[prenta uppsett í dálka] 94. fundur, 125. lþ.
Utanríkisráðherra (Halldór Ásgrímsson):
Herra forseti. Ég mæli fyrir frv. til laga um breyting á lögum nr. 99/1993, um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum, með síðari breytingum.
Frv. þetta til laga um breytingar á lögum nr. 99/1993, um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum, er lagt fram í þeim tilgangi að lögfesta nauðsynlegar breytingar á lögunum vegna ákvæða í samningi um framleiðslu sauðfjárafurða milli landbrh. fyrir hönd ríkisstjórnar Íslands og Bændasamtaka Íslands, sem undirritaður var 11. mars sl. Samningurinn er að verulegu leyti samhljóða eldri samningum um sama efni en felur einnig í sér nokkrar breytingar.
Hæstv. landbrh. hófst handa sl. vor, strax eftir að núverandi ríkisstjórn var mynduð, um að leggja drög að gerð nýs samnings um framleiðslu sauðfjárafurða í samræmi við ákvæði 30. gr. laga nr. 99/1993, en núverandi samningur um framleiðslu sauðfjárafurða gildir til ársloka í ár. Hófust þá óformlegar viðræður við Bændasamtök Íslands.
Hinn 17. ágúst skipaði landbrh. nefnd til viðræðna við Bændasamtök Íslands um gerð ný samnings. Í nefndinni áttu sæti fimm fulltrúar frá landbrn., fjmrn. og Byggðastofnun undir forustu Sveinbjörns Eyjólfssonar, aðstoðarmanns landbrh. Formlegt starf nefndarinnar hófst þegar í ágúst með viðræðum við Bændasamtökin en af þeirra hálfu tóku fimm fulltrúar bænda þátt í samningsgerðinni undir forustu Ara Teitssonar, fomanns Bændasamtaka Íslands.
Þegar í upphafi viðræðnanna var ljóst að gera þyrfti nokkrar breytingar á gildandi búvörusamningi, enda þótt margt hefði tekist vel í framkvæmd hans og náðst hafi jafnvægi milli framleiðslu og afsetningar afurða. Mjög lítil framþróun hafði hins vegar orðið innan greinarinnar og eru lífskjör sauðfjárbænda víðast hvar bág, eins og kemur fram í áliti nefndar, dags. 7. okt. 1998, lífskjaranefndarinnar svonefndu sem landbrh. skipaði í mars 1997 til að gera úttekt á lífskjörum bænda.
Almennt er talið að vandi sauðfjárræktarinnar liggi í því að einingarnar séu of litlar og nýting fastafjármuna og vinnuafls þar af leiðandi ekki næg og möguleikar til þess að afla tekna utan bús víða takmarkaðir. Eftir tekjuleysi undanfarinna ára eru margir sauðfjárbændur nú í þeirri aðstöðu að vilja eða þurfa að hætta búskap. Bændur og stjórnvöld hafa á liðnum árum reynt að stuðla að því að stækka sauðfjárbúin og hefur það m.a. verið gert með stuðningi ríkisins við bændur sem hætta vildu búskap samkvæmt ákvæðum í tveimur síðustu búvörusamningum 1991 og 1995.
Í hinum nýja sauðfjársamningi eru fjölmörg sóknarfæri fyrir bændur sem vilja halda áfram búskap og bæta afkomu sína og þar er einnig komið verulega til móts við þá bændur sem vilja hætta búskap. Þar er um að ræða tilboð ríkisins um kaup á greiðslumarki til þeirra sem vilja hætta og heimild til að framselja greiðslumark sem gefið verður frjálst síðar á samningstímanum. Ætti þetta tvennt að skapa verulegt svigrúm fyrir þá bændur sem áfram starfa og vilja starfa í þessari mikilvægu atvinnugrein.
Samningsaðilar hafa í starfi sínu haft ítarlegt samráð við ýmsa aðila, m.a. Hagþjónustu landbúnaðarins og Byggðastofnun svo og Rannsóknastofnun landbúnaðarins og Landgræðslu ríkisins varðandi landnýtingarþátt gæðastýringarkerfis þess sem ætlunin er að taka upp og verður komið að síðar.
Herra forseti. Ég mun nú víkja að nokkrum efnisatriðum hins nýja samnings um framleiðslu sauðfjárafurða og gera sérstaka grein fyrir þeim breytingum sem hann hefur að geyma miðað við það framleiðslustjórnunarkerfi sauðfjárræktar sem nú gildir.
Samningur sá sem nú liggur fyrir nær yfir tímabilið 2001--2007. Um efni hans vísast til fskj. I með frv. þessu. Samningurinn er að nokkru leyti samhljóða sauðfjárhluta samnings sömu aðila um stefnumörkun í mjólkurframleiðslu og sauðfjárrækt sem undirritaður var 11. mars 1991 með breytingum sem gerðar voru á honum með samningi um sauðfjárframleiðslu sem undirritaður var 1. okt. 1995.
Í markmiðum samningsins kemur fram að styrkja skuli sauðfjárrækt sem atvinnugrein og bæta afkomu sauðfjárbænda. Skilyrði eru sköpuð til að ná fram aukinni hagræðingu í sauðfjárrækt, að sauðfjárrækt verði í samræmi við umhverfisvernd, landkosti og æskileg landnýtingarsjónarmið, að halda skuli jafnvægi milli framleiðslu og sölu sauðfjárafurða og efla beri fagmennsku, þekkingu og þróun í sauðfjárrækt.
Þessum markmiðum hyggjast samningsaðilar ná með því að beina stuðningi í ríkari mæli að gæðastýrðri framleiðslu, viðhalda því kerfi sem gildir um útflutning sauðfjárafurða, efla rannsóknir, kennslu, leiðbeiningar og þróun greinarinnar, vinna að sátt um mat á landnýtingu og aðstoð við þá bændur er vilja hætta sauðfjárframleiðslu.
Samkvæmt samningnum og frv. þessu verður greiðslumark áfram bundið við lögbýli. Beingreiðslur verða áfram greiddar óháð framleiðslu. Framleiðsla og afurðauppgjör verður óháð greiðslumarki lögbýlis.
Á fyrsta ári gildistíma nýs samnings verður svokallað ásetningshlutfall 0,6 eins og verið hefur, þ.e. til að fá fullar beingreiðslur þarf sauðfjárbóndi að eiga a.m.k. 60 vetrarfóðraðar kindur fyrir hver 100 ærgildi greiðslumarks. Nái ásetningur ekki þeirri tölu skerðast beingreiðslur hlutfallslega. Að loknu þessa fyrsta ári samningstímans skal endurskoða ásetningshlutfallið árlega.
Öllum sauðfjárframleiðendum er áfram heimilt að koma með til förgunar alla framleiðslu sína án takmarkana eins og verið hefur. Allir sauðfjárframleiðendur taka þátt í útflutningi í sama hlutfalli og áður. Undanþegnir útflutningsuppgjöri eru eins og áður þeir bændur sem hafa 0,7 vetrarfóðraðar kindur eða minna á hvert ærgildi greiðslumarks en það hlutfall tekur breytingum í samræmi við breytingar á sölu kindakjöts innan lands. Þeir bændur sem framleiða samkvæmt þessari ásetningsreglu eru skuldbundnir til að leggja aðeins inn afurðir þess fjár ef þeir vilja komast hjá skerðingu.
Þá getur landbrh. ákveðið að kjöt af sauðfé sem slátrað er á ákveðnum tímabilum utan haustsláturtíðar verði einnig undanþegið útflutningsuppgjöri. Verðlagning sauðfjárafurða verður frjáls og bændur semja sjálfir við sláturleyfishafa um verð fyrir framleiðslu sína.
Frá og með 1. jan. 2001 verða heildarbeingreiðslur til sauðfjárbænda 1.740 millj. kr. og skiptast hlutfallslega eins milli lögbýla og beingreiðslur hafa gert á þessu ári, árinu 2000. Beingreiðslur taka breytingum til samræmis við uppkaup ríkisins á greiðslumarki og einnig frá 2003 til samræmis við álagsgreiðslur fyrir gæðastýrða framleiðslu. Gerð er nánari grein fyrir þessu í hinum nýja samningi á fylgiskjölum með honum, þ.e fskj. I með frv., hvernig þessu skuli háttað.
Heimilt verður að framselja greiðslumark sauðfjárafurða eftir að ríkissjóður hefur keypt upp 45.000 ærgildi en eigi síðar en 1. jan. 2004. Eins og áður hefur komið fram hefur slíkt framsal verið óheimilt frá árinu 1995. Að margra áliti hefur það staðið í vegi fyrir hagræðingu í greininni, m.a. hjá bændum með blandaðan búrekstur, að ekki hefur verið heimilt að framselja greiðslumark í sauðfé milli manna. Þeir sem stóðu að gerð sauðfjársamningsins töldu því óhjákvæmilegt að heimila slíkt framsal aftur og er með því stefnt að því að skapa aukið rými til hagræðingar innan greinarinnar.
Í frv. er gert ráð fyrir að framsal greiðslumarks milli lögbýla taki gildi 1. janúar ár hvert og nýr aðili taki beingreiðslur frá þeim tíma. Hið síðarnefnda er einnig nýmæli en ekki hafa verið bein ákvæði í lögum um gildistíma slíks framsals áður. Því er nauðsynlegt að taka það skýrt fram þannig að aðilar geti aðlagað sig að því í framtíðinni.
Sérstakar jöfnunargreiðslur verða greiddar þeim framleiðendum sem nýlega hafa byrjað sauðfjárrækt, hafa haft miklar og vaxandi afurðir af hverri á eða hafa stækkað bú sín á undanförnum árum. Frekari skilyrði eru sett í frv. fyrir því að hljóta slíkar jöfnunargreiðslur, en gert er ráð fyrir að landbrh. setji nánari reglur um framkvæmd þessa ákvæðis í reglugerð. Jöfnunargreiðslur geta að hámarki numið 100 kr. á hvert kíló dilkakjöts. Gert er ráð fyrir að varið verði um 60 millj. kr. á ári til þessara jöfnunargreiðslna.
Jöfnunargreiðslur verða hvorki uppkeyptar né framseldar og með þeim er verið að koma til móts við framsæknasta hluta stéttarinnar, þ.e. þá sauðfjárbændur sem hafa náð bestum árangri í búrekstri sínum og jafnframt þá sem nýlega hafa byrjað búskap. Það er mjög mikilvægt fyrir framgang greinarinnar að þessir aðilar fái hvatningu til að halda áfram á sömu braut, þ.e. þeirri framfarabraut sem þeir hafa rutt í þessari búgrein.
Greiddar verða sérstakar álagsgreiðslur á gæðastýrða sauðfjárframleiðslu, þær afurðir sem framleiddar hafa verið eftir kröfum um skilgreindan framleiðsluferil, hollustu og umhverfisvernd. Álagsgreiðslur greiðast fyrir tiltekna gæðaflokka dilkakjöts eftir ákvörðun landbrh. og að fengnum tillögum framkvæmdanefndar búvörusamninga. Álagsgreiðslur þessar hefjast árið 2003 og nema fyrsta árið 12,5% og hækka síðan árlega til loka samningstímans og verða þær þá orðnar 22,5% af beingreiðslum. Beingreiðslur til þeirra sem ekki taka þátt í gæðastýringunni lækka að sama skapi. Auk þess verða álagsgreiðslur fjármagnaðar með svokölluðu uppkaupaálagi, þ.e. hluta af þeim fjármunum sem beingreiðslur lækka um vegna uppkaupa ríkissjóðs á greiðslumarki sem áður hefur verið vikið að.
Með þeirri upptöku gæðastýringarkerfis, eins og þess sem hér er stefnt að, hefur verið náð mjög merkum áfanga og er mikilvægt að hér takist vel til. Í þessu gæðastýringarkerfi er landnýtingarþátturinn án efa einn sá mikilvægasti en með því er stefnt að því að sauðfjárframleiðsla verði á næstu árum og áratugum stunduð í sátt við landið. Með upptöku gæðastýringarkerfis eins og þess sem hér um ræðir er því stigið mikilvægt skref í þá átt að skapa nauðsynlega sátt um nýtingu landsins.
Það verður þó að hafa í huga að ágangur sauðfjár er aðeins einn þáttur þessa stóra máls. Sauðfé hefur fækkað mjög mikið en þáttur hrossa og gæsa og annarra fuglategunda svo eitthvað sé nefnt hefur farið vaxandi. Það er því ljóst að mikið starf er fram undan á þessu sviði og árangurinn skilar sér ekki á skömmum tíma.
Gæði íslenskrar sauðfjárframleiðslu eru mjög mikil en með gæðastýringarkerfi þessu er ætlunin að treysta enn betur og staðfesta þá gæðaímynd sem íslensk sauðfjárframleiðsla hefur. Jafnframt er gæðastýringarkerfið leið til að tryggja betri rekstur innan greinarinnar og þar með betri afkomu sauðfjárbændanna í landinu.
Ljóst er að ef af þessu gæðastýringarkerfi verður, eins og hér er stefnt að, fá þeir bændur sem taka þátt í því álag á beingreiðslur og þar með hærri greiðslur en aðrir og ætti það því að verða öllum hvatning til að gerast þátttakendur í þessu starfi og stuðla þannig að því að sauðfjárframleiðslan verði í æ ríkari mæli gæðastýrð og vistvæn. Við fáum betri afurðir sem ætti að geta orðið til þess að styrkja markaðinn fyrir sauðfjárafurðir sem er afar nauðsynlegt, en stærsti hlutinn af þeim vanda sem menn standa frammi fyrir í þessari grein er hvað sá markaður hefur minnkað á undanförnum árum og áratugum.
Í almennri umræðu hefur komið fram að gæðastýringin sem hér er stefnt að feli í sér mismunun á milli bænda og hún sé þess vegna brot á jafnræðisreglu stjórnarskrár lýðveldisins Íslands, en e.t.v. er á þessum mínútum einmitt verið að kveða upp mikilvægan dóm í Hæstarétti um þessa sömu reglu.
Í samantekt um gæðastýrða sauðfjárrækt sem fylgir hinum nýja sauðfjársamningi og er hluti fskj. I með frv. þessu koma fram upplýsingar um hvernig háttað verður í stjórnum, ábyrgð, undirbúningi, framkvæmd, eftirliti og tilgangi gæðastýringar í sauðfjárrækt. Gæðastýringin tekur til landnota, einstaklingsmerkinga sauðfjár, kynbótaskýrsluhalds, gæðadagbókar, búfjáreftirlits, lyfjaeftirlits, áburðarnotkunar og fóðrunar. Gert er ráð fyrir að í gæðahandbók komi fram hvaða grunnkröfur eða lágmarkskröfur aðilar þurfa að uppfylla og að þær megi herða, auka eða breyta eftir því sem árangur næst. Um nánari útlistun á þessu fyrirkomulagi vísa ég til fskj. I með frv.
Eins og gæðastýringarkerfið er sett upp er stefnt að því að við ákvörðun um hverjir geti orðið aðilar að gæðastýringu í sauðfjárrækt og þar með fengið álag á beingreiðslur samkvæmt hinum nýja sauðfjársamningi verði byggt á hlutlægum og fyrir fram ákveðnum mælikvarða þannig að allir sauðfjárbændur eigi þess kost að uppfylla þau skilyrði sem þar eru sett og jafna möguleika til að verða aðilar að gæðastýringarkerfinu. Hins vegar má gera ráð fyrir að einhver hluti sauðfjárbænda sé ekki tilbúinn að leggja á sig þá viðbótarvinnu sem þetta útheimtir en það er alfarið þeirra val ef þeir kjósa að standa utan við gæðastýringarkerfið. Það er því ekki rétt sem sumir halda fram að gæðastýringarkerfið feli í sér mismunun milli bænda sem brjóti gegn jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar og vænti ég þess að það standist eins og nokkrar aðrar reglur sem hafa verið dregnar í efa að standist stjórnarskrána og mér skilst að menn hafi nú komist að niðurstöðu um að standist stjórnarskrána.
Þá felur hinn nýi sauðfjársamningur í sér verulega aðstoð ríkisins við þá sauðfjárbændur sem hætta vilja búskap. Ríkissjóði er í frv. veitt heimild til uppkaupa á greiðslumarki eftir nánari ákvæðum sem ráðherra setur í reglugerð. Beingreiðslum sem svarar til fyrstu 25.000 ærgildanna sem ríkið kaupir skal varið til að greiða álag á framleitt dilkakjöt fyrstu tvö árin en eftir það verða þær eins og áður segir nýttar til greiðslu álags á gæðastýrða framleiðslu. Framkvæmdanefnd búvörusamninga getur ákveðið að uppkaupum verði hætt þegar keypt hafa verið 45.000 ærgildi og gert er ráð fyrir að varið verði 990 millj. kr. til uppkaupanna.
Í hinum nýja sauðfjársamningi er samið um framlög til eflingar fagmennsku innan greinarinnar að fjárhæð 35 millj. kr. á ári. Fé þetta verður nýtt til þess að styðja kennslu, rannsóknir, leiðbeiningar og þróun í greininni og til stuðnings átaksverkefnum á sauðfjársvæðum. Gert er ráð fyrir að uppbygging gæðastýringarinnar verði studd af þessum lið. Þá er í sauðfjársamningnum enn fremur samið um framlög ríkissjóðs til þróunar- og þjónustukostnaðar að fjárhæð 235 millj. kr. á ári og framlög til niðurgreiðslna á ull að fjárhæð 220 millj. kr. á ári. Um er að ræða hliðstæðar greiðslur og bændur fá samkvæmt núgildandi sauðfjársamningi.
Endurskoðunarákvæði er í hinum nýja sauðfjársamningi. Að þremur árum liðnum skulu samningsaðilar samkvæmt því gera úttekt á framkvæmd samningsins með tilliti til þeirra markmiða sem sett eru í honum. Skal sérstaklega hugað að því hvernig til hefur tekist við undirbúning og framkvæmd gæðastýringar sem er mikið nýmæli og endurskoðað hve stór hluti skuli greiddur út á gæðastýrða framleiðslu.
Að lokum eru í frv. gerðar nokkrar leiðréttingar á tilvitnunum í önnur lög sem breyst hafa á undanförnum árum. Ákvæði þessi varða ekki framkvæmd nýs sauðfjársamnings og ég tel ekki ástæðu til að gera þær breytingar að umræðuefni hér.
Á fskj. II með frv. er að finna kostnaðarumsögn fjmrn. og læt ég nægja að vísa í hana en að öðru leyti vísa ég til greinargerðar þeirrar sem fylgir frv. og athugasemda með því.
Herra forseti. Ég hef gert grein fyrir meginefni frv. og um leið hins nýja sauðfjársamnings milli ríkisins og bænda sem er grundvöllur þessa frv. Hér er um viðkvæmt mál að ræða sem snertir hagsmuni mjög margra og skiptir jafnframt sköpum varðandi búsetu og afkomu fólks í hinum dreifðu byggðum landsins, ekki aðeins þeirra sem lifa af sauðfjárrækt heldur jafnframt annarra sem eru háðir starfi þeirra og þeirri byggð sem sauðfjárræktin stendur undir. Það er eðlilegt að sitt sýnist hverjum þegar um slíkt mál er að ræða. En að mínum dómi hefur með þessum samningi tekist að opna sauðfjárræktinni leið inn í framtíðina til þess að festa sig betur í sessi og sækja fram í stað þess að vera ávallt í vörn. Samningurinn gerir þeim sem kjósa að hætta framleiðslu kleift að skapa sér verðmæti úr eignum sínum sem þeir eiga m.a. í greiðslumarki og hasla sér völl á nýjum vettvangi og vaxandi möguleikar eru sem betur fer í þjóðfélaginu að finna slíkan vettvang og mikilvægt að það sé ekki síst í hinum dreifðu byggðum landsins.
Fyrir þá sem áfram kjósa að starfa í greininni skapar samningurinn rekstraröryggi til næstu sjö ára og opnar þeim jafnframt leið til að treysta stöðu sína. Ég legg hins vegar áherslu á að ávinningur hvers og eins bónda er fyrst og fremst undir hans eigin framtaki kominn og hann verður fyrst og fremst sóttur inn á við í aukinni hagræðingu og bættum rekstri. Fyrir samfélagið í heild er þessi samningur fjárfesting í framtíð landbúnaðar og sterkari byggð, fjárfesting í auknum gæðum þessarar framleiðslu, betri rekstri og aukinni arðsemi greinarinnar í heild og síðast en ekki síst fjárfesting í umhverfisvænni búgrein sem hefur ávallt verið mikilvæg Íslendingum, ekki aðeins vegna matvælaframleiðslu heldur sem menningararfur og mikilvægt einkenni í íslensku þjóðlífi.
Að lokinni þessari umræðu, herra forseti, legg ég til að frv. verði vísað til 2. umr. og hv. landbn.
