Össur Skarphéðinsson:
Herra forseti. Það er hárrétt hjá hæstv. forsrh. að á undanförnum árum hafa verið gerðar miklar breytingar á lögum um seðlabanka í þeim löndum sem við berum okkur gjarnan saman við. Það stafar af því að ríkari kröfur hafa verið gerðar um gagnsæi seðlabanka og auknar kröfur um að þeir greini almenningi frá röksemdum fyrir ákvörðunum sínum. Þetta hefur gefið ákaflega góða raun og hefur leitt til þess að ríkisstjórnir hafa almennt náð betri tökum á verðbólgu. Þetta er ekki hvað síst ástæðan fyrir því að menn ráðast í þær veigamiklu breytingar sem hér eru lagðar til á lögum um Seðlabankann.
Frv. gerir í reynd ráð fyrir grundvallarbreytingum á Seðlabankanum en í öllum meginatriðum má segja að þær séu í samræmi við þá stefnu sem þingmenn Samfylkingarinnar hafa sett fram um nokkurt skeið. Ég vil taka fram strax í upphafi að við styðjum meginefni þessa frv. Hins vegar er óhætt að segja að við höfum í sumum efnum viljað ganga örlítið lengra í að gera Seðlabankann sjálfstæðan. Ég kem betur að því seinna en ég á þar einkum við þær breytingar sem gerðar eru á yfirstjórn bankans. Við teljum að þar hefði mátt ganga svolítið lengra.
Eins og hæstv. forsrh. benti á er meginbreytinguna að finna í 3. gr. frv. Þar er Seðlabankanum sett það höfuðmarkmið að stuðla að stöðugu verðlagi. Þar með er í reynd horfið frá því sem hefur verið aðal peningastefnunnar til þessa sem fólst í eins konar fastgengisstefnu. Ákvörðunin um vexti verður hins vegar áfram í höndum hinna lýðræðislega kjörnu fulltrúa, þ.e. vaxtaákvörðunin er tekin í samráði við hæstv. forsrh. sem fulltrúa ríkisstjórnarinnar og bankastjórnarinnar. Í reynd er stefnan áfram mörkuð af hinum lýðræðislega kjörnum fulltrúum og það er vel. Það er síðan Seðlabankans, í krafti þess sjálfstæðis sem honum er veitt með þessu frv. ef að lögum verður, að fylgja eftir þessum markmiðum landstjórnarinnar með þeim tekjum sem honum eru búin.
Aðrar eðlisbreytingar á stjórn og skipulagi Seðlabankans sem lúta allar að sjálfstæði hans í framhaldi af þessari ákvörðun eru afleiddar breytingar af breyttu markmiði peningastefnunnar. Ég er þeirrar skoðunar, eins og kom fram í umræðum á hinu háa Alþingi fyrir nokkrum vikum, að ákvörðun ríkisstjórnar og Seðlabanka um að afnema vikmörk á gengi krónunnar og taka þess í stað upp verðbólgumarkið, væri skynsamleg og besti kosturinn við aðstæðurnar sem við búum núna við í þjóðarbúskapnum. Með þessum breytingum eru hin formlegu vikmörk gengisstefnunnar endanlega afnumin og segja má að þetta sé rökrétt framhald af þeirri þróun sem hófst árið 1995 þegar vikmörk gengisstefnunnar voru víkkuð úr 2,25% í 6% og síðan aftur í ±9% snemma á síðasta ári.
Í afnámi vikmarkanna felst að Seðlabankinn miðar ekki lengur peningastefnu sína við að halda gengi krónunnar stöðugu. Það mun í meginatriðum ráðast á markaði hér eftir án sérstakrar íhlutunar Seðlabankans þó hann muni auðvitað, eins og hæstv. forsrh. benti á, sökum þess hversu gengi myntarinnar er mikilvægt fyrir lítið hagkerfi eins og okkar, fylgjast náið með þróun þess og bregðast við eftir því sem hann telur nauðsynlegt til að ná markmiðum peningastefnu sinnar.
Það hafa verið færð sterk rök fyrir því í umræðu síðustu daga að fyrri stefna, þar sem markmiðið var að halda genginu innan ákveðinna vikmarka, hafi orðið til þess að meginstjórntæki bankans, þ.e. vextirnir, hafi ekki virkað sem skyldi í umhverfi frjálsra fjármagnsflutninga sem við búum við. Þeir sem störfuðu á fjármagnsmarkaðnum litu á vikmörkin sem ákveðna opinbera gengistryggingu og þegar vaxtamunur milli Íslands og viðskiptalandanna fór umfram ákveðin mörk má segja að skapast hafi fyrir þá hvati til þess að hagnast á þessum vaxtamun, taka lán erlendis og endurlána innan lands á hærri vöxtum. Þetta jók að sjálfsögðu þensluútlán og raskaði stöðugleika á fjármálamarkaðnum. Þannig má færa ákaflega sterk rök fyrir því að vaxtahækkunin hafi ekki náð að slá á þensluna sem skyldi.
Þetta var reifað ákaflega vel, herra forseti, í nýútkomnu riti Þjóðhagsstofnunar, Þjóðarbúskapnum, þar sem þessi vandi Seðlabankans var brotinn til mergjar. Þar segir um þetta efni, með leyfi hæstv. forseta:
,,Annars vegar hefur bankinn beitt háum vöxtum til aðhalds en hins vegar notað gengisviðmið sem markmið. Markaðsaðilar hafa litið á þetta sem ákveðna ,,gengistryggingu`` og fyrir vikið hafa þeir séð mikil hagnaðartækifæri í þeim vaxtamun sem hefur verið milli Íslands og annarra landa. Þetta hefur örvað erlenda lántöku og þegar til lengri tíma er litið grafið undan þeim ávinningi sem hverju sinni hefur náðst til lækkunar verðbólgu. Háir vextir virka ekki til fulls nema að óvissa um þróun gengisins komi í veg fyrir að innlendir aðilar reyni í ríkum mæli að hagnast á vaxtamuninum.``
Herra forseti. Þessi breyting á peningastefnunni hefur tekið mið af þeim aðstæðum sem ríktu á markaðnum. Ég tel að þetta hafi verið ákaflega farsæl og skynsamleg niðurstaða. Fræðilega má segja að það séu aðrir kostir fyrir hendi í peningamálum en verðbólgumarkmiðið og afnám vikmarka gengisins. Einn af þeim er náttúrlega fastgengisstefna með tengingu við öflugan gjaldmiðil og þá hefur tenging við evruna helst komið til umræðu. Aftur á móti eiga lítil og opin hagkerfi eins og okkar erfitt með að halda uppi einhliða fastgengisstefnu af eigin rammleik. Það blasir líka við að annars konar tenging við evruna er ekki raunhæfur kostur núna. Aðild að Evrópusambandinu er forsenda trúverðugrar tengingar af því tagi og sá kostur er ekki uppi nákvæmlega í stöðunni í dag. Einnig hafa verið leidd rök að því að tenging við evruna sé óheppileg á meðan mikilvæg viðskiptasvæði, t.d. Bretland, Danmörk og Svíþjóð hafa ekki tekið upp hinn nýja gjaldmiðil. Ef minni mitt brestur ekki má segja að við þessi þrjú lönd séu u.þ.b. 65% af okkar utanríkisviðskiptum.
Með því að taka upp markmið sem miðast við verðlag og miða peningamálastjórnunina við að verðbólgan fari ekki um fram 2,5% er stuðlað að stöðugleika í efnahagslífinu og það er að sjálfsögðu undirstaða vaxtagetu hagkerfisins til langs tíma. Að því leyti tel ég að þessi breyting sé ákaflega jákvæð fyrir hagkerfið til langs tíma.
Verðbólgumarkmiðin sem Seðlabankinn tekur nú upp í samráði við hæstv. forsrh. gera ráð fyrir því að 2,5% verðbólga geti samrýmst þeim markmiðum til langs tíma sem sett eru af landstjórninni um stöðugt verðlag. Þetta er svipað og önnur ríki hafa sett sér. Flest þeirra hafa að vísu sett sér 2% viðmið. Bretland hefur þó valið að miða við 2,5%. Önnur ríki fjarlægari hafa jafnvel verið með enn hærri viðmið. Ég tel að í ljósi þess, eins og bent hefur verið á í greinargerðum frá ríkisstjórninni eða Seðlabankanum, sé þetta farsæl niðurstaða, ekki síst í ljósi þess að Bretland er okkar helsta viðskiptaland. Þar er verðstöðugleikinn skilgreindur heppilegur sem 2,5% verðbólga. Peningamálastefnan virkar þá þannig í raun að Seðlabankinn gerir verðbólguspá miðað við óbreytta stefnu í peningamálum. Sé spáð verðbólgu utan marka þessa verðlagsmarkmiðs þá er það skylda bankans að bregðast við með aðgerðum í peningamálum.
Það má svo fallast á það með þeim sem að þessum málum koma að e.t.v. sé óraunhæft að gera ráð fyrir því að Seðlabankinn hér á landi hafi svo fullkomna stjórn á verðbólgu að hann geti öllum stundum haldið henni við þessi yfirlýstu mörk. Þótt að jafnaði sé stefnt að 2,5% þá hefur stefnan ákveðið svigrúm. Það er gert ráð fyrir þolmörkun upp á 1,5% fyrir verðbólgumarkmiðið, þ.e. að verðbólgan geti sveiflast milli 1 og 4% og á fyrstu skeiðum þessarar nýju stefnu er jafnvel gert ráð fyrir víðari mörkun. Þessi þolmörk eru einnig jákvæð að því leyti að þau gefa færi á skammvinnum frávikum frá verðbólgumarkmiðum sem gætu verið heppileg við ákveðnar aðstæður. Það getur t.d. verið æskilegt að hleypa tímabundnum kúfum í framboði út í verðlag til að koma í veg fyrir óþarflega miklar sveiflur í hagvexti og atvinnu. Þannig má segja að þessi þolmörk, eins og þau eru kölluð, gefi Seðlabankanum talsvert svigrúm til að vinna að því að jafna sveiflur í atvinnu og hagvexti, auðvitað að því marki að hann telji að það ógni ekki meginmarkmiðum peningastefnunnar um verðstöðugleika.
Í öðrum iðnríkjum eru þessi þolmörk hins vegar yfirleitt þrengri. Þau eru að jafnaði ±1%. Fróðlegt væri að heyra það frá hæstv. forsrh. hvers vegna við förum ekki svipaða leið og önnur ríki. Hvernig stendur á því að þolmörkin eru víðari hér en gerist í öðrum löndum?
Herra forseti. Eins og hæstv. forsrh. gat um hafa á allra síðustu árum átt sér stað verulegar breytingar á stöðu og skipulagi ýmissa seðlabanka. Ég get í því sambandi nefnt t.d. breytingar á Japansbanka, seðlabankanum í Svíþjóð og Englandsbanka. Ég nefni sérstaklega Englandsbanka vegna þess að sú leið sem hæstv. forsrh. og Seðlabankinn ákváðu að fara núna tekur talsvert mið af því sem gerðist í Bretlandi. Hæstv. forsrh. taldi að til þess að eyða óvissu á markaði þyrfti að hrinda þessum breytingum í framkvæmd hið fyrsta. Það er rétt hjá hæstv. forsrh. Ég er sammála honum í því. Það var gert með þeim hætti að því var lýst yfir af hálfu ríkisstjórnarinnar og Seðlabankans að þessar breytingar væru fyrirhugaðar. Þetta er nákvæmlega sama aðferð og Tony Blair og Gordon Brown, forusta Verkamannaflokksins í Bretlandi beitti þegar hún tók við völdum fyrir nokkrum árum. Út af fyrir sig má segja að æskilegt væri að hæstv. forsrh. horfði meira til jafnaðarmannaflokka Evrópu varðandi stjórn landsins en bara í þessu tiltekna atriði.
Þó að ýmislegt hafi borið á milli í breytingunum sem gerðar voru á þessum þremur seðlabönkum sem ég nefndi má eigi að síður finna í þeim öllum sterkan samhljóm. Í meginatriðum gengu breytingarnar út á að bönkunum var veitt sjálfstæði til að ákveða skammtímavexti. Þetta vald, hjá þessum þremur bönkum, er falið peningastefnunefndum sem í eiga sæti seðlabankastjórar, varaseðlabankastjórar, háttsettir hagfræðingar, háttsettir yfirmenn og ýmsir þeir sem telja má sérfræðinga í málinu en starfa ekki endilega innan viðkomandi banka. Í peningastefnunefnd Englandsbanka eiga t.d. sæti níu meðlimir, seðlabankastjórinn, tveir varaseðlabankastjórar, aðalhagfræðingur, yfirmaður peningamálaaðgerða og fjórir hagfræðingar sem tengjast rannsóknastofnunum háskóla eða öðrum fræðasetrum. Þessar nefndir taka ákvarðanir um vextina.
Ég held, herra forseti, að í frv. sem við erum að ræða hér hefði mátt ganga lengra í þessa átt. Ég er þeirrar skoðunar að það sem hefði betur mátt fara sé einkum þrennt: Í fyrsta lagi er ég ósammála hæstv. forsrh. um að það eigi að vera þrír bankastjórar. Ég tel að við hefðum átt að stíga skrefið til fulls og hafa einungis einn bankastjóra. Ég tel sömuleiðis nauðsynlegt að í lögunum séu ákvæði um hæfniskröfur til seðlabankastjóra. Í þriðja lagi er ég þeirrar skoðunar að til þess að dreifa þessu valdi og tryggja undirstöðu ákvarðana sem tengjast vaxtamálum hefði átt að fara að dæmi þeirra þriggja seðlabanka sem ég hef hér nefnt og taka upp peningastefnunefnd sem hefði haft vaxtaákvörðunina innan sinna vébanda.
Þetta eru þær breytingar, herra forseti, sem ég tel að hið háa Alþingi eigi að velta fyrir sér í umfjöllun sinni um þetta mál.
Þar sem hæstv. forsrh. kemur inn í umræðuna aftur á síðari stigum þá rifja ég upp að ég hef spurt hann einnar spurningar um þolmörk verðbólgunnar. Ég vil líka inna hann eftir því hvers vegna hann telur æskilegt að hafa þrjá bankastjóra en ekki einn.