Ásta Möller:
Virðulegi forseti. Gegnum tíðina hefur tíðkast að gagnrýna einstaka ráðherra og stundum Alþingi, með réttu eða röngu, fyrir að svara tilviljunarkenndri umræðu í þjóðfélaginu með skyndiákvörðunum í tilteknum málum og með skammtímahagsmuni í huga, þar sem heildarsýn sem byggir á stefnumótun til lengri tíma skortir.
Í dag liggur fyrir Alþingi þáltill. um Fljótsdalsvirkjun þar sem lagt er fyrir þingið að staðfesta fyrri áætlanir um byggingu virkjunarinnar. Þessar áætlanir eru ekki byggðar á skyndiákvörðunum né með skammtímahagsmuni í huga. Þær eiga sér stoð í ákvörðunum Alþingis um stefnumótun í virkjanamálum allt frá árinu 1981. Virkjanaframkvæmdir eru þess eðlis að langur undirbúningstími er nauðsynlegur. Í greinargerð með þáltill. er gerð grein fyrir langtímaáætlunum og stefnumótun í virkjanamálum sem Alþingi hefur tekið ákvörðun um á undanförnum áratugum og liggja til grundvallar ákvörðunum um byggingu Fljótsdalsvirkjunar. Að því verki hafa komið margir stjórnmálaflokkar og bæði núverandi og fyrrv. þingmenn.
Lítum á hverjir hafa verið í fararbroddi þegar stórar ákvarðanir í virkjunarmálum í Fljótsdal hafa verið teknar. Það hefur komið fram í dag að þetta er viðkvæmt mál fyrir ýmsa en ég tel nauðsynlegt að setja þetta í samhengi.
Árið 1981 þegar lög um raforkuver voru samþykkt og ákvörðun um byggingu Fljótsdalsvirkjunar var tekin sat samsteypustjórn Gunnars Thoroddsens við völd. Auk flokksbrots sjálfstæðismanna áttu framsóknarmenn og alþýðubandalagsmenn sæti í þeirri ríkisstjórn. Hjörleifur Guttormsson var iðnrh. með forræði í virkjanamálum eins og margoft hefur komið fram í dag. Steingrímur Hermannsson var sjútvrh. og samgrh. Sömu ráðherrar sátu í ríkisstjórn á árinu 1982 þegar gerður var samningur milli ríkisstjórnar Íslands og Landsvirkjunar um virkjanamál, er Landsvirkjun tók þar m.a. að sér að reisa og reka Fljótsdalsvirkjun, og ári seinna þegar lög um Landsvirkjun voru samþykkt.
Árið 1991 er Landsvirkjun fékk virkjanaleyfi vegna Fljótsdalsvirkjunar sat samsteypustjórn Steingríms Hermannssonar. Auk Framsfl. áttu Alþfl., Alþb. og Borgaraflokkur aðild að ríkisstjórninni. Þar vil ég sérstaklega nefna þáv. ráðherra og núv. hv. þm. Steingrím J. Sigfússon sem gegndi embætti samgrh. og landbrh. Meðal ráðherra Alþfl. í þessari ríkisstjórn var núv. hv. þm. Jóhanna Sigurðardóttir.
Á árinu 1993 þegar meðvituð ákvörðun var tekin um að undanskilja Fljótsdalsvirkjun umhverfismati með setningu bráðabirgðaákvæðis II þegar lög um umhverfismat voru samþykkt átti Alþfl. sæti í ríkisstjórn og bæði iðnrh. og umhvrh. voru úr þeirra röðum.
Eftir að hafa rætt við fjölmarga hv. þm. sem voru á þingi þegar þessi lög voru samþykkt er ég ekki í vafa um að þessi ákvörðun var meðvituð hvað Fljótsdalsvirkjun varðar. Því til stuðnings bendi ég á að hafi ætlunin verið að láta Fljótsdalsvirkjun í umhverfismat hefði þurft að taka það sérstaklega fram við lagasetninguna, enda þau ekki afturvirk fremur en önnur lög. Meðal ráðherra Alþfl. í þeirri ríkisstjórn voru hv. þm. Jóhanna Sigurðardóttir, Guðmundur Árni Stefánsson, Sighvatur Björgvinsson og Össur Skarphéðinsson. Þeir sem nú eru fremstir í flokki þeirra sem ráðast á Sjálfstfl. og Framsfl. fyrir að framfylgja virkjanastefnu síðustu tveggja áratuga eru með öðrum orðum þeir sömu og áttu sæti í ríkisstjórnum sem bera ábyrgð á mótun sömu stefnu. Undir yfirvarpi umhverfismats og umhverfisverndar berjast þeir hv. þm. gegn virkjanaáformum sem hv. þm. stóðu sjálfir fyrir.
Einn verðmætasti eiginleiki stjórnmálamanns er hæfni hans til að lesa í framtíðina og meta hvaða áhrif pólitískar ákvarðanir hafa á velferð samfélags okkar. Í ljósi þess mats tekur stjórnmálamaðurinn virkan þátt í að móta stefnu til framtíðar og fylgja henni eftir --- ég legg áherslu á: fylgja henni eftir.
Þeir sem ég hef nefnt hér fá ekki háa einkunn á þessum mælikvarða. Það að skipta um pól í einu mikilvægasta byggða- og velferðarmáli Íslendinga síðari tíma ber ekki vott um trúverðugheit og lái mér hver sem vill að hafa þá skoðun. Eða eigum við von á að þeim sem lýst hafa sinnaskiptum sínum í þessu máli skjátlist jafnmikið í dag um framtíðina 6, 8 eða 18 ár fram í tímann, eins og þeir hafa lýst röngu mati sínu á þessu máli fyrir 6--18 árum síðan.
Þáltill. sem hér er til umfjöllunar er lögð fram til að staðfesta vilja Alþingis til að virkja á Jökulsá í Fljótsdal. Ríkisstjórninni ber engin skylda til að leggja fram þáltill. sem þessa. Öllum lögformlegum skilyrðum til að byggja virkjunina hefur þegar verið fullnægt. Í því sambandi vil ég benda á að árið 1991 þegar Landsvirkjun stóð að undirbúningi að Fljótsdalsvirkjun vegna samninga við Atlantal-hópinn var almenningi og hagsmunaaðilum gefinn kostur á að gera athugasemdir við byggingu Fljósdalsvirkjunar í samræmi við gildandi lög á þeim tíma.
Ákvörðun um Fljótsdalsvirkjun er pólitísk. Undan þeirri ákvörðun getur enginn stjórnmálamaður skotið sér. Því fagna ég því tækifæri sem Alþingi gefst nú til að staðfesta þá virkjunarstefnu sem unnið hefur verið eftir á undanförnum árum.
Umræða og deilur síðustu mánaða hafa snúist um hið svokallaða lögformlega umhverfismat. Í ljósi þess eru niðurstöður skoðanakönnunar sem kynntar voru í gær athyglisverðar. Þar kemur fram að 8 af hverjum 10 landsmönnum telja sig ekki vita hvað felst lögum um mat á umhverfisáhrifum.
Samkvæmt ferli lögformlegs umhverfismats á skipulagsstjóri að úrskurða, að teknu tilliti til niðurstöðu mats á umhverfisáhrifum, hvort leyfa eigi tiltekna framkvæmd eða ekki. Úrkurði skipulagsstjóra má síðan vísa til umhvrh. til endanlegrar ákvörðunar og getur umhvrh. kveðið upp rökstuddan úrskurð að fenginni umsögn hlutaðeigandi aðila. Vegna þess hve skiptar skoðanir hafa verið í umræðunni um Fljótsdalsvirkjun tel ég að sú ákvörðun, að staðfesta vilja Alþingis með samþykkt þeirrar þáltill. sem hér liggur fyrir, hafi verið rétt. Slík umdeild ákvörðun á að vera á ábyrgð Alþingis sem heildar en ekki liggja á herðum einstakra embættismanna eða ráðherra, sama hve ágætir og staðfastir þeir eru. Það mætti taka til athugunar við þá endurskoðun á lögum um mat á umhverfisáhrifum sem nú stendur yfir.
Sterk krafa hefur verið um það frá ýmsum aðilum að Fljótsdalsvirkjun fari í gegnum ferli svokallaðs lögformlegs umhverfismats á umhverfisáhrifum í samræmi við lög þess efnis sem samþykkt voru á árinu 1993. Þessi krafa kemur fram þrátt fyrir að virkjunin hafi farið í gegnum það lögformlega ferli sem þágildandi lög kváðu á um þegar virkjunarleyfið var gefið út á árinu 1991.
Ég sagði áðan að krafa ýmissa um lögformlegt umhverfismat væri yfirvarp. Ég mun rökstyðja þá skoðun mína. Margir sem setja fram þessa kröfu tala um að hún sé leið til sátta í málinu og á það jafnt við um þingmenn Samfylkingarinnar og vinstri grænna. Afstaða Samfylkingarinnar til virkjanamála almennt hefur mér reyndar virst fremur óljós og hafa þeir í dag eins og áður skýlt sér bak við kröfuna um lögformlegt umhverfismat. Þeir eru ekki tilbúnir að gefa yfirlýsingu um hvort þeir muni taka lýsið þó það sé hollt fyrr en þeir eru búnir að fá súkkulaði á undan.
Vinstri grænir hafa hins vegar algerlega afhjúpað tvískinnung sinn í þessu máli. Í umræðum um þáltill. um mat á umhverfisáhrifum fyrirhugaðrar Fljótsdalsvirkjunar fyrr í haust lýstu þeir því yfir að þeir mundu una niðurstöðu lögformlegs umhverfismats en tilkynntu jafnframt þegar á þá var gengið að burt séð frá niðurstöðu slíks umhverfismats mundu þeir lýsa andstöðu við byggingu Fljótsdalsvirkjunar. Jafnframt kom fram í máli þeirra að þeir væru alls ekki á móti virkjunum á Austurlandi. Hvernig ber að skilja þetta? Það mætti halda að lausn vinstri grænna í virkjunarmálum væri að virkja bæjarlækina í Fljótsdal til heimilisiðnaðar. Það er alla vega ljóst að það er ekki hægt að kalla þetta sáttaleið. Í mínum huga leiða sættir til niðurstöðu í tilteknu máli, endanlegu samkomulagi um málalok en ekki nýjan málatilbúnað.
Niðurstaða mín er því sú að málið snúist fyrst og fremst um virkjanamál og það styður þá ákvörðun að leggja fram þá þáltill. sem nú er til umræðu og leita eftir afstöðu þingsins hvort halda eigi áfram framkvæmdum við Fljótsdalsvirkjun eða afturkalla virkjanaleyfi Landsvirkjunar vegna virkjunarinnar.
Í umræðum um virkjanamál á Austurlandi hefur mikið verið rætt um áhrif framkvæmda á náttúruna og umhverfi og er bent á fegurð svæðisins, gróður og dýralíf í því sambandi. Ég geri ekki lítið úr þeim rökum. Hins vegar hefur minna farið fyrir þeim þætti náttúruverndar sem snýr að mannvernd í umfjöllun um virkjanamál á Austurlandi. Í greinargerð með þáltill. er birt skýrsla Nýsis hf. þar sem fjallað er um samfélagsleg áhrif fyrirhugaðra framkvæmda á Austurlandi. Þar er afar greinargóð lýsing á samfélaginu eins og það er í dag og lýst þróun undanfarinna ára. Um leið er gerð grein fyrir þeim áhrifum sem fyrirhugaðar framkvæmdir koma til með að hafa á samfélagið.
Á sl. þremur áratugum hefur mannfjölgun á Austurlandi verið 1,2% á sama tíma og landsmönnum hefur fjölgað um 30%. Miklar breytingar í atvinnulífi hafa átt sér stað á svæðinu á undanförnum árum. Með tæknivæðingu, sjálfvirkni og aukinni hagræðingu t.d. í fiskiðnaði, landbúnaði, byggingarstarfsemi og tengdum greinum hefur atvinnutækifærum fækkað sem ný atvinnustarfsemi hefur ekki náð að bæta upp. Á undanförnum hafa tæplega 100 fleiri flust úr fjórðungnum á ári hverju en hafa flust þangað og er nú svo komið að á árinu 1998 voru brottfluttir 230 fleiri en aðfluttir. Ungt fólk, sérstaklega ungar konur, hafa flust í burtu og er aldurshópurinn milli tvítugs og þrítugs fremur fámennur, svo og yngsti aldurshópurinn innan við fjögurra ára aldur. Að óbreyttu er því spáð að þessi þróun muni halda áfram.
Austfirðingum er mikið í mun að verði af áformum um stóriðju á Austurlandi. Þeir binda vonir við stóriðju til að skapa fjölbreytni í atvinnulífi en áhrifa álvers og virkjunar mun gæta í atvinnulífi langt út fyrir þá starfsemi. Á meðan er samfélagið í biðstöðu og verði ekki af stóriðju og virkjunarframkvæmdum er auknu niðurbroti samfélagsins á svæðinu spáð.
Fljótsdalsvirkjun og bygging álvers í Reyðarfirði mun tvímælalaust hafa jákvæð áhrif á samfélagið á Austurlandi og landið allt. Þjóðhagsstofnun hefur spáð því að með fyrsta áfanga byggingar álvers á Austurlandi muni landsframleiðsla aukast varanlega um 1,4% en 4% ef farið verði í annan áfanga byggingar álvers sem þýðir aukna velferð í landinu sem mun tvímælalaust skila sér í auknum möguleikum á launahækkunum hjá launamönnum. Til frambúðar mundu skapast hundruð nýrra hálaunastarfa við álver og aðra atvinnustarfsemi í samfélaginu samhliða eða í kjölfar Fljótsdalsvirkjunar og byggingu álvers.
Tilkoma álvers mundi renna styrkari stoðum undir samfélagið í heild, leiða til bættra launakjara vegna aukinnar samkeppni um vinnuafl, aukinnar fjölbreytni í starfi, aukins stöðugleika í framboði atvinnu, betri afkomumöguleika þjónustufyrirtækja, betri nýtingu opinberrar starfsemi og opinberrar þjónustu og aukinnar menningarstarfsemi. Að öllu samanlögðu er enginn efi í mínum huga á að bygging Fljótsdalsvirkjunar og um leið bygging álvers á Austurlandi sé ákvörðun sem taka þarf. Þá ákvörðun verður að taka með mannvernd að leiðarljósi en gæta verður að sjónarmiðum náttúruverndar við allar framkvæmdir til að minnka og bæta skaða á umhverfinu eins og kostur er.