Frsm. allshn. (Þorgerður K. Gunnarsdóttir):
Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir nál. frá allshn. um frv. til laga um breytingu á lögum nr. 58/1998, um þjóðlendur, svokölluð þjóðlendulög, og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta.
Með þjóðlendulögunum svokölluðu eða fyrrgreindum lögum nr. 58/1998 var tekin ákvörðun um að öll landsvæði utan eignarlanda yrðu þjóðlendur þó svo að einstaklingar eða lögaðilar kynnu að eiga þar takmörkuð eignarréttindi, þ.e. eignarhald á hvers konar landréttindum og hlunnindum á svæðum sem ekki eru háð einkaeignarrétti eru falin ríkinu. Meginástæðan fyrir setningu þjóðlendulaga var að eyða óvissu um mörk eignarlanda gagnvart svæðum sem ekki voru háð eignarrétti. Markmiðið var að eyða þessari óvissu sem hefur ríkt lengi í íslenskum rétti og um leið auka á öryggi í viðskiptum. Því má segja að þjóðlendulögin séu nokkurs konar verklagsreglur á þessu sviði.
Óbyggðanefnd var falið að fara skipulega yfir hvaða svæði þau næðu og skera úr um mörk þeirra og önnur réttindi innan þjóðlendna. Óbyggðanefnd á sem sagt að skera úr um álitaefni sem hafa mikla almenna þýðingu og varða mikilvæga hagsmuni einstaklinga og lögaðila.
Í ljósi þeirrar reynslu sem fengist hefur með starfi óbyggðanefndar á grundvelli þjóðlendulaganna þykir rétt að gera nokkrar breytingar á lögunum. Er það einkum gert til að auðvelda landeigendum og öðrum mögulegum rétthöfum á svæðum sem nefndin hefur til meðferðar að reka mál sín fyrir nefndinni.
Herra forseti. Með frv. eru lagðar til breytingar á gildandi lögum sem fela í meginatriðum í sér að nauðsynlegur kostnaður annarra en ríkisins af hagsmunagæslu fyrir óbyggðanefnd verði lagður á ríkissjóð og að gerðar verði breytingar á málsmeðferð fyrir óbyggðanefnd. Í þessum tillögum felst m.a. að fjármálaráðherra fyrir hönd ríkisins verði gert að lýsa kröfum á undan hagsmunaaðilum á viðkomandi svæði.
Ég vil taka það sérstaklega fram að þeir sem komu á fund nefndarinnar fagna allir þeim breytingum sem felast í þessu frv. sem við erum hér að ræða.
Ég ætla þá að fara aðeins yfir tímaröðina í þessu ferli, þ.e. ef frv. verður samþykkt. Fyrst ákveður óbyggðanefndin hvaða svæði hún ætlar að taka til umfjöllunar. Nefndin gerir síðan fjmrn. grein fyrir því svæði sem tekið verður til meðferðar. Ráðuneytinu verður þá gefinn þriggja til sex mánaða frestur til að lýsa kröfum um þjóðlendur á svæðinu. Samtímis hefur nefndin samband við Þjóðskjalasafnið og óskar eftir því að safnið leiti uppi gögn er varða eignarréttarsvæðin og skili skýrslu um niðurstöðu rannsóknarinnar til óbyggðanefndar svo skjótt sem auðið er. Nefndin gerir og þeim samtökum sem hugsanlega koma að því að skipuleggja hagsmunagæslu af hálfu landeigenda, bændasamtökum, sveitarstjórnum o.fl. viðvart um það ferli sem farið er í gang.
Ég vil rétt aðeins koma inn á 3.--4. mgr. 10. gr. þjóðlendulaganna. Þar kemur fram að þrátt fyrir að aðilar hafi aflað og lagt fram gögn kröfum sínum til stuðnings beri óbyggðanefnd einnig að hafa frumkvæði að því að afla heimilda og gagna um eignar- og afnotaréttindi yfir því landsvæði sem er til meðferðar og framkvæma rannsóknir og athuganir um staðreyndir og lagaatriði sem hafa þýðingu fyrir niðurstöðu í einstökum málum. Tilgangurinn með þessu fyrirkomulagi er m.a. að tryggja eins vel og kostur er að mál séu nægjanlega rannsökuð að þessu leyti. Hagræði og sparnaður er augljós og þörf aðila fyrir sjálfstæða gagnaöflun ætti jafnframt að minnka að sama skapi. Með þessu móti væri komið í veg fyrir ómarkvissa leit þeirra sem ekki búa fyir nauðsynlegri sérþekkingu og tvíverknað við gagnaöflun hvers málsaðila fyrir sig og óbyggðanefndar að auki. Sjálfstæð gagnaöflun á vegum aðila ætti því að geta beinst að öðrum þáttum en kannaðir eru að frumkvæði nefndarinnar.
Fyrirsvarsmenn aðila hafa engu síður óskoraðan rétt til að fylgjast með framvindu þessarar gagnaöflunar og eiga um það samstarf við Þjóðskjalasafn og óbyggðanefnd. Í þessu felst að þeir geta fengið upplýsingar um tilhögun gagnaöflunar, óskað eftir afritun gagna, bent á gögn sem ástæða væri til að kanna o.s.frv., allt innan eðlilegra og sanngjarnra marka. Óbyggðanefnd mun greiða þann kostnað sem af þessari gagnaöflun hlýst.
Ég held áfram með þessa tímaröð þannig að menn átti sig á hvernig þetta ferli verður. Þegar nefndin hefur gert samtökum sem koma að því að skipuleggja hagsmunagæslu af hálfu landeigenda viðvart um að þetta ferli sé farið í gang, þar með talin gagnaöflunin, þá birtir óbyggðanefnd, þegar krafa ríkisins um þjóðlendu á svæðinu liggur fyrir, auglýsingu í Lögbirtingablaði, þ.e. eftir þessa þrjá til sex mánuði. Þar yrði skorað á þá sem telja til eignarréttinda eða annarra réttinda á því svæði sem ríkið gerir kröfu til að teljist til þjóðlendna og þeim gefinn þriggja til sex mánaða frestur til að lýsa kröfum sínum fyrir nefndinni.
Að liðnum kröfulýsingafresti lætur óbyggðanefndin gera yfirlit yfir kröfurnar og færa inn á uppdrátt, þ.e. kröfulínukort. Yfirlitið ásamt kröfulínukortið skal síðan vera til kynningar hjá viðkomandi sýslumanni í a.m.k. einn mánuð. Athugasemdir við kröfulínukrotið skulu hafa borist óbyggðanefnd innan sjö daga frá því að kynningu lauk. Óbyggðanefnd ákveður síðan í samráði við málsaðila hvernig viðkomandi svæði verði skipt niður í hverju tilviki, tekur málið fyrir og gerir aðilum grein fyrir þeim gögnum sem fyrir. Í framhaldi af þessu fer síðan fram vettvangsrannsókn og skýrslutökur og síðan málflutningur áður en málið er tekið til úrskurðar.
Herra forseti. Við meðferð málsins hjá nefndinni kom fram ósk um það frá hagsmunaaðilum að gerðar yrðu breytingar á lögunum og sönnunarreglur settar um í hvaða tilvikum land teldist eignarland. Nefndin ræddi þetta nokkuð, einkum með hliðsjón af hlutverki óbyggðanefndar en samkvæmt lögunum er hún sjálfstæð stjórnsýslunefnd og starfssvið hennar afmarkað í 7. gr. laganna. Það hefur borið svolítið á því að ruglað hafi verið saman hlutverki óbyggðanefndar og hlutverki kröfunefndar ríkisins í þjóðlendumálinu. Þetta er tvennt ólíkt og á að aðskilja algjörlega. Óbyggðanefnd er sem sagt sjálfstæður úrskurðaraðili í þessum málum.
Virðulegi forseti. Það er líka mikilvægt að gera sér grein fyrir því að með þjóðlendulögunum er ekki verið að taka land af neinum. Það er ekki tilgangurinn með lögunum. Tilgangurinn er að koma upp málsmeðferðarreglum sem geri óbyggðanefnd kleift að rækja hlutverk sitt sem er í fyrsta lagi að kanna og skera úr um hvaða land telst til þjóðlendna og hver séu mörk þeirra eignarlanda, í öðru lagi að skera úr um mörk þess hluta þjóðlendu sem nýttur er sem afréttur og í þriðja lagi að úrskurða um eignarréttindi innan þjóðlendna. Óbyggðanefnd og eftir atvikum dómstólum ber að skera úr um þau ágreiningsefni sem upp koma eingöngu á grundvelli gildandi réttarheimilda.
Ef við athugum hvaða eignarheimildir eru helstar að landsvæðum í íslenskum rétti þá eru þær vegna náms, afsalsgerninga, hefða og erfða. Þessar eignarheimildir geta bæði verið grundvöllur að beinum og óbeinum eignarrétti. En eignarréttargrundvöllurinn er ekki bara óljós og umdeilanlegur. Það getur líka verið ágreiningur um efni hans, stærð og mörk. Menn hafa helst gagnrýnt að þinglýstar eignarheimildir skuli ekki vera óyggjandi sönnunargagn um einkaeignarrétt. Það er alveg ljóst í mínum huga að þinglýst eignarheimild vegur langþyngst af öllum þeim sönnunargögnum sem liggja fyrir í hverju máli fyrir sig. Slíkur þinglýstur afsalsgerningur vegur langþyngst í slíkum málaferlum.
Hins vegar verður líka að kanna hvað býr að baki hverjum afsalsgerningi. Við þurfum að kanna gæði hvers gagns og ljóst er að gerningur sem samkomulag hefur verið um vegur þyngra en t.d. einhliða landamerkjalýsing. Það er ljóst að enginn getur afsalað sér víðtækari rétti en hann á og slíkar einhliða landamerkjalýsingar, t.d. inn til óbyggða, eru engan veginn einhlít eignarréttarheimild.
Með þjóðlendulögunum er ekki tekin afstaða til sönnunarreglna. Það var, eins og ég gat um áðan, mikið talað um, af hálfu Bændasamtakanna og annarra aðila sem komu á fund nefndarinnar, að fara fram á að reglum um sönnunarbyrði yrði bætt inn í lögin og skýrt kveðið á um hver bæri sönnunarbyrðina. Þeir hagsmunaaðilar töldu að ríkið ætti að bera sönnunarbyrðina þegar um þinglýstar eignarheimildir er að ræða. En ljóst er að í þjóðlendulögunum er ekki tekin nein afstaða til sönnunarreglna eða lagaskilyrða fyrir því að land geti talist eignarland í merkingu laganna, heldur var óbyggðanefnd falið að skera úr um mörk þjóðlendna gagnvart einstaklingsbundnum réttindum á grundvelli almennra sönnunarreglna og annarra réttarheimilda.
Eins og við vitum þá hefur óbyggðanefnd endanlegt úrskurðarvald á stjórnsýslustigi en ákvörðun hennar er hægt að skjóta til dómstóla. Ég geri ráð fyrir því, a.m.k. í þeim málum sem núna liggja fyrir á Suðurlandi, að þar komi til með að reyna á dómastólaleiðina. Þetta eru náttúrlega mjög fordæmisgefandi tilvik og mál sem eru nú til umfjöllunar fyrir síðari tíma kröfu til þjóðlendna.
Herra forseti. Því var ákveðið hjá nefndinni að fylgja því sem kom skýrt fram þegar lögin voru upphaflega sett, að breyta ekki neinu og setja ekki sérstakar sönnunarreglur eða lagaskilyrði inn í lögin fyrir því að land teljist eignarland í merkingu laganna. Þetta mun því ráðast af almennum sönnunarreglum og réttarheimildum sem færðar eru fram í hverju einstöku tilviki. Það á ekki að vera hlutverk okkar hér á hinu háa Alþingi að binda hendur dómstóla með sönnunarbyrðina. Hér gildir meginregla í íslensku réttarkerfi um frjálst sönnunarmat dómstóla. Það er dómstólanna að meta, á grundvelli þeirra gagna sem fyrir liggja, hverjar málalyktir eiga að vera. Þess vegna er mjög mikilvægt að vandað verði til verka með gagnaöflun og fleira í þessu mikilvæga máli. Að mati nefndarinnar var því eðlilegt að byggt yrði áfram á meginreglunni um frjálst sönnunarmat dómstóla.
Að lokum leggur allshn. til að frv. verði samþykkt með eftirfarandi breytingu, með leyfi forseta:
,,Við 11. gr. Í stað orðanna ,,6. gr.`` komi: 7. gr.``
Þar virðist hafa verið prentvilla.