dapurt væri til þess að hugsa að við værum að fjalla um skipulagsmál, við værum að fjalla um miðhálendið og ekki lægi fyrir hvar við ætluðum að hafa þjóðgarða, það lægi ekki fyrir verndarstefna, það lægi ekki fyrir orkustefna, það lægi ekki fyrir virkjunarstefna. Og það er það sem er að í umræðunni.
Áður en ég kem að því að vekja upp aftur þann hugsanamismun sem var á milli flokkanna síðasta vor langar mig, með leyfi forseta, að grípa niður í viðtal, frásögn og viðtal við bresk hjón sem voru hér á ferð í síðasta mánuði. Þau voru rágjafar um skipulagsmál höfuðborgarsvæðisins. Af því að við í þessum sal erum alltaf að takast á um það hvað felist í hinu ákveðna ferli, hvað þurfi að vera í lagi, hvað eigi að koma fyrst og hvað eigi að koma síðast, langar mig að grípa niður í það sem þessi ágætu hjón sögðu. Þau munu vera mjög viðurkenndir einstaklingar á sínu sviði og hafa haldið fyrirlestra um þróun svæðisskipulags á Vesturlöndum undanfarin 50 ár. Með leyfi forseta, þá segir svo:
,,Svæðisskipulag er það ferli sem fer í gang þegar hefja á nýtingu á ákveðnu landi,`` segir Nathaniel Lichfield, ,,og það hefur áhrif á alla mögulega þætti í búsetu í nútímaþjóðfélagi. Ef við lítum á einstaka þætti má segja að svæðisskipulag taki til hönnunar, jarðvinnu, byggingarframkvæmda, samgangna og flutninga og allt þetta vinnuferli hefur áhrif á atvinnumál, umferð og umhverfið og þar með talið fólkið, okkur sem búum á viðkomandi svæði, og er það ekki veigaminnsti þátturinn.``
Við komum alltaf í þessari umræðu að fólkinu.
Lichfield segir nokkru síðar í þessu viðtali, með leyfi forseta:
,,Fyrir hvern er verið að skipuleggja? Í víðum skilningi fyrir þjóðfélagið ef við erum að tala um ákveðinn bæ eða landsvæði. En hvaða sjónarmið ráða? Er það sjónarmið landeiganda sem vill ákveðna nýtingu til að geta fengið sem mest út úr landi sínu? Eru það sjónarmið hins almenna borgara sem horfir kannski á aðra þætti? Eru það sjónarmið yfirvalda sem þurfa að leggja fjármagn í ákveðnar framkvæmdir? Öll þessi sjónarmið verður að sætta, það þarf að fá þau öll á borðið og koma þeim heim og saman þannig að allir geti búið í sátt og samlyndi.``
Þetta sögðu sérfræðingar sem fengnir voru hingað til lands sökum kunnáttu sinnar og fræðimennsku til þess að halda erindi um skipulagsmál hjá okkar fólki sem ber hitann og þungann af slíkri vinnu og var á þeim tíma að fjalla um skipulagsmál höfuðborgarsvæðisins.
Hvers vegna skyldu menn hafa verið að fjalla um skipulagsmál höfuðborgarsvæðisins? Einmitt vegna árekstranna sem verða á milli ólíkra sveitarfélaga ef þau horfa of þröngt, aðeins á sitt sveitarfélag, á sína eigin hagsmuni, án þess að horfa á svæðið í heild, hagsmuni heildarinnar og fólksins sem býr á svæðinu.
Herra forseti. Ég geri mér grein fyrir því að þessi dagur er annasamur en mér finnst fremur óþægilegt hversu margir fundir eru í þingsalnum samtímis. Ef við gætum minnkað þá niður í t.d. tvo, væri ég mjög sátt. (Forseti hringir.)
Virðulegi forseti. Ég var að nefna þetta af því ég vildi færa okkur út fyrir þennan þingsal og reyna að freista þess að fá fólk til að átta sig á því að rætt er um þessi mál af skynsemi fyrir utan þingsalinn. Hugsanlegt er að hægt sé að færa þá umræðu inn í þingsalinn og hífa sig upp fyrir þau átök, flokkadrætti, ásakanir um óvilja þéttbýlis gagnvart dreifbýli og vice versa, sem menn grípa til í rökþrota umræðu þegar þeir finna að komið er fram með rök sem vert er að hlusta á, komið er fram með umræðu sem ætti að vera fagleg og menn vilja hana ekki.
Herra forseti. Hv. þm. Hjörleifur Guttormsson kom áðan í andsvar. Ég vil taka fram að ég met mjög mikils þekkingu Hjörleifs Guttormssonar á skipulagsmálum og tel hann mikinn fagmann í því sem hann hefur tekið sér fyrir hendur og hvernig hann fjallar um þessi mál á Alþingi. Það gerði ég líka um hádegisbilið þegar við ræddum tillögu hans um fjóra þjóðgarða á miðhálendi Íslands og umhverfisnefnd var í rausn sinni tilbúin að biðja framkvæmdarvaldið að skoða það hugsanlega að búa til einn þjóðgarð.
Hv. þm. Hjörleifur Guttormsson segir að veikleiki tillögu Samfylkingarinnar sé að hún tengist ekki stöðu málsins nú. En í morgun þegar við ræddum þjóðgarðana barst í tal hvort hugsanlegt væri að þrátt fyrir að tillagan um einn þjóðgarð væri veik miðað við tillögu sem fyrir lá um fjóra glæsilega, mikilvæga þjóðgarða og þar með verndunaraðgerðir á miðhálendinu, gæti hún hvatt til þess að nýr umhvrh. stigi fremur stærri skref en skemmri, að umræða um þjóðgarðana gæti hvatt nýjan umhvrh. til þess að líta víðar yfir hálendið okkar en bara á svæðið í kringum Vatnajökul.
Nú liggur fyrir, herra forseti, að sá umhvrh. sem hefur borið ábyrgð á þessum málum þetta kjörtímabil hefur þegar ákveðið að hverfa á braut. Það liggur ljóst fyrir að jafnvel í óbreyttu stjórnarsamstarfi mun ekki sami umhverfisráðherra halda um stjórnvölinn í umhvrn. Ég ætla að leyfa mér að halda því fram að hugsanlegt sé að nýr maður hverju sinni komi inn með ferskar hugmyndir og nýja sýn á málunum. Fyrir utan það er alveg hugsanlegt miðað við stöðu mála nú og miklu líklegra en það var bara fyrir tveimur vikum, að ég tali ekki um fyrir tveimur mánuðum, að hér geti orðið stjórnarskipti. Það er meira en fræðilegur möguleiki. Þess vegna vil ég svara þingmanninum þannig að miklu fremur en að umhvn. og umhvrh., sem ekki sýndu dug í því --- og þá er ég að beina máli mínu að umhvrh. --- að koma inn með þetta mál tímanlega þannig að hægt væri að afgreiða það með reisn öðruvísi en á síðasta degi þingsins, þá væri betra að málið væri látið liggja og nýr umhvrh., hvort sem hann yrði á vegum sömu stjórnarflokka eða hér kæmu nýir flokkar inn með nýjar hugmyndir og nýja sýn, að þeir gætu komið að þessum málum með sínar fersku hugmyndir og öðruvísi vinnubrögð.
Það er umhugsunarefni, herra forseti, að við séum núna að taka á þessu máli. Af hverju er það umhugsunarefni? Fyrir einu ári var víðtæk umræða um miðhálendið og sjónarmið okkar á Alþingi um það. Það var á sama tíma í fyrra, þ.e. laust fyrir þinglok. Þinglokin voru aðeins síðar á vorinu, en það var laust fyrir þinglok. Þetta var eitthvert átakamesta málið sem ég hef tekið þátt í að fjalla um á kjörtímabilinu. Mörg hafa þau verið snörp. En þarna var verulegur ágreiningur, ekki bara í salnum heldur líka meðal þjóðarinnar. Ekki bara var sá ágreiningur í einhvers konar upphlaupsstíl heldur var þung undiralda sem við skynjuðum hingað inn í þingsal. Sú hin sama undiralda og ég var að reyna að lýsa í ræðu minni í morgun þegar ég var að lýsa því hvernig mér hefði liðið á stórum fundi sem boðað var til í Háskólabíói fyrir nokkrum vikum, þó í bjartsýni, löngun til að breyta rétt gagnvart auðlindum okkar, miðhálendinu og landinu. Það er alveg ljóst að þetta er mál sem fólk lét sig þá varða og lætur sig enn þá varða.
Þegar við lukum þeirri umræðu hefðum við getað endað hana þannig: Ræðum svo þetta mál aftur á sama tíma að ári. Strax þá var búið að leggja fram á borð þingmanna skipulagstillögu um lausn í því máli sem átök voru um.
En ekki mátti afgreiða hana. Það mátti ekki afgreiða hana vegna þess að þeir sem báru ábyrgðina voru ekki alveg vissir þá hvort þeir vildu hafa hana eins og hún var lögð fram. En hún var sýnd til að reyna að ná samstöðu með þeim sem vildu taka ákvarðanir þá og festa málin í sessi.
Tillagan kom ekki inn 1. okt. Hún kom ekki inn 15. okt. og hún kom heldur ekki inn 1. nóv. Herra forseti. Ég er að tala um vinnubrögð. Ég er að tala um sýn ráðherra. Sá ráðherra sem nú skilar af sér verki hélt ekki vel á málum varðandi þessa skipulagstillögu vegna þess að það hlýtur að vera þannig að það hafi verið góður vilji stjórnarmeirihlutans í umhvn. að afgreiða tillöguna. En hún er að koma til umræðu á síðasta degi þingsins og það eru vond vinnubrögð.
Ég hlýt að spyrja: Af hverju erum við með svona mál tvö ár í röð í lok þings? Af hverju búum við við það að þegar við erum núna í annað sinn að taka prinsippumræðu um miðhálendið og hvernig við viljum halda á málum, af hverju erum við þá þannig stödd að við séum á síðasta degi þingsins og það sé spurt: Hvað verður umræðan löng? Verður hún klukkutími? Verður hún tveir tímar? Verður hún þrír tímar? Vegna þess að ef hún verður lengri þá verður málið tekið út af dagskrá.
Hvaða vinnubrögð eru það að bjóða ekki bara þingmönnum heldur þjóðinni allri sem lætur sig þetta mál varða upp á svona vinnubrögð? Hvers lags Alþingi er það sem hefur ekki döngun í sér til að vinna öðruvísi en þannig að ef okkur liggur mikið á hjarta, látum það í ljós og umræða tefst, þá verði málið e.t.v. blásið út af borðinu vegna þess að búið er að ákveða að hætta í síðasta lagi um hádegi á morgun? Við vitum öll hvers vegna. Vegna þess að landsfundur Sjálfstfl. er að hefjast á morgun. Þetta er umhverfi umræðunnar núna. Þetta er veikleiki málsins, ekki það að vilja tala um stefnumörkun og ekki heldur hvort staða málsins bjóði upp á það að fara á byrjunarreit.
Hvað byrjunarreit málsins varðar þá hef ég rætt talsvert um það við hv. þm. Hjörleif Guttormsson hvernig hann og ég lítum á upphaf þessa máls. Við sjáum það ólíkt. Væri ég sammála þingmanninum um upphaf málsins og um að mistök hafi verið gerð í upphafi málsins, jafnvel þó ég samsinnti því að það væri mínum flokki að kenna þá væri ég maður að meiri að horfa á málið eins og horfa þarf á það. Það þarf að reyna að bjarga því sem bjargað verður. Þannig á stjórnmálamaður að vera, ekki að líta um öxl og segja: Getur verið að fyrir þremur til sjö árum hafi einhvers staðar verið tekin vitlaus ákvörðun?
Við eigum að hafa skoðun á málum en ekki flýta okkur, hálftíma fyrir þinglok, að ljúka máli sem svo mikill ágreiningur er um. Þá er betra að leyfa nýjum umhvrh. og nýrri ríkisstjórn að taka á því.
Herra forseti. Jafnaðarmenn féllust ekki á að deila miðhálendinu upp á milli sveitarfélaganna. Um það var mjög hörð umræða hér sl. vor og auk þess í þjóðfélaginu. Það kom skýrt í ljós hver vilji fólks var og að fólkið í landinu vildi að hagsmuna allra væri gætt við ákvarðanir sem vörðuðu framtíð miðhálendisins. Ekki bara sumra, heldur allra. Bæði þéttbýlis og dreifbýlis.
Ég geri mér grein fyrir því að þeir sem tóku ákvarðanir þá munu endalaust halda öðru fram. En ekki aðeins við segjum að þær ákvarðanir hafi verið umdeildar heldur og mjög stór hópur utan þessa salar. Ef menn hafa ekki lokað eyrunum þá vita þeir að þung undiralda er um þessi mál ári síðar. Ef menn hafa ómakað sig á fundi um þessi mál, hlustað eða lesið tölvupóstinn sinn þá vita þeir það.
Sá vilji jafnaðarmanna í fyrra að miðhálendi Íslands yrði sérstök stjórnsýslueining náði ekki í gegn. Ég er sannfærð um að einhverjir þeirra sem tóku ákvörðun sem tekin var eiga seinna eftir að sjá að betra hefði verið að fara hægar. Ég er líka viss um að eftir eigi að gera breytingar á þeim lögum sem hér er verið að setja. Það er sannfæring mín vegna þess að ég held að menn hafi lent í viðjum ákveðinnar hugsunar og fest sig í henni sl. vor.
Tillaga okkar, sem hv. þm. Magnús Árni Magnússon mælti fyrir áðan, er tillaga sem mér finnst að Alþingi ætti að styðja. Ljóst er að við tökum ekki upp þá ákvörðun sem tekin var í fyrra, ekki í þessum lögum, ekki hér í þessari tillögu. Við búum við að miðhálendinu hefur verið skipt upp í sveitarfélög. Við búum líka við að þau hafa aðal- og deiliskipulagsvaldið. Við búum við að samvinnunefnd miðhálendisins, sem sett er á laggirnar með þessu frv., getur alls ekki tryggt að skipulag sveitarfélaganna endurspegli stefnumið stjórnvalda á viðkomandi sviðum eða að samræmis verði gætt við skipulagningu miðhálendisins, þar sem svæðisskipulagið tekur ekki fram aðalskipulags- og deiliskipulagsréttinum. Við fórum mörgum sinnum í gegnum þetta sl. vor. Um það var þrætt. Nú hef ég lesið, herra forseti, upp úr viðtali við merk hjón sem leggja einmitt áherslu á það sem við sögðum þá.
Ljóst er að af því að ríkisvaldið hefur ekki sett sér orkustefnu, ekki sett sér virkjanastefnu, ekki sett sér verndunarstefnu, samgönguáætlun eða fest niður hvar hugsanlega verði tekið á í slíkum málum, þá er meiri hætta á að sveitarfélögin taki ákvarðanir hvert fyrir sig. Sú hætta væri minni ef slík áætlun væri til. Þegar ég tala um sveitarfélögin þá skulu menn ekki gleyma því að það á við um öll sveitarfélög. Þegar ég var í sveitarstjórn í Kópavogi var sett upp sérstök skipulagsstofa höfuðborgarsvæðisins. Það var ekki gert af hálfu löggjafans og því gerðu sveitarfélögin það sjálf. Reynt var að marka stefnu fyrir sveitarfélögin öll til þess að þau mundu ekki rekast á hvert annað í vinnu sinni.
Því miður verður að segja eins og er, að þetta góða verkefni sem margir sveitarstjórnarmenn studdu, rann út í sandinn, e.t.v. með ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Á það var jafnframt bent í viðtalinu, sem ég vitnaði í, við hin bresku hjón.
Við leggjum til, herra forseti, að Alþingi afgreiði umhverfis- og auðlindaskipulag á miðhálendinu með þál., að Alþingi taki ábyrgð á heildarskipulagi miðhálendisins. Ef slík stefnumörkun næði í gegn og sátt yrði um hana þá væri eðlilegast að slíkt samræmt umhverfis- og auðlindaskipulag næði til alls landsins og yrði í raun eins konar landsskipulag.
Þetta er hárrétt stefna. Ég er sannfærð um að hv. þm. Hjörleifur Guttormsson, sem hefur látið sig þessi mál miklu varða, er í raun sammála mér um það. Allt sem hann hefur sagt í umræðu um þessi mál fellur að þeirri hugsun. Þá vaknar spurningin: Er það of seint? Þar greinir okkur á. Ég segi nei, það er ekki of seint að vinna þetta skipulag og taka ákvarðanir um hvert við viljum stefna í þessum málum og vinna út frá því. Það er mikilvægt að vinna þannig.
Þá geta einhverjir sagt: Ja, voru það ekki bara þessir jafnaðarmenn sem vildu þetta og núna þessi Samfylking? Þetta er ekkert sem þjóðin vill. Þá skella menn náttúrlega skollaeyrum við öllum boðskap sem kom sl. vor og við höfum heyrt í heilt ár. Þar eru áskoranir frá hópum og fólki, framvörðum á ýmsum sviðum o.s.frv. En ekki bara það, ábendingar um vinnubrögð eins og þau sem ég er að lýsa hafa komið fram í umfjöllun þeirra sem við eigum að taka mark á og hafa komið að þessum málum frá því farið var að vinna að svæðisskipulagi undir þeim formerkjum sem áður var gert, þ.e. áður en lögin voru sett í fyrra og lögin sem nú á að setja um skipulagsmálin.
Í næstum öllum formlegum athugasemdum sem á sínum tíma voru gerðar við svæðisskipulag miðhálendisins var lögð áhersla á þetta, að samvinnunefndin hafi búið til sínar eigin forsendur um vægi einstakra sjónarmiða og hvergi væri getið stefnumarkmiða ríkisstjórnar landsins um nýtingu orkulinda eða ákvæða Ríó-sáttmálans.
Þetta er rétt. Svæðisnefndin gat ekki annað en sett sér sín eigin markmið. Henni voru ekki fengin markmið af þeim sem áttu að afhenda henni þau, stjórnvöldum Íslands.
Sama sagði Landsvirkjun, sem gætti auðvitað sinna hagsmuna, sama sagði Orkustofnun og sama sagði iðnrn. Það er athyglisvert, af því að við erum að ræða þessi mál nú og miðað við það sem ég held fram, að iðnrn. gerði þá athugasemd að ráðuneytið teldi að stefna ríkisstjórnarinnar og raunar flestra ríkisstjórna undanfarinna áratuga varðandi nýtingu orkulinda á miðhálendinu endurspeglaðist ekki í tillögunni. Af hverju er það? Af því það er ekki formleg stefna. Það er ekki formleg stefna. Hún var ekki afhent þessari svæðisnefnd. Það er a.m.k. það sem ég ímynda mér.
Sama sagði Náttúruvernd ríkisins. Hún vildi söfnun upplýsinga og athugasemdir við forsendurnar og að endurskoðun þeirra upplýsinga yrði lokið eigi síðar en árið 2000. Menn horfðu fram um veg og sögðu: Hvaða tíma höfum við? Hvaða tímamörk eigum við að setja okkur?
Sami tónn var hjá Ferðamálaráði. Aftur og aftur komu þessir aðilar með sömu athugasemdirnar og reyndar sá hv. þm. sem hefur látið sig þessi mál mestu varða. Hann kom með mjög mikilvægar athugasemdir hér.
En mig langar að vísa í það sem skipulagsstjóri, Stefán Thors, sagði um þetta efni á sínum tíma:
,,Auðvitað má segja að áður en ráðist væri í gerð svæðisskipulags fyrir miðhálendið hefði átt að gera fimm ára áætlun um víðtækar rannsóknir á svæðinu. Að þeim tíma loknum hefði ríkisstjórnin átt að marka stefnu í landnotkun og landnýtingu hinna ýmsu málaflokka. Þegar sú stefna hefði legið fyrir hefði þurft að gera landsskipulag sem næði til landsins alls þar sem mörkuð hefði verið stefna og teknar bindandi ákvarðanir í veigamiklum atriðum. Að því loknu hefði þurft að taka ákvarðanir um stjórnsýslulega skiptingu alls landsins og í kjölfar þess að setja lög um eignarhald á afréttum og almenningum.``
Ekki er þetta misvitur stjórnmálaflokkur. Þetta er fræðimaður á sínu sviði sem vinnur með þessi mál.
Herra forseti. Ég geri mér grein fyrir því að litlar líkur eru á því að við náum eyrum stjórnarmeirihlutans með okkar sjónarmið í þessum efnum. Ég geri mér alveg grein fyrir því. Ég harma það. Það breytir ekki því að mikilvægt er að sem flest okkar taki saman um að rasa ekki um ráð fram á síðasta degi þingsins og taka svo veigamiklar ákvarðanir. Vísum þessu máli til ríkisstjórnarinnar, látum þessa stefnumörkun um miðhálendið fara fram. Látum fara fram sérstakt auðlinda- og umhverfisskipulag þannig að skipulagsrammi verði til um sameiginlegar auðlindir þjóðarinnar. Þegar þetta er komið þá getum við beðið um að skipulag sveitarfélaganna og deiliskipulag taki mið af ákvörðunum sem þá eru formlegar og festar í sessi.
Herra forseti. Ég hef leyft mér að stikla á veigamestu atriðunum í skoðunum okkar, Samfylkingarinnar, um þessi mál. Ég mun frekar kjósa að koma aftur síðar í umræðunni en að lengja mál mitt.