Sighvatur Björgvinsson:
Herra forseti. Við erum hér að ræða um lagaramma vegna einhvers umfangsmesta vandamáls sem hrjáir okkur Íslendinga um þessar mundir, hins mikla fólksflótta úr hinum dreifðu byggðum landsins. Ef fram heldur sem horfir verða stór landsvæði komin í algera auðn innan tiltölulega fárra ára.
Nú vill svo til að nokkurn veginn sama dag og þessi umræða hefst er kynnt skýrsla unnin að tilhlutan Byggðastofnunar en að undirlagi Alþingis og hæstv. forsrh. Skýrslan fjallar um vandamál í byggðaþróun og hvernig hægt er að bregðast við þeim. Það er eðlilegt og sjálfsagt að þessi athyglisverða skýrsla sem kynnt var í fréttum fyrir nokkrum klukkustundum sé til hliðsjónar þegar umræður fara fram á Alþingi um þann lagaramma sem skapa á þeirri stofnun og þeirri starfsemi sem taka skal á þessu vandamáli. Mér finnst óæskilegt að 1. umr. fari fram um þetta frv. án þess að alþingismönnum hafi gefist kostur á að kynna sér þessa vönduðu og ítarlegu skýrslu. Efni hennar, úttekt og niðurstöður, hljóta að hafa áhrif á lagarammann sem hér er verið að skapa. Þess vegna vil ég spyrja hæstv. forseta og hæstv. forsrh. hvort ekki sé mögulegt að ná samkomulagi um að 1. umr. ljúki ekki í dag heldur að loknum ræðum fulltrúa þingflokka á Alþingi, þ.e. fyrstu ræðum þeirra. Er mögulegt að þá verði umræðunni frestað um einhvern tíma, t.d. fram yfir helgi, svo að mönnum gefist kostur á að kynna sér þá ítarlegu skýrslu um byggðamál sem unnin hefur verið m.a. að tilhlutan flutningsmanns þessa frv., hæstv. forsrh? Mér finnst óeðlilegt og í hæsta máta óæskilegt að Alþingi gangi til og ljúki 1. umr. málsins án þess að alþingismönnum gefist kostur á að kynna sér efni skýrslunnar.
Ég ítreka ósk mína til hæstv. forseta og hæstv. forsrh., hvort ekki sé hægt að ná samkomulagi um að umræðunni ljúki ekki fyrr en alþingismönnum hefur gefist kostur á að kynna sér þessa skýrslu.
Vík ég þá að efni þessa frv. Þá er eðlilegt að fyrst sé spurt: Hver er ástæða þess, hæstv. forseti, að talið er rétt að flytja stofnun eins og Byggðastofnun frá forsrh. til eins af þremur ráðherrum atvinnumála í ríkisstjórninni, þ.e. hæstv. iðnrh.? Nú vill svo til að forsrh. hefur sérstaklega tveimur hlutverkum að gegna í hæstv. ríkisstjórn. Í fyrsta lagi er hann ráðherra efnahagsmála og í öðru lagi fer hann með samræmingu starfa ráðherra í ríkisstjórninni. Hann er nokkurs konar samræmingarráðherra.
Þá er spurningin þessi: Hvernig stendur á því að nauðsynlegt er talið að flytja málaflokk eins og byggðamál úr umsjá ráðherra sem fer með efnahagsmál í ríkisstjórn og samræmingu á störfum annarra ráðherra til eins af atvinnumálaráðherrunum? Eru byggðamál þá ekki efnahagsmál? Eru byggðamál þá ekki mál sem varða því sem næst alla málaflokka sem allir ráðherrar í hæstv. ríkisstjórn fara með? Hver er eðlilegri umsjármaður slíks verkefnis en hæstv. forsrh.? Ég spyr hæstv. forsrh. um rök fyrir því að starfsemi af þessu tagi sé flutt úr umsjá hans í umsjá iðnrh.?
Ég geri ekki lítið úr iðnrn. eða iðnrh. Ég hallast frekar til að gera meira en minna úr viðfangsefnum þess ráðherra og ráðuneytis hans. Ég fæ hins vegar ekki séð hvaða rök eru fyrir því að einmitt hann eigi að hafa yfirumsjón með störfum að byggðamálum. Ef velja á einhvern tiltekinn ráðherra annan en forsrh., einhvern atvinnumálaráðherra til að fara með yfirumsjón byggðamála, hvers vegna er það þá ekki annaðhvort sjútvrh. eða landbrh., annar hvor ráðherra þeirra málaflokka sem eru aðalundirstaðan í atvinnulífi landsbyggðarinnar? Eins og öllum er kunnugt eru þeir annars vegar sjávarútvegur og hins vegar landbúnaður. Hvernig stendur á að iðnrh. verður fyrir valinu? Hver eru rökin fyrir því?
Að vísu er mér ljóst að Iðntæknistofnun sem heyrir undir iðnrh. fer með ákveðna þætti sem Byggðastofnun hefur líka látið sig varða, þ.e. atvinnuráðgjöf og nýsköpun. Ég veit hins vegar ekki betur en ágætt samstarf hafi verið á milli starfsmanna Iðntæknistofnunar og starfsmanna Byggðastofnunar um þau mál. Það eitt út af fyrir sig eru engin rök fyrir því að færa byggðamálin undir þann atvinnumálaráðherrann sem hér um ræðir.
Mig skortir, herra forseti, rökin fyrir því að flytja málefni af þessu tagi frá ráðherra efnahagsmála, frá samræmingarráðherranum í ríkisstjórninni yfir til iðnrh. Ég lýsi eftir þeim rökum. Þau skyldu þó ekki vera önnur en að hér sé um hnífakaup að ræða, þ.e. helmingaskiptaregluna á milli Framsfl. og Sjálfstfl.? Er gjaldið fyrir það að iðnrh. fallist á að forsrh., ráðherra efnahagsmála, fái yfirumsjón með Seðlabankanum það að hæstv. forsrh. verði að hafa við hann hnífakaup og láta eitthvað frá sér í staðinn? Þar sem verkstjórnin í ríkisstjórninni er auðvitað ekki hnífur í þessum skilningi er væntanlega nærtækast að iðnrh. taki Byggðastofnun. Eru það einu rökin, að iðnrn. þurfi á Byggðastofnun að halda til að skipta á sléttu milli Framsfl. og Sjálfstfl.? Eru það einu rökin í málinu?
Þá er athyglisvert, herra forseti, hvernig gengið er til verka í málinu. Lögin um Byggðastofnun eru endurskoðuð og hverjir skyldu endurskoða lögin? Komu starfsmenn forsrn., sem hefur haft með byggðamál að gera síðan Byggðastofnun var stofnuð, eitthvað nálægt því verki? Menn úr ráðuneyti hæstv. forsrh. sem hafa reynslu af því að starfa með þessa stofnun? Nei. Þeir komu þar hvergi nálægt. Komu starfsmenn Byggðastofnunar, sem þekkingu hafa á þeim málum frá annarri hlið, eitthvað að þeirri endurskoðun? Nei. Hverjir endurskoðuðu lögin um Byggðastofnun? Það voru fulltrúar iðnrh. og þar á meðal skrifstofustjóri í iðnrn., þ.e. því ráðuneyti sem á að taka við byggðamálum af hæstv. forsrh. Fulltrúar iðnrh. endurskoða lögin um Byggðastofnun sem hafa verið í umsjá forsrn. frá því að lögin um Byggðastofnun voru sett, starfsmenn forsrn. koma þar hvergi nærri. Hvers konar hnífakaup eru þetta? Hvers konar starfshættir eru þetta? Það bætir ekki úr sök þó að tveir alþingismenn sem komið hafa nálægt byggðamálum hafi setið í endurskoðunarnefndinni. Þar eru hnífakaupin á sléttu, þau hin sömu. Eitt stykki sjálfstæðismaður og eitt stykki framsóknarmaður --- búið.
Umhugsunarvert er, herra forseti, að í frv. sem hér er lagt fram er ekki gert ráð fyrir að Byggðastofnun hafi neinn tekjustofn. Það er ekki gert ráð fyrir því að hún hafi úr neinum föstum fjármunum að spila. Ákvæði um tekjur Byggðastofnunar eru takmarkaðar í 14. gr. Hennar einustu tekjur eru í fyrsta lagi framlag úr ríkissjóði eins og ákveðið er í fjárlögum hverju sinni og í öðru lagi fjármagnstekjur. Ég spyr: Á að trúa því að þetta sé svarið við þeirri úttekt, þeirri niðustöðu að alvarlega horfi í byggðamálum, sem kynnt var af forráðamönnum Byggðastofnunar og sagt var frá í útvarpi og sjónvarpi fyrir nokkrum klukkustundum? Eru þetta viðbrögð við þeirri niðurstöðu, að Byggðastofnun fái engan tekjustofn úr að spila heldur megi eiga von á, eins og verið hefur á undanförnum árum, að ráðstöfunarfé stofnunarinnar verði skert með lægri framlögum á fjárlögum? Er þetta svarið við þeirri greiningu sem fram hefur farið á vegum Byggðastofnunar á atvinnusvæðunum þremur og þörf landsbyggðarinnar til að brugðist verði við hinu alvarlega atvinnuástandi nú þegar? Er svarið við þeirri úttekt að taka úr gildandi lögum ákvæði um að Byggðastofnun geti brugðist við með sértækum aðgerðum þegar alvarlegir atvinnuerfiðleikar koma upp í tilteknum landshlutum?
Eru þetta eðlileg viðbrögð við úttekt sem Byggðastofnun hefur verið að kynna á atvinnuerfiðleikum landsbyggðarinnar? Er ástæðulaust að ég skuli óska eftir því að 1. umr. um þetta frv. ljúki ekki fyrr en mönnum hefur gefist kostur á að kynna sér þá alvarlegu váboða sem koma fram í þessari skýrslu Byggðastofnunar? Þessi viðbrögð iðnrn. í frv. til laga um Byggðastofnun --- ég segi þessi viðbrögð iðnrn. því að frv. er samið á þess vegum en ekki á vegum ráðherrans sem flytur málið --- eru ekki til vitnis um að það ráðuneyti búi yfir miklum upplýsingum um vanda landsbyggðarinnar. Sá vandi kemur fram í úttekt Byggðastofnunar sem kynntur hefur verið alþingismönnum og almenningi í fréttum fjölmiðla að undanförnu.
Um þetta er ekki við hæstv. forsrh. að sakast, eins og eðlilegt væri, því hann er flutningsmaður málsins. En ekki er við hann að sakast því hann tekur við þessu plaggi úr iðnrn. Flutningsmaður málsins er ekki ábyrgur fyrir málinu sem hann flytur. Hann er svona ,,stand in`` fyrir annan ráðherra, tekur við plaggi sem hefur verið samið af öðrum ráðherra og er að flytja það á sína ábyrgð í þinginu. Þetta er alveg fráleitt. Auðvitað hefði þetta verk átt að vinna að frumkvæði forsrh. sjálfs og af hans mönnum því hann er enn þá ráðherra byggðamála á Íslandi. Það er hann sem leggur þetta frv. fram. Það hefði átt að vinnast af honum og hans fólki en hann hefði ekki átt að taka við ljósriti úr iðnrn. og flytja það sem sitt mál. Það er ekki hægt að gera hæstv. forsrh. ábyrgan fyrir málflutningnum. Þetta er ekki hans mál. Þetta er ekki hans frv. Þetta er frv. annars ráðherra sem ekki einu sinni er viðstaddur hér.
Það er mjög eðlilegt að hæstv. félmrh., Páll Pétursson, sé ekkert óskaplega hress með það að taka við stjórnarformennsku í þeirri stofnun sem hér á að verða til. Hvers vegna ekki? M.a. vegna þess, eins og hefur komið hér fram, að í frv. er ekkert brugðist við þeim vanda landsbyggðarinnar sem nýleg úttekt Byggðastofnunar á þeim vanda hefur sýnt. Í öðru lagi vegna þess að ekki er gert ráð fyrir því að það megi treysta á neitt fjármagn af hálfu hins opinbera til að takast á við þennan vanda. Og í þriðja lagi vegna þess að það er verið að gera þá miklu breytingu á stjórn Byggðastofnunar að stjórnin, sem hefur verið nokkuð sjálfstæð, er gerð að húskarlasveit eins af atvinnuvegaráðherrunum, þ.e. iðnrh. Hún heyrir beint undir hann og hann hefur vald til þess samkvæmt frv. að taka fram fyrir hendur stjórnarinnar og fella úrskurð sem gengur þvert á þá niðurstöðu sem stjórnin hefur komist að.
Það vill svo til að þó að deilt hafi verið um mörg mál hér á Alþingi þá hefur oftast nær ríkt friður um stjórn Byggðastofnunar. Það er vegna þess að hún hefur verið þverpólitísk og menn hafa meira og minna fundið til ábyrgðarkenndar gagnvart því starfi sem þar hefur farið fram. Og þó hæstv. forsrh. sé og hafi verið yfirmaður Byggðastofnunar og þar á meðal yfirmaður stjórnarinnar, hefur honum aldrei komið til hugar að segja stjórn Byggðastofnunar fyrir verkum eða breyta ákvörðun sem stjórn Byggðastofnunar hefur tekið, eins og fram hefur komið m.a. í nýlegum blaðagreinum frá núverandi formanni stjórnar Byggðastofnunar. Vissulega hefur hæstv. forsrh. áhrif, getur komið tilmælum á framfæri, getur komið skoðunum á framfæri við sína menn í Byggðastofnun. En hann hefur aldrei litið á sig sem höfuð Byggðastofnunar sem eigi að taka ákvarðanir og geti fellt úrskurði um samþykktir stjórnar Byggðastofnunar um t.d. lánafyrirgreiðslur o.fl. Nú er verið að breyta þessu. Nú er verið að taka þá ákvörðun að stjórn Byggðastofnunar eigi ekki lengur eða þurfi ekki lengur að vera þverpólitískt skipuð eins og verið hefur í gegnum árin þar sem menn hafa reynt að ná samkomulagi um lausn mála án tillits til þess hverjir setið hafa í Stjórnarráðinu hverju sinni, heldur er gengið út frá því sem gefnu að einn ráðherra í ríkisstjórninni, ekki forsrh. heldur iðnrh., skipi alla stjórnarmenn stofnunarinnar sjálfur og að þeir séu allir ábyrgir gagnvart honum einum sem einstaklingi og að hann geti skipað þeim fyrir verkum vegna þess að hann hafi úrskurðarvald og æðsta vald í málefnum stofnunarinnar og geti breytt niðurstöðu og ákvörðunum stjórnar.
Það er mjög eðlilegt að hæstv. félmrh. kæri sig ekki um að verða húskarl iðnrh. með þessum hætti, ekki bara að taka við veitingum úr hans hendi heldur bera ábyrgð gagnvart honum og eiga að una því að ef iðnrh. --- iðnrh. af öllum ráðherrum --- er ósáttur við niðurstöðu stjórnarinnar í einstökum málum þá geti hann gert sér lítið fyrir og bara breytt þeim með einhliða ákvörðun.
Síðan eru þau furðulegu ákvæði í þessu frv. að byggðaþróunaráætlun, ef ég man rétt, til fjögurra ára eigi að gerast af iðnrh. Það er ekki stjórn stofnunarinnar sem á að gera þessa áætlun. Það er ekki Byggðastofnun sem á að gera hana heldur iðnrh. Iðnrh. á að gera byggðaáætlun til fjögurra ára og hann á að hafa samráð við Byggðastofnun. Hann á að hafa samráð við sveitarstjórnir og aðra ráðherra. (Gripið fram í.) Iðnrh. er orðinn samræmingarráðherra í byggðamálum í ríkisstjórninni. Hann á að leggja fram byggðaáætlun. Hvers konar rugl er þetta? Hvaða ráðherra á eðlilega að hafa svona verkefni með höndum, að gera slíkar áætlanir þar sem leita þarf til allra fagráðherra, ráðherra sveitarstjórnarmála, allra ráðherra atvinnumála, félmrh. o.s.frv.? Herra forseti. Hann situr þarna. Það er forsrh. sem á að gera þetta.
Virðulegi forseti. Það situr síst á þeim sem hér stendur að gera hæstv. forsrh. hærra undir höfði en ástæða er til. En þá ákvörðun að flytja Byggðastofnun frá hans ráðuneyti tel ég vera ranga.