Ragnar Arnalds:
Herra forseti. Það er einkum fernt sem ég hyggst leggja áherslu á í ræðu minni um byggðamál.
Í fyrsta lagi er það sú staðreynd að vandinn í byggðamálum er óvíða meiri en einmitt á Íslandi en aðgerðir eru þó óvíða smávaxnari en einmitt hér á landi. Í öðru lagi hefur ástandið mjög farið versnandi í þessum efnum á seinustu árum, í þriðja lagi er ýmislegt jákvætt í þeirri tillögu sem hér liggur fyrir um stefnumótandi áætlun í byggðamálum. En í fjórða lagi er margt sem vantar og er ekki nefnt í þessari tillögu sem hlýtur að koma til álita í sambandi við stefnumótun í byggðamálum.
Þegar ég kom fyrst á þing fyrir 35 árum voru Íslendingar 180 þús. talsins. Þá stóð svo á að það lét mjög nærri að helmingur landsmanna byggi á höfuðborgarsvæðinu, 90 þúsund manns, en hinn helmingurinn á landsbyggðinni, önnur 90 þúsund. Núna 35 árum síðar eru hlutföllin þau að á landsbyggðinni búa um 100 þús. manns, hefur aðeins fjölgað um 10 þús. en á höfuðborgarsvæðinu búa 180 þús., þar hefur íbúafjöldinn tvöfaldast. Þetta kemur glöggt fram á mynd í þeirri tillögu sem er til umræðu á bls. 220. Ég held að þessi staðreynd sýni nokkuð í hnotskurn hvernig þróunin hefur verið á liðnum árum.
Gífurlegir tilflutningar fólks hafa átt sér stað á þessum tíma, þriðjungi aldar. En staðreyndin er sú að þrátt fyrir þetta --- þrátt fyrir það að byggðaröskun sé einna mest á Íslandi meðal norrænna þjóða, eins og segir líka hér í tillögunni á bls. 18, með leyfi forseta, að þá, eins og segir þar einnig:
,,... verja Íslendingar minnstu fé til byggðaþróunar eins og sést á töflu 1.2. Þess má einnig geta að framlag Íslendinga er að mestu lánsfé, en styrkir annars staðar á Norðurlöndum. Auk þess hafa Danir, Finnar og Svíar aðgang að margvíslegum byggðasjóðum Evrópusambandsins.``
Þetta segir í grg. tillögunnar og er afskaplega þýðingarmikill kjarni þessa máls.
Vandinn er óvíða meiri, sagði ég, og því til staðfestingar má benda á töflu á bls. 18 í tillögunni þar sem gerð er grein fyrir því að höfuðborgarsvæðið á Íslandi er verulega miklu stærra hlutfallslega hér á landi en annars staðar á Norðurlöndum. Hér er höfuðborgarsvæðið um 60% íbúafjöldans en í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi tæp 18% og í Danmörku 26%. En eins og hér hefur komið fram er hvergi minna fé varið til byggðamála. Á bls. 11 í grg. tillögunnar er reyndar á það bent að ráðstöfunarfé Byggðastofnunar umfram fasta liði sé í besta falli 35 millj. kr. eða eins og þar segir, með leyfi forseta:
,,Sé litið til þeirra markmiða tillögunnar að fólksstraumurinn af landsbyggðinni skuli nú stöðvaður með því að treysta atvinnulífið með aukinni fjölbreytni og nýsköpun vega þær 35 millj. kr. sem segja má að nú séu tiltækar til þeirra verkefna harla lítið.`` --- Þetta er auðvitað kjarni málsins.
Ástandið hefur farið mjög versnandi á liðnum árum, sérstaklega á seinustu árum. Ástandið hefur hins vegar verið misjafnt og þróunin hefur gengið í rykkjum og á það má benda að þegar önnur stefna var uppi höfð og þegar öðruvísi var tekið á málum á áratugnum milli 1970 og 1980, þá var þessi þróun ekki nándar nærri eins hröð og hún hefur verið núna á seinustu árum, og lá við að tækist að spyrna svo fast á móti á þeim árum, milli 1970 og 1980, að tiltölulega lítil breyting til hins verra yrði á þeim tíma.
Skýringin á því hvernig farið hefur á liðnum árum er auðsæ. Það hafa verið miklar stórframkvæmdir á suðvesturhorninu, eins og allir þekkja, bæði við stóriðjuframkvæmdir, Hvalfjarðargöng og ýmislegt fleira. Þegar síðan atvinnuleysi verður á fyrri hluta áratugarins þá er eðlilegt að ákveðin skriða fari af stað og það er það sem hefur gerst. Þetta var allt fyrirsjáanlegt og ítrekaðar viðvaranir voru hafðar uppi, m.a. um stórauknar vegaframkvæmdir á landsbyggðinni, en því miður var þeim viðvörunum ekki sinnt og því hefur farið sem farið hefur að þessi straumur, þessi skriða, hefur farið af stað og hraði skriðunnar hefur aukist með ári hverju.
Ég sagði áðan að ýmislegt jákvætt væri í tillögunni sem hér liggur fyrir um stefnumótandi áætlun. Ég nefni þar sérstaklega ákvæðin um eignarhaldsfélög til að styrkja eiginfjárstöðu fyrirtækja. Ég nefni nokkur skynsamleg orð um almenningssamgöngur sem því miður hafa verið að drabbast niður á liðnum árum víða um land af ástæðum sem hér er ekki tími til að rekja. Ég nefni þau áform að staðsetja nýja starfsemi hins opinbera utan höfuðborgarsvæðisins og að ný stóriðjuverkefni verði utan athafnasvæða höfuðborgarinnar. Ég er sérstaklega ánægður með það að sú stefna verði upp tekin að menntun á háskólastigi verði sett niður sem víðast í tengslum við rekstur framhaldsskóla. Auk þess er það lofsvert ef gert verður átak til að samræma verð á orku til húshitunar við meðaldýrar hitaveitur.
En ég legg á það áherslu að það er líka mjög margt sem vantar í þessa tillögu. Ég nefni alveg sérstaklega að það vantar hér einhverjar raunhæfar aðgerðir til atvinnusköpunar með hagstæðri fyrirgreiðslu, með hagstæðum lánum og fjárfestingarstyrkjum. Slík úrræði eru sígild í öllum löndum og voru reynd með mjög góðum árangri á Íslandi á sínum tíma. Þetta eru þau úrræði sem Evrópusambandið beitir af miklum krafti í öllum sínum ríkjum. Þetta er gert á vegum ríkisstjórna allra nálægra landa. En hér er þetta beinlínis bannorð, og það kemur alveg skýrt fram í 2. lið tillögunnar þar sem segir, með leyfi forseta:
,,Lánastarfsemi Byggðastofnunar verði rekin á arðsemisgrundvelli.``
Þetta orðalag verður ekki skilið á annan hátt en þann að það er óheimilt að beita þeim aðferðum að bjóða hagstæð lán ellegar að veita fjárfestingarstyrki. Meðan slík stefna er uppi höfð að Byggðastofnun skuli eingöngu rekin á arðsemisgrundvelli eins og það er kallað, þá verður slíkum úrræðum ekki beitt, enda er ekkert á þau minnst í tillögunni.
Ég ítreka það sem ég hef sagt að slík úrræði hafa gefist mjög vel á Íslandi og gerðu það á sínum tíma. Fram undir 1985 voru lán Byggðasjóðs hagstæðari en lán annarra fjárfestingarsjóða og fram á þennan áratug var Byggðasjóður nokkurs konar áhættulánasjóður sem tók veð fyrir aftan veð iðnaðarsjóðanna. Þetta gerði mönnum kleift að byggja upp fyrirtæki úti á landi sem annars hefðu ekki risið. En þetta er horfið, þetta er úr sögunni og það er slæmt. Ég tel það alranga stefnu og auðvitað í algerri mótsögn við það sem er verið að gera í öllum nálægum löndum og alveg sérstaklega innan Evrópusambandsins, að ætla sér að reka byggðastefnu án þess að leggja í það verulegt fjármagn og án þess að beita þeim sígildu aðferðum sem alls staðar er beitt til þess að örva fjárfestingu úti um landsbyggðina. Ég held að þessi ranga stefna hér á landi sé aðalástæðan fyrir því hve aðgerðir í byggðamálum hafa skilað litlum árangri á liðnum árum.
Í öðru lagi vil ég nefna hvað varðar það sem vantar í tillöguna, að raforkuverð til ljósa og heimilisnotkunar ætti að jafna. Núna eru taxtarnir hjá Rarik 20% hærri en hjá Rafmagnsveitu Reykjavíkur, þ.e. 19,6%, svo maður sé nú nákvæmur. Þetta er sá viðbótarreikningur sem íbúar landsbyggðarinnar verða að greiða og mun nema um 140 millj. kr. í reikningshaldi Rariks og síðan til viðbótar einhverri töluvert lægri upphæð í reikningum Orkubús Vestfjarða.
En hvers vegna er raforkuverðið hjá Rafmagnsveitu Reykjavíkur lægra en t.d. hjá Rafmagnsveitum ríkisins? Jú, skýringin er sú að Rafmagnsveitur ríkisins eru látnar bera kostnað af viðhaldi og afskriftum af dreifikerfi í sveitum landsins og þessi kostnaður nemur um 200 millj. kr. á ári. Ég spyr hv. alþingismenn: Er einhver sanngirni í því að íbúi á Blönduósi, íbúi á Stokkseyri eða íbúi á Reyðarfirði, sé látinn greiða afskriftir og viðhald á rafvæðingu, við skulum segja, t.d. innst í dölum Skagafjarðar en að íbúar í Reykjavík sleppi algjörlega við þann kostnað? Hvaða samhengi er þar á milli að íbúar þéttbýlisstaðanna víðs vegar um land skuli vera látnir greiða þennan reikning en síðan sé stór hluti þjóðarinnar algjörlega látinn sleppa við það?
Auðvitað á að greiða þennan kostnað af sameiginlegu fé og þannig væri hægt að jafna raforkuverð hér á landi. Það yrði auðvitað enn auðveldara ef jafnframt væri tryggt að Landsvirkjun byði raforku í heildsölu til dreifiveitna á sama verði um land allt. Svo er ekki, svo er því miður ekki. Svo ég nefni sem dæmi þá þarf Rafveitan á Sauðárkróki að borga hærra verð fyrir raforku frá Landsvirkjun en t.d. Rafmagnsveitur ríkisins vegna þess að hún þarf að borga flutning á orkunni frá Varmahlíð til Sauðárkróks. Oft er þetta hins vegar miklu lengri leið og þar af leiðandi dýrara og kemur niður á raforkuverðinu.
Loks vil ég sérstaklega nefna jöfnun vöruverðs. Ég tel óhjákvæmilegt að menn ráðist að þeim vanda sem auðvitað á stóran þátt í þeim vanda sem landsbyggðin stendur frammi fyrir, en það er sú staðreynd að vöruverð er víða miklu hærra úti á landi en á höfuðborgarsvæðinu. Það liggja fyrir tölur frá Samkeppnisstofnun um þennan mun. Þetta var seinast reiknað út í marsmánuði 1996 og byggðist á könnun í 22 stórum matvöruverslunum víða um land. Þar kemur ljóslega fram að t.d. vöruverð á Egilsstöðum er 11% hærra en meðalmatvöruverð í landinu. Vöruverð á Ísafirði er tæplega 14% hærra en meðalverð matvöru í landinu. Munurinn er sem sagt verulegur milli landsbyggðar og höfuðborgarsvæðis.
Það er niðurstaða Samkeppnisstofnunar að ákveðin tengsl hvað varðar verðlagið séu milli verðlagsins annars vegar og fjarlægðar verslunar frá höfuðborgarsvæðinu hins vegar. Vandinn er því auðvitað sá hvernig hægt væri að koma til móts við landsbyggðina hvað þetta varðar og ég held að það yrði helst gert í sambandi við flutningskostnaðinn. Flutningskostnaðurinn gerir vörurnar mjög dýrar og flutningurinn er skattlagður mjög verulega af ríkinu, m.a. nýlega með stórhækkuðum þungaskatti, mjög verulega hækkuðum þungaskatti. En það er líka greiddur virðisaukaskattur af flutningum og þetta er þáttur sem er óhjákvæmilegt að skoða ef reyna á að að koma til móts við landsbyggðina hvað varðar jöfnun á lífskjörum.