Jóhann Ársælsson:
Hæstv. forseti. Við ræðum um frv. til laga um lagaráð. Það hefur valdið miklu fjaðrafoki í hugum hæstv. ráðherra og hv. þm. stjórnarliða. Hæstv. forseti hefur blandað sér í málið og lýst því yfir að hann sé á móti þessu. Hann hefur lent í einhvers konar tilvistarkreppu þegar hann hefur farið að skoða þetta mál. Hæstv. forseti lenti þó ekki fyrir löngu í þeim vanda að stjórnarandstæðingar sneru sér til hans og viðruðu þær áhyggjur sínar að mál sem lagt var fyrir þingið stæðist ekki stjórnarskrána. Hæstv. forseti úrskurðaði í því máli og fullyrti með úrskurði sínum að það mál stæðist stjórnarskrána.
Nokkrum dögum seinna, eftir að hér hafði staðið yfir umræða um málið, virtist hæstv. forseti þingsins missa rósemi sína og lagðist hann í bréfaskriftir við Hæstarétt til að fá úrskurð í þessu máli, sem hann hafði sjálfur úrskurðað í áður. Hann var sem sagt að kalla eftir úrskurði á málefnum sem hér er verið að tala um, að yrði á færi lagaráðs að gefa a.m.k. ráðleggingar um hvernig bæri að líta á þau álitamál sem þar væru á ferðinni.
Við erum ekki einungis að ræða um lagaráð í dag. Á dagskrá eru fleiri mál. Það eru tvö frv. til laga um dómstóla sem hér eru lögð til, þar sem talað er um að breyta þeirri aðferð sem notuð er við að skipa hæstaréttardómara. Fyrir þinginu liggur líka frv. þar sem lagt er til að tekinn verði upp sérstakur stjórnlagadómstóll.
Þá hlýtur spurningin að vakna: Hvers vegna stöndum við hér? Hvers vegna erum við að ræða þessi mál? Hvers vegna leggja menn fram þessar tillögur allar, þessi lagafrumvörp? Eru hlutirnir í svo góðu lagi hjá okkur að þetta þurfi að koma okkur á óvart? Ekki mundi ég segja það. Ástæðurnar fyrir þessu eru nægar. Við umræðuna í dag hafa komið fram ábendingar um að umboðsmaður Alþingis hafi t.d. bent á meinbugi vegna setningar laga. Það hefur komið fram að ýmis frv. hafa ekki verið nægilega vel unnin og jafnvel verið illa unnin. Það eru því fyllilega ástæður fyrir þessu.
Hæstv. forseti leitaði sér hjálpar. Hann sótti þá hjálp til Hæstaréttar með bréfi. Ef lagaráð hefði verið til staðar hefði hæstv. forseti ekki lagt í þá göngu. Hann hefði betur reyndar aldrei farið í þá göngu því að sú ákvörðun að snúa sér til Hæstaréttar með þeim hætti sem þar var gert er eins konar, að ég vona a.m.k., endapunktur á afskiptum framkvæmdarvaldsins af löggjafarvaldinu og dómsvaldinu þar sem öllum þessum þremur greinum valdsins er í raun blandað saman í meðförum þeirra sem ráða hér ríkjum í landinu núna.
Það hlýtur að þurfa að spyrja, í ljósi þess sem komið hefur fram á síðustu missirum, hvort almenningi og aðilum í þjóðfélaginu sé sú vörn í stjórnarskránni sem ætti að vera. Það hlýtur að þurfa að kasta þessari spurningu fram þegar ítrekað koma upp þær aðstæður að Hæstiréttur ýmist dæmir að ákvæði laga hafi farið í bága við stjórnarskrána eða tiltölulega naumlega sker úr um tiltekin lög þar sem hluti hæstaréttardómara kemst að þeirri niðurstöðu að þau brjóti gegn stjórnarskrá. Það hlýtur að þurfa að velta því fyrir sér hvort þessir atburðir síðustu missira séu ekki það alvarlegir að taka þurfi faglegar á málum en gert hefur verið.
Það er skoðun mín að stjórnvöld í landinu hafi brugðist því hlutverki sínu að virða þrískiptingu valdsins. Um það eru skýr dæmi á síðustu missirum. Kannski má segja að almenna ástæðan fyrir þessu sé sú að valdið virðist óhjákvæmilega spilla þeim sem með það fara þegar til lengdar lætur. Eins er greinilegt, a.m.k. er það greinilegt í mínum huga, að ríkisstjórnin og stjórnarliðar telja sig í sumum tilfellum geta sótt annan meiri hluta til Hæstaréttar í tilteknum málum þegar þeim þurfa þykir. Þá þurfa menn að fara að skoða hvernig málum er komið fyrir.
Ég ætla að nefna þau mál sem ég á við. Í fyrsta lagi er það dómur Hæstaréttar í Valdimarsmálinu sem olli miklu fjaðrafoki á stjórnarheimilinu. Í framhaldi af því kom dómurinn í Vatneyrarmálinu. Eftir að hæstv. forsrh. hafði hótað heimsendi og því að hér færi allt á hvolf fékk hann þá niðurstöðu að þeir hæstv. dómarar Hæstaréttar sem höfðu áður verið sammála um hvernig ætti að dæma í Valdimarsmálinu klofnuðu í tvær fylkingar um það hvað þeir hefðu meint með dómi sínum. Það er skoðun mín að þarna hafi pólitískur þrýstingur á Hæstarétt frá hæstv. forsrh. og hans fylgismönnum valdið umskiptum á afstöðu manna til máls í Hæstarétti.
Við umræðuna í öryrkjamálinu hérna um daginn minnti hæstv. forsrh. hv. alþm. á að þeir hefðu áður haft rangt fyrir sér hvað varðaði afstöðu Hæstaréttar til mála, hann minnti á þessi tvö mál, Valdimarsmálið og síðan Vatneyrarmálið, og þeir mundu líka hafa rangt fyrir sér hvað varðaði öryrkjamálið. Hvað gerðist svo? Hæstv. forseti Alþingis skrifað Hæstarétti bréf og fékk svar um hæl. Það stóð ekki á svari. Þegar menn höfðu fengið að vita nánar um hverjir hefðu staðið að því að svara, þá voru það allir dómarar Hæstaréttar, nema einn af þeim sem ekki höfðu tekið þátt í að afgreiða málið sem þarna var um að ræða, og þeir komust að þeirri niðurstöðu sem hæstv. forseti túlkaði þannig, og hv. þm. og hæstv. ráðherrar ríkisstjórnarinnar, að málið sem var hér til umfjöllunar stæðist stjórnarskrána. Út af fyrir sig er hægt að deila um það og ég tel reyndar að það hafi verið oftúlkun á bréfi Hæstaréttar. En söm var gerðin samt. Sjálfsagt hafa menn þar á bæ gert sér grein fyrir því að þannig yrði þetta svar þeirra túlkað. Úr því að þeir ákváðu að svara þá hefðu þeir tekið á sig þá áhættu.
Það er annað sem ég tel að þurfi að velta fyrir sér. Það hlýtur að vera umhugsunarefni fyrir þá sem með völdin fara í landinu að þeir skuli komnir á þá braut að þeir lendi ítrekað í þeim vanda að Hæstiréttur hafi aðra skoðun á málunum en þeir sjálfir. Dómar komu frá Hæstarétti hvað varðar aðganginn að auðlindinni eins og t.d. í Valdimarsmálinu og hvað varðaði almannatryggingamálin, um rétt öryrkja, sem voru í andstöðu við vilja þeirra sem með völdin fara. Niðurstaða þeirra sem með völdin fara liggur klár og ljós fyrir. Hún er sú að Hæstiréttur sem kvað upp dóminn hefði rangt fyrir sér. Við höfum annan dóm. Þeir sem þannig hugsa og fara með völdin í þessu landi þurfa að líta í eigin barm. Þeir þurfa að fara yfir það hvort ekki geti verið að þeir hafi gengið of langt, þeir hafi notað völd sín ótæpilega.
Dómurinn í fyrra málinu sem ég nefndi, Valdimarsmálinu, var í hugum flestra manna ljós í upphafi. Þá var kallaður til hópur lögspekinga sem fann út að hann mætti túlka með öðrum hætti en almennt var gert. Hæstiréttur staðfesti síðan þá túlkun eftir að hafa klofnað í einingar en hafði áður haft sömu skoðun á því fyrra máli eins og ég nefndi áðan. Það er a.m.k. ekki minnsti vafi í mínum huga að þannig fór vegna pólitísks þrýstings. Ég tel þess vegna mjög nauðsynlegt að menn hafi skjól í einhverjum aðila, menn nái saman um að hafa einhvers konar úrskurðaraðila sem geti a.m.k. gefið trúverðugar vísbendingar um þessa hluti sem verða þó ævinlega ráðgefandi. Auðvitað verða alþingismenn sjálfir að gera það upp við sig í öllum tilfellum hvort skoðanir þeirra, þ.e. þau lög sem þeir vilja setja, standast stjórnarskrá. Það verður síðan að vera Hæstaréttar að dæma þar um þegar að lokum kemur.
Þó að þau séu ekki til umræðu hér nú, þau tvö frv. sem liggja fyrir um hvernig eigi að skipa hæstaréttardómara, þá vil ég þó víkja að þeim vegna þess að það tilheyrir því sem ég er að fjalla um, þ.e. trúverðugleika Hæstaréttar sem stjórnarliðar, hæstv. ráðherrar og hæstv. forseti þingsins, hafa að mínu viti greitt þungt högg með bréfaskriftum, þeirri hjálparbeiðni sem hæstv. forseti þingsins sendi Hæstarétti til þess að hlaupa undir pólitískan bagga hér þegar hæstv. forseta fannst hallast á hér á Alþingi. Við það missti Hæstiréttur ákaflega mikinn trúnað fólks í landinu. Hann verður ekki unninn upp á næstunni. Auðvitað hefur það runnið upp fyrir allri þjóðinni að sjálfstæðismenn hafa skipað hæstaréttardómara til margra ára og þeim rennur blóðið til skyldunnar þegar hallast á í pólitíkinni, því miður. Þessu verður ekki snúið til baka svo auðveldlega á næstunni.
Menn þurfa að horfast í augu við að þeir hafa unnið þrískiptingu valdsins og trúverðugleika þess að þeirrar þrískiptingar sé gætt mikið tjón, afar mikið tjón. Það mun taka langan tíma að ná trúverðugleikanum aftur. Ég tel að það þurfi að gera með skipulegum hætti, menn þurfi að finna leiðir til að vísa málum sem ágreiningur af þessu tagi er um til aðila sem geti gefið ráðleggingar og tillögur sem bæði stjórn og stjórnarandstaða bera virðingu fyrir. Við erum komin í öngstræti og vandræði sem við þurfum að rata út úr. Mér finnst miður með þær móttökur hv. þm. og hæstv. ráðherra ríkisstjórnarinnar sem hafa, sem athyglisvert er, eingöngu komið úr herbúðum Sjálfstfl. í dag, við því máli sem hér er til umræðu sem er tillaga um að reyna að bæta úr þeim vanda sem við stöndum frammi fyrir. En móttökurnar og viðbrögðin hér á hv. Alþingi við þessum tillögum virðast með þeim hætti að menn séu ekki tilbúnir til að leita samkomulags um að reyna að bæta úr þeim skaða sem þegar hefur verið unninn.
En það þarf að gera fleiri úrbætur. Það þarf líka að taka á því hvernig dómarar eru skipaðir og þarf að liggja ljóst fyrir hvernig menn umgangast þrískiptingu valdsins. Ég tel að bréfaskriftir af því tagi sem fram fóru hér fyrir stuttu séu ekki eðlilegur hluti af þessum samskiptum. Ég tel að það væri til bóta að hæstv. forseti lýsti því yfir að hann beitti sér ekki frekar fyrir slíkum bréfaskriftum til Hæstaréttar eða samskiptum af því tagi.
Það er full ástæða til að halda það, og það er mín skoðun, að áður en þessi bréf voru skrifuð hafi verið einhvers konar samráð, einhvers konar könnunarviðræður til að vita hvernig svörin við þessu bréfi yrðu. Þegar svo er komið að menn eru farnir að trúa því, og það geri ég, að samráð sé milli framkvæmdarvaldsins, löggjafarvaldsins og dómsvaldsins, um viðbrögð við karpi og eðlilegum pólitískum átökum hér á hv. Alþingi þá hafa menn gengið fram af brúninni. Því miður var það gert.
Hæstv. forseti, aðalforseti þingsins, talaði um að við værum hér í málþófi um eigið mál. Hann nefndi það hér áðan. Ég held að þessi umræða sé okkur öllum holl. Við þurfum á henni að halda. Það er nauðsynlegt að menn ræði í fullri alvöru um afleiðingar þess sem hér hefur verið að gerast og skoði vandlega það ástand sem hefur skapast á síðustu árum með valdasetu Sjálfstfl. og Framsfl. upp á síðkastið. Ég held að koma þurfi á siðareglum, t.d. um hvernig eigi að skipa í Hæstarétt og það verði ekki lagt á dómsmrh. eins flokks, jafnvel áratugum saman, að bera ábyrgð á því. Ég held að það sé engum flokki hollt. Þó að mér þyki ekki sérlega vænt um Sjálfstfl. þá held ég að það sé engum flokki hollt, ekki einu sinni Sjálfstfl., að bera þá ábyrgð til lengdar að skipa dómara Hæstaréttar með þeim hætti sem verið hefur. Hæstarétti er ekki greiði gerður með því að fá á sig það yfirbragð sem þessi skipan hefur kallað fram.
Ég hef svo sem ekki talað um hvernig þessi tillaga eigi að virka í smærri atriðum. Ég er á þeirri skoðun að það væri mjög hollt að menn hefðu stað að vísa til málum af þessu tagi í þeim tilgangi að fá ráðleggingar, ekki til að taka ábyrgð frá þingmönnum. Þetta snýst um ráðgjöf og gæti forðað slysi og gæti komið í veg fyrir alvarlegar deilur eins og þær sem risu hér í vetur.
Hæstv. dómsmrh. nefndi einnig í ræðu sinni í dag að við í stjórnarandstöðunni skildum ekki hlutverk dómstóla. Ég vil vísa því til föðurhúsanna. Ég held að hæstv. ráðherrar ríkisstjórnarinnar hafi ekki skilið hlutverk dómstólanna. (Gripið fram í: Og hæstv. forseti þingsins.) Hæstv. forseti þingsins hefur heldur ekki alveg áttað sig á hlutverki Hæstaréttar eða að það sé ekki hans hlutverk að standa í bréfaskriftum við hæstv. forseta Alþingis.
Hv. þingmenn og ráðherrar sem hér hafa talað, auk hæstv. forseta, virðast vilja hafa það fyrirkomulag áfram að meta sjálfir hvað sé rétt og hvað stenst stjórnarskrá. Það mun auðvitað kalla á áframhaldandi átök vegna þess að menn hafa litið á ákveðin ágreiningsefni út frá pólitískum skoðunum, t.d. í sjávarútvegi. Niðurstaðan hefur verið sú að halda áfram á sömu leið. Hæstiréttur ógnaði þeirri afstöðu hæstv. ríkisstjórnarflokka fyrir skömmu og hæstv. forsrh. brást sérstaklega hart við í því máli.