Steingrímur J. Sigfússon:
Herra forseti. Segja má að ákveðinn lokakafli sé að skrifast í þeirri sögu einkavæðingar fjármálastofnana sem hér hefur þróast undanfarin fimm til átta ár eða svo, frá því að þeir hlutir fóru fyrst að fara af stað að einhverju marki. Sá lokakafli felur í sér þetta frv. um að heimila sölu á því sem eftir er af hlutafé ríkissjóðs í Landsbanka Íslands hf. og Búnaðarbanka Íslands hf.
Að vísu er ekki víst að Alþingi, þó að það afgreiði þessi frumvörp, sé þar með að segja sitt síðasta orð í málefnum þessara banka. Sagan kennir okkur, bæði hér á landi og ekki síður kannski frá sumum nágrannalöndunum, að það er ekki víst að svo fari. Það þarf ekki að fara lengra en sex, átta ár aftur í tímann, til áranna um og upp úr 1990 og minnast þess hvernig sams konar áform gengu fyrir sig á hinum Norðurlöndunum, einkanlega þremur Norðurlandanna, Noregi, Svíþjóð og Finnlandi til að sjá að ríkissjóðir þessara landa urðu að koma einkareknu bankakerfi til hjálpar, a.m.k. að verulegu leyti einkareknu bankakerfi, sumir þeirra banka höfðu verið einkavæddir, með umtalsverðum fjármunum þannig að nam fleiri prósentum þegar upp var staðið af landsframleiðslu viðkomandi landa. Það endaði með því að þessir bankar voru að verulegu leyti komnir í eigu ríkisins vegna þess að það varð að nota skattfé, sameiginlegar aflatekjur landsmanna viðkomandi landa, til að halda bankakerfinu á floti og forða algerri peningakreppu og hruni. Að sjálfsögðu vonum við að ekkert slíkt verði uppi á teningum hér á næstu árum þó að því miður gæti þess að vísu í nokkrum mæli að menn séu farnir hreinlega að velta fyrir sér hættunni á fjármálakreppu hér, enda mörg sjúkdómseinkenni í efnahagslífinu býsna ískyggilega skyld þeim sem gerðu vart við sig í aðdraganda fjármálakreppunnar á skandinavísku Norðurlöndunum þremur á árunum um og upp úr 1990.
Það hefur verið dregið fram í þessari umræðu að eitt rekur sig á annars horn hjá hæstv. ríkisstjórn í þessu máli eins og mörgum öðrum. Í stjórnarsáttmála, jafnvel í stjórnarfrumvörpum og víðar, t.d. í yfirlýsingum hæstv. ráðherra, hafa verið sett fram fögur fyrirheit um það að þetta verði allt saman vandað og tryggt í hólf og gólf. Í fyrsta lagi hefur verið rætt um að það sé mjög mikilvægt markmið að fá hámarksverð fyrir þessar eigur almennings. Þannig er reynt með fallegum orðum í stjórnarsáttmálanum að fullvissa menn um að þeir muni geta treyst því að þjóðin fái fullt verð fyrir þessar eigur sínar. Það sé markmið og keppikefli í sjálfu sér að hámarka það verð sem ríkissjóður geti fengið fyrir þessar eignir almennings.
Í öðru lagi er mikið talað um að nauðsynlegt sé að fullnægjandi samkeppni sé fyrir hendi. Í raun og veru er það þannig, herra forseti, að þegar farið er betur yfir þetta, í tilvikum Landssímans sem hér hefur verið á dagskrá og bankanna, að hvorugt þessara skilyrða er uppfyllt með fullnægjandi hætti að mínu mati. Í tilviki Landsbankans er raunar ekkert af skilyrðum ríkisstjórnarinnar uppfyllt. Þar er ekkert þeirra uppfyllt og það liggur alveg fyrir. Til stendur að selja fyrirtækin við þær aðstæður að bankarnir eru mjög langt niðri í verði. Það á að selja Landssímann þar sem hann hefur augljóslega tapað verulegu verðgildi og það á að selja hann við aðstæður þar sem enginn getur haldið því fram að fullnægjandi samkeppni sé fyrir hendi á öllum sviðum þeirra viðskipta sem fyrirtækið stundar.
Á sama tíma er mikil umræða í þjóðfélaginu um fákeppni, um vandamál tengd alvarlegum fákeppniseinkennum í íslensku viðskiptalífi. Í því sambandi er rætt um smásöluverslunina eða matvöruverslunina í dag, tryggingafélögin í gær, olíufélögin á morgun. Klókur áróðursmaður í pólitík eins og hæstv. forsrh. gerir jafnvel út á að vera vinur fólksins og andstæðingur þessara félaga, velur sér heppilegan andstæðing hverju sinni og skammar hann á fundum þar sem öruggt er að nóg sé af fréttamönnum. Hann hefur lesið tryggingafélögunum pistilinn fyrir að þau væru af mikilli harðdrægni að nota fákeppnisaðstöðu sína til að maka krókinn. Hann hefur heldur betur messað yfir versluninni, sem sé sökudólgurinn í að verðlag hafi ekki haldist stöðugt af því að hún sé að auka álagningu sína í skjóli fákeppni. Það er alveg reglubundið að skamma olíufélögin. Síðast fyrir nokkrum dögum sagði hæstv. forsrh. Davíð Oddsson úr þessum ræðustóli að það væri ævinlega eins og við manninn mælt að olíufélögin noti aðstöðu sína og fíruðu upp verðinu um leið og einhver tilefni gæfust til samdægurs, daginn eftir að verðið hækkaði í Rotterdam en svo tæki ævinlega mánuði að lækka það. Hvað var hæstv. forsrh. þá að útlista, herra forseti? Hann var að útlista það að þessi fyrirtæki væru í þannig aðstöðu á markaði að þau gætu farið sínu fram og hegðað sér svona, væntanlega vegna þess að þar væri ekki raunveruleg samkeppni á ferðinni.
En svo koma sömu ráðherrar, moka inn frv. um einkavæðingu á þjónustustofnunum til þess að setja þær inn í nákvæmlega sams konar fákeppniseinokunarumhverfi og auka þar með enn á samþjöppunina og fákeppnina í þessum litla tebolla sem markaðurinn á mörgum sviðum viðskipta er hér. Það er svo kostulegt, herra forseti, --- er fundur í Kvenfélagi Alþingis, herra forseti, þarna úti í horninu eða hvað? --- hvernig eitt rekur sig á annars horn í þessum efnum. Sérstaklega er gaman þegar Sjálfstfl. kemur hér og belgir sig út, flokkur frjálsrar samkeppni, flokkur einstaklingsframtaksins, þessi sómakæri flokkur sem á að standa vörð um þetta allt saman, fer að einkavæða Landssímann sem er að verulegu leyti í hreinni einokunaraðstöðu og ætlar að skella báðum ríkisbönkunum, sem enn eru það að verulegu leyti, út á markaðinn í einu og bjóða þar með upp í þann dans að einhver t.d. kjósi að kaupa í þeim báðum til að sameina þá og fækka þar með einingunum og styrkja enn stöðu sína til að skapa sér hagnað.
Hv. þm. Ögmundur Jónasson dró hér einmitt upp hvernig útibúanet bankanna er. Hvernig halda menn að staða þeirra í almennum bankaviðskiptum yrði á þeim svæðum landsins t.d. þar sem ekki er öflugt sparisjóðanet ef einn og sami aðilinn næði að kaupa ráðandi hlut í bæði Landsbanka og Búnaðarbanka? Hann yrði einráður í viðskiptum á stórum svæðum í landinu.
Herra forseti. Svona er þetta nú. Svona innihaldslaust er blaðrið um það að menn meini eitthvað með því sem þeir eru að segja um að hámarka verðið, um að næg samkeppni sé skilyrði þess að menn fari út í breytingar í þessum efnum o.s.frv. Ef menn meintu eitthvað með því, ef einhver innstæða væri á bak við það þá mundu menn ekki fara úr öskunni í eldinn með því að sleppa þessum þjónustufyrirtækjum úr opinberri eigu og undan því aðhaldi sem þar með er á þeim á meðan svo stendur a.m.k. því það er alveg borðleggjandi að það er til hins verra á þessum markaði. Það er algjörlega borðleggjandi því það er þrátt fyrir allt eins og mörg dæmi sanna ákveðið aðhald fólgið í því að hér er um stofnanir að ræða sem þurfa að lúta lýðræðislegu almannavaldi á meðan svo stendur. Ekki er því hægt með neinum rökum að halda því fram að þetta sé í samræmi við þessi fögru fyrirheit sem menn setja inn í pappírana hjá sér, stjórnarsáttmálana og yfirlýsingarnar og kosningaloforðin, plöggin, til þess að róa menn niður, að þetta verði allt í lagi o.s.frv.
Herra forseti. Síðan finnst mér alveg dásamlegt hvernig menn sitt á hvað votta eftirlitsstofnununum takmarkalaust traust og virðingu eins og í umræðunni um Landssímann. Hæstv. samgrh. ber svo fölskvalausa virðingu fyrir Samkeppnisstofnun og fjarskiptaeftirlitinu, hann er svo algjörlega öruggur um að það muni sjá til þess að þetta verði svo fullkomlega heiðarlegt og fín samkeppni og hvergi votti fyrir að menn misfari með markaðsráðandi eða einokunaraðstöðu sína að það hálfa væri nóg. En í fyrradag húðskammaði landbrh. þessa sömu Samkeppnisstofnun fyrir að fúska saman skýrslum og hún hefur legið undir harðri gagnrýni fyrir að hafa ekki gripið inn í og veitt einokunar- og fákeppnisaðilum á markaði meira aðhald. Hvað ætli þessi sama Samkeppnisstofnun hafi verið að gera núna síðustu vikurnar og mánuðina? Var það ekki að draga saman í mikla skýrslu um stjórnunar- og eignatengsl í íslensku atvinnulífi, annað bindi, aðra útgáfu þeirrar vinnu. Sú fyrri kom út einhvern tíma á árabilinu 1994--1996 í framhaldi af setningu samkeppnislaga sem hér voru afgreidd líklega á árinu 1993. Sett var inn í þau á lokaspretti afgreiðslunnar eftir nokkuð frægar stympingar í þinginu, ákvæði til bráðabirgða um að fela Samkeppnisstofnun að gera þessa úttekt á stjórnunar- og eignatengslum. Það varð niðurstaðan eftir allmikil átök hér um það hvort í lögunum sjálfum ættu að vera tiltekin ákvæði sem tækju beint á samþjöppun og eignatengslum í atvinnulífinu. Hér voru brtt. m.a. frá þeim sem hér stendur um það mál. Niðurstaðan varð samkomulag um að byrja a.m.k. á kortlagningu af þessum toga og Samkeppnisstofnun var falið það með þessu fræga ákvæði til bráðabirgða. Um það var greitt atkvæði hér og einn maður greiddi atkvæði á móti. Ég hef svolítið gaman af því, ég viðurkenni að það er strákslegt, en ég hef pínulítið gaman af að segja frá því að það var núv. hæstv. menntmrh. Björn Bjarnason. Hann harkaði af sér og greiddi einn atkvæði gegn því að Samkeppnisstofnun væri látin í það að skoða stjórnunar- og eignatengsl, einkenni hringamyndunar og fákeppni í íslensku atvinnulífi af því að hann taldi það, ef ég man rétt, óvirðingu við virtustu stórfyrirtæki í landinu að láta liggja að slíku með svona úttekt, hæstv. menntmrh.
Hvað ætli sé nú í vændum í niðurstöðum Samkeppnisstofnunar sem eru víst glóðvolgar einmitt um þessar mundir? Jú, það fer sögum af því að í vændum sé það sem allir menn sjá og vita að er, en er gagnlegt að fá kortlagt nákvæmlega, að það er mikil meinsemd í þessu litla hagkerfi okkar og þessu litla viðskiptalífi okkar, þessi mikla samþjöppun og fákeppni eininga. Nú geta menn sagt með nokkrum rétti að því miður séu --- og ekkert því miður því við eigum ekki að vera óánægð með landið okkar eins og það er --- en menn geta sagt að það sé þannig að náttúrlegar aðstæður hér skapi vissulega sjálfkrafa hættuna á fákeppni. Hér er mjög lítill markaður og ekki skilyrði fyrir kannski fjölmörgum fyrirtækjum á öllum sviðum viðskipta til þess að tryggja fjölbreytni og samkeppni margra eininga. En ef þetta er nú bara þannig að menn standi frammi fyrir þessari samþjöppun og fákeppni á hverju mikilvægu sviði viðskiptanna á fætur öðru, eiga menn þá ekki að horfast í augu við það? Eiga menn þá ekki að vera niðri á jörðinni, vera raunsæir og viðurkenna það að við erum hér með afar ófullkominn markað á fjölmörgum sviðum viðskipta þar sem þó á að treysta því að samkeppni skapi eðlilegt verðlag og góða viðskiptahætti? En það er bara ekki þannig.
Það liggur algerlega ljóst fyrir, herra forseti, að á mörgum þessum sviðum viðskiptanna hafa menn gert með sér samkomulag. Ekki er nokkur leið að horfa fram hjá því að öll hegðun olíufélaganna ber þvílík merki um að þetta séu aðilar sem hafa komið sér nokkuð þægilega fyrir á markaðnum og í raun skipt honum á milli sín og hafi í aðalatriðum tiltölulega fasta hlutdeild í gegnum sínar náttúrulegu aðstæður, bensínstöðvar og stassjónir hér og þar. Ef menn fara t.d. yfir landsbyggðina þá er það þannig að olíufélögin hafa í grófum dráttum skipt á milli sín minni byggðarlögum landsins og þau eru nánast hvergi fyrr en komið er upp í verulega fjölmenna staði að slást um viðskiptin þar. Hegðun þeirra gagnvart verðlagningu ber þessa líka merki.
Tryggingafélögin eru oft nefnd sem dæmi. Hvað með flutningana? Hvað með landflutningana, herra forseti? Hvernig hefur það þróast? Hvernig er staðan þar? Þurfa margir menn að taka upp símtólið til þess að bera sig saman um það hvernig eigi að skipuleggja hlutina þar? Nei, þeir eru ekki margir. Ætli það dugi ekki tveir símar? Tveir og hálfur þegar olíufélögin eiga í hlut því að tvö af þremur er auðvitað nátengt. Þau tengdust vegna væntanlegrar samkeppni frá Kanada sem við höfum ekki séð haus né sporð af síðan. En það var notað sem yfirskin til þess að þjappa þessu enn meira saman. Og nú upp á síðkastið, herra forseti, hefur athygli manna í vaxandi mæli dregist að einu mjög mikilvægu sviði þjónustu af þessu tagi, þ.e. versluninni. Þar er staðan satt best að segja ískyggileg. Hvernig er þetta þá að verða? Það er að verða þannig, herra forseti, að þegar venjulegar fjölskyldur hér í landinu þurfa að eiga sín mikilvægustu viðskipti, kaupa matvöruna, kaupa sér tryggingar, reka sinn bíl, kaupa á hann bensín o.s.frv., þá eru þær meira og minna ofurseldar því að ganga inn í viðskipti á þessu fákeppnissviði. Nú eru menn með í höndunum eitt sviðið enn sem er vissulega mikilvægt líka, þ.e. fjármálaþjónustuna. Hún er á hraðri leið í sömu átt. Og það sem verra er er að ríkisvaldið leggur sitt af mörkum til þess að ýta undir þá þróun. Það er þannig. (Viðskrh.: Vill ekki hv. þm. sameina bankana?) Af þessari þróun virðast menn ekki hafa ýkjamiklar áhyggjur.
Nú spyr hæstv. viðskrh., sem við fögnum hér í salinn, hvort hv. þm. hafi ekki viljað sameina ríkisviðskiptabankana meðan þeir voru og hétu svo. Það sem hv. þm. lagði til í þeim efnum var að það yrði kannað vandlega áður en menn tækju ákvarðanir t.d. um aðra hluti eins og þá að leggja niður fjárfestingarlánasjóðina, sameina þá í banka og gefa undir fótinn með að þeir gætu síðan orðið stofn í enn frekari samþjöppun sem orðin er raunin á. Ég er enn þeirrar skoðunar að þetta hafi að sjálfsögðu verið einn af þeim möguleikum sem menn hafi átt að skoða. En vissulega var á það bent, og því neituðum við aldrei, að ein stærsta hættan í því sambandi væri að til yrði mjög stór og afgerandi sterkur banki á markaðnum með þessum banka. En það er mikill munur á ef þar hefði verið um að ræða opinberan banka, þjóðbanka, sem hægt hefði verið að leggja á skyldur í sambandi við þjónustuhlutverk sitt t.d. við landsbyggðina, banka sem lyti aðhaldi frá lýðræðislega kjörnum fulltrúum gagnvart því hvernig hann hegðaði sér. Það er eins og það hafi alveg tapast út úr myndinni að um leið og búið er að einkavæða þessi fyrirtæki þá segja menn þeim ekki fyrir verkum. Þá gera menn það ekki.
Hæstv. viðskrh. hefur skrifað bönkunum bréf. Það kom fram í orðaskiptum sem við áttum um stöðu landsbyggðarinnar gagnvart því að hafa aðgang að fjármagni og það var ágætt. Hæstv. ráðherra staðfesti að hún hafi tekið þessa hluti alvarlega og skrifað bönkunum bréf, spurst fyrir og beðið þá að rökstyðja það hvernig þeir stæðu að málum varðandi þjónustu við atvinnulíf á landsbyggðinni. Af hverju gat hæstv. viðskrh. gert þetta? Fyrst og fremst af því að þetta voru opinberir bankar, ríkisbankar. Í öllu falli hefðu þeir getað yppt öxlum og ekkert þurft að svara því frekar en þeir vilja, alla vega ekki út frá þessum forsendum, sem einkafyrirtæki.
Hv. þm. Vilhjálmur Egilsson blandaði sér í umræðuna líka í þessu samhengi. Hann talaði um að bankarnir hefðu verið að byggja upp óhagkvæmt útibúanet um allt land, óhagkvæmt. En hv. þm. var ekki að hugsa um þjónustuna við fólkið, að menn í byggðum landsins nytu bankaþjónustu eins og aðrir. Það var ekki í huga hv. þm. Nei, þetta var ekki nógu hagkvæmt. Ha! Það er auðvitað um það sem þetta snýst að hluta til, þ.e. hvort arðsemissjónarmiðin ein eigi að ráða eða hvort þjónusta við íbúa landsins skipti einhverju máli. Til hvers er svona starfsemi rekin í grunninn? Er hún rekin til þess eins að græða á henni? Eða er þörf fyrir hana? Og þarf þá ekki að sjá til þess að þær þarfir séu uppfylltar? Er það algerlega víkjandi markmið? Svarið er já.
Í hugum þeirra manna, herra forseti, sem hafa selt sál sína þeim trúarbrögðum að gróði eigenda fjármagnsins sé það eina sem skipti máli er það auðvitað þannig að önnur markmið eru víkjandi. Og það er fínt að menn ræði þá hlutina alveg eins og þeir eru. Auðvitað kann ég rulluna því ég er þokkalega lesinn í þessum fræðum þó að þetta séu ekki mín trúarbrögð. Menn munu segja: Já en markaðurinn leysir bara úr þessu vegna þess að hann aðlagar sig að þessum þörfum í gegnum það að alls staðar þar sem viðskiptatækifæri eru þar er markaðurinn að störfum. En þetta reynist ekki alltaf vera svo. Veruleikinn er oftast öðruvísi. Og er það ekki þannig, herra forseti, að í fræðibókunum, meira að segja frjálshyggjunnar, viðurkenni menn að það sé ekkert slíkt til sem fullkominn markaður? Það er aldrei neitt slíkt til. Það er útópía. Og af hverju er það það? Jú, vegna þess að markaðurinn vinnur nú einu sinni þannig að í eðli hans liggur að hann grefur undan sjálfum sér eins og hann mögulega getur. Eðli samkeppninnar er það að reyna að ryðja andstæðingunum úr vegi og losna við þá og ná öllum markaðnum sjálfur og ganga eins langt í þeim efnum og lífsins mögulegt er og hægt er að komast upp með. Og menn komast oft ótrúlega langt eins og dæmin sanna.
Herra forseti. Það sem ég held að þurfi að hafa í huga, líka í þessum efnum þegar við ræðum sambúð ríkisins og ríkissjóðs og atvinnurekstrar á þessu sviði, er það að um er að ræða ákveðna grunnþjónustu sem er svo mikilvæg og afdrifarík fyrir eitt samfélag, efnahagslíf, eitt stykki hagkerfi, að menn geta ekki látið hana hrynja. Það er niðurstaðan. Þess vegna er þetta í raun og veru uppskrift að einhvers konar pilsfaldakapítalisma að vera þeirrar áráttu að ekki komi til greina t.d. að opinberir aðilir séu a.m.k. að einhverju leyti með inni í þessum viðskiptum til að tryggja einhvers konar félagslega hugsun í þeim.
Ég hef oft dregið upp þá framtíðarmynd af þessu sem ég hefði getað séð fyrir mér og hefði orðið ágæt að tryggt hefði verið með ráðstöfunum og eignarhaldi ríkisins að hér væri einn stór og öflugur opinber þjóðbanki. Ekki endilega í 100% eigu ríkisins, ég gæti vel hugsað mér einhvers konar blandaða leið þar, norska leið, að menn gengju t.d. frá því að ríkið ætti meiri hluta í þeim banka en ríkið gæti átt hann á móti einhverjum öðrum. Það hefur víða gefist ágætlega. Menn hafa rekið slíkar einingar árum og áratugum saman með ágætum árangri í Þýskalandi, Noregi og víðar. Í öðru lagi væri hér einkabankakeðja. Fínt, það er gott að hafa hana til að vera til staðar. Í þriðja lagi öflugir sparisjóðir. Öflug sparisjóðakeðja, helst alls staðar í landinu. Sjálfseignarstofnanir með því ágæta fyrirkomulagi sem þar hefur verið.
En það er til marks um ofstækið, herra forseti, að mönnum nægir ekki að vilja einkavæða banka í eigu ríkisins, heldur hafa menn hamast gegn því að sparisjóðirnir þurfi líka að hverfa eða breytast í hlutafélög. (Gripið fram í.) Víst. Ég er ekki að vísa til þess, hæstv. forseti, að bara það sem hér var á dagskrá og hefur verið á formi frumvarps um að heimila sparisjóðunum að breyta sér í hlutafélög. Ég er að vísa t.d. til þess sem margir af hægri sinnuðustu talsmönnum Sjálfstfl. í efnahagsmálum eru sífellt að jarma um sparisjóðina, að ekki gangi að enginn eigi þá.
Hefur hæstv. viðskrh. aldrei heyrt t.d. hjá hv. þm. Pétri H. Blöndal sem heldur þessar endalausu ræður um fé án hirðis og leggur það upp sem stórfellt vandamál að það eigi enginn sparisjóðina? Það er sú árátta að vilja koma öllu í þetta norm, að einkakapítalið þurfi að ráða alls staðar og öllu og hvergi megi neitt annars staðar sjást, ekki sparisjóðir, ekki félagslega rekin fyrirtæki og ríkið náttúrlega, ekki bara nefna það. (HBl: En nú verður að tryggja eitthvað að menn fái arð af eignum sínum.) Já, þjóðin þarf t.d. að fá arð af eignum sínum en ekki láta ræna þeim af sér í gegnum útsölur af því tagi sem hv. þm. Halldór Blöndal ætlar nú að standa fyrir. Það er heldur léleg búmennska. Ég er hræddur um að fjármaður á búi sem sæi svoleiðis um hjörð herra síns hefði verið rekinn í gamla daga. Sá hefði bara verið rekinn sem hefði horfóðrað búpeninginn og gefið hann svo í burtu til nágrannans.
Herra forseti. Í öðru lagi ætla ég að nefna til að það detti ekki út úr umræðunni að framkoman við starfsmenn þessara stofnana hefur verið leiðinleg. Það er eiginlega alveg með ólíkindum hversu lagnir menn eru við að láta svoleiðis hluti vefjast upp í höndunum á sér og klúðra því. Ég veit ekki hvort það er klaufaskapur, asnaskapur, viljaleysi eða hvað það er. Hvers vegna í ósköpunum er þetta ekki a.m.k. unnið þannig gagnvart starfsmönnum og samtökum þeirra, að það sé gert í eins mikilli sátt við þá og nokkur kostur er og menn leggi sig fram um að standa þannig að þessu að ekki komi til óþarfa árekstra a.m.k. í því sambandi?
Starfsmönnum bankanna, ríkisbankanna, hefur verið haldið í óvissu árum saman. Ekki hefur verið talað formlega við þá nema með höppum og glöppum. Stundum eftir að við höfum gagnrýnt það á Alþingi að menn hafi ekki haft eðlilegt samráð við samtök starfsmanna þá hafa menn hrokkið upp og haldið með þeim fundi.
Það sem verst er, herra forseti, er að sjálft ríkið, meirihlutaeigandi eða eigandi að fullu að þessum stofnunum eins og í byrjun var, hefur ekki einu sinni skammast til að fara í þessar breytingar á grundvelli einhverrar stefnumótunar um að starfsmönnum sé tryggt a.m.k. tiltekið lágmarksöryggi eins og ekkert er til fyrirstöðu að gera og ekkert þarf til nema viljann. Auðvitað hafa þessar stofnanir burði til að standa þannig að þessum breytingum, hvort sem þær eru bara formbreyting, breyting á eignarhaldi eða jafnvel þó um einhvers konar sameiningu eða samstarf væri að ræða, að ekki þurfi að koma til uppsagna t.d. fyrstu fjögur ár. Nákvæmlega þannig hafa menn farið í þetta víða annars staðar.
Þannig var það t.d. gert í Danmörku þegar tveir af stóru bönkunum þar voru að rugla saman reytunum að stjórnir beggja fyrirtækjanna lögðu það upp og fengu það afgreitt í viðkomandi stofnunum og samþykkt á hluthafafundum að breytingarnar færu fram á þeim forsendum að engum yrði sagt upp störfum, a.m.k. ekki fyrstu fjögur árin eftir að breytingarnar gengju í gegn. Við þetta hefur verið staðið. Starfsmenn voru því a.m.k. í því skjóli og höfðu það öryggi framan við sig að engum yrði sagt upp vegna sameiningarinnar næstu fjögur árin.
Hvað var þá gert? Jú, farið var í að semja við þá sem þess óskuðu um sveigjanleg starfslok, sumir fóru strax, flýttu starfslokum, aðrir drógu úr vinnu og þáðu samninga um sveigjanleg starfslok. Enn aðrir þáðu boð um að fara í nám sem bankarnir studdu við bakið á þeim í, fóru í endurmenntun eða nýtt nám. Enn öðrum voru útveguð störf með tilstyrk bankanna. Þannig fóru menn í þetta. Menn tóku fyrir mál hvers einasta starfsmanns eftir því sem menn óskuðu og greiddu götu þeirra með einhverjum hætti, með sveigjanlegum starfslokum, endurmenntun, aðstoðuðu þá við að fara í önnur störf o.s.frv. Þetta voru einkabankar í Danmörku, herra forseti.
Er það virkilega þannig að við verðum að sætta okkur við að við getum ekki gert a.m.k. sömu kröfur þegar íslenska ríkið á í hlut? Ja, það er heldur dapurlegt. Eiginlega er enn þá hörmulegra til þess að vita að núv. hæstv. viðskrh. er kona, af því það liggur fyrir að hér eiga í yfirgnæfandi meiri hluta í hlut konur (VE: Er það mikið mál að hæstv. viðskrh. er kona?) hverra starfsöryggi er ógnað. Eru það ekki milli 70 og 80%? Það liggur líka fyrir, því miður, að það eru þær sem eru alveg að uppistöðu til í mestri hættu með störf sín. Þetta eru sérhæfðir bankamenn sem hafa langa starfsreynslu í bankanum en hafa kannski ekki menntun eða þjálfun á öðrum sviðum þannig að þær geti gengið að öðrum störfum vísum.
Þetta er staðan. Það eru þvílík ósköp að menn skuli ekki skammast til þess, herra forseti, að lágmarki að gefa út slíkar yfirlýsingar og láta þá bankana fara frá sér með kvöðum af þessu tagi, að þetta liggi algjörlega skýrt fyrir.
Hæstv. félmrh. er fjarri góðu gamni, herra forseti, eins og brunamálastjóri sagði forðum þegar kviknaði í, að vera ekki hér við umræðuna og leggja sitt af mörkum í þessum efnum. Er hæstv. félmrh. stoltur af því að eiga aðild að þessari ríkisstjórn og ætla að standa svona að þessum hlutum? (Gripið fram í: Já.) Hann er stoltur af því, já líklega. Ætli hann sé ekki líka stoltur af framgöngu Landssímans eftir að hann varð háeffaður? (Gripið fram í: Jú.) Þar sem laun toppanna voru hækkuð hressilega og settir undir þá jeppar og annað í þeim dúr en sagt upp slatta af konum og hraktar úr störfum, það voru fyrstu hagræðingaraðgerðirnar. (VE: Það hafa aldrei fleiri konur unnið á Íslandi en núna.) (Gripið fram í: Á Íslandi?) Ja, það er ekki þakkað ... (VE: Þátttaka kvenna hefur aldrei ...) Mér er þetta alveg ljóst, hv. þm.
(Forseti (GuðjG): Það má ekki snúa þessu upp í samtal milli ræðumanns og þingmanna í salnum og gefa hv. ræðumanni næði meðan hann heldur ræðu sína.)
Jú, en ræðumaður er nú þakklátur fyrir gagnleg innskot af þessu tagi sem komu frá hv. þm. Vilhjálmi Egilssyni. Það er að sönnu rétt að atvinnuþátttaka kvenna hefur verið vaxandi hér en atvinnuöryggi þeirra er a.m.k. ekki ríkisstjórn Íslands að þakka. Og ekki hv. þm. Vilhjálmi Egilssyni sem lætur þetta yfir sig ganga, finnst sennilega ekkert að þessu, þetta eigi bara að vera svona. Enda er starfsfólkið og öryggi þess ekki aðalatriðið. Atvinnan er ekki aðalatriði. Nei, það er gróðinn. Það er arðurinn af fjármagninu. Það er lögmál hinnar nýju Mósebókar nýfrjálshyggjunnar og hinnar hörðu markaðsvæðingarlínu sem keyrð er hér í vestrænum stjórnmálum, því miður, meira og minna um þessar mundir. En að því kemur auðvitað að það mun breytast því að hún mun éta upp sjálfa sig þessi ógæfulega stefna og er auðvitað á góðri leið með að gera það víða. (Viðskrh.: Kommúnisminn blífur.) Ja, kommúnisminn blífur, segir hæstv. viðskrh. Það er mjög gaman að því, herra forseti, þegar maður ræðir um þessa hluti, að eiginlega eina orðið sem framsóknarmenn hafa til málanna að leggja í þessu er að gjamma af og til fram í: Kommúnismi, kommúnismi, sovét. Það er kostulegt. Hvers konar efnislegt innlegg er það í umræðunni af hálfu hæstv. viðskrh. Valgerðar Sverrisdóttur þegar menn leyfa sér að ræða um þetta á þessum nótum? Á að draga þá ályktun af þessu frammíkalli að hv. þm. telji mig vera kommúnista og að ég sé að tala fyrir kommúnisma? Erum við þá sammála um skilgreininguna á því hvað kommúnismi sé? Er það sú stjórnarstefna sem Jósef Stalín framfylgdi? Mao Zedong? Eða hvað? Er hv. þm. þá að segja að það sem ég er að ræða um hér upp á Ísalandi á þessu ári séu slíkir hlutir? Ég tel mig ekki vera kommúnista. Það getur út af fyrir sig verið sjónarmið að halda fram að svo sé engu að síður þó að ég telji það ekki vera og skilgreini mig ekki þannig sem stjórnmálamann. Ég tel mig vera róttækan vinstri mann og ég lifi í þjóð sem hefur lengi búið í blönduðu hagkerfi og ég hef ekki lagt til neinar grundvallarbreytingar á því. En mér finnst andskoti hart, herra forseti, að ekki megi anda á kapítalismann, það megi ekki andæfa örlítið nýfrjálshyggjunni, þá eru framsóknarmenn stokknir upp í salnum og kalla: Kommúnismi, kommúnismi. Eru þeir þá orðnir svo viðkvæmir fyrir hönd nýfrjálshyggjunnar, kapítalismans, að ef einhver gagnrýnin sjónarmið láta á sér kræla, þá hrekkur Framsfl. allur í hnút? Ég vissi ekki að Halldór Ásgrímsson væri kominn með hann svona langt til hægri. (JóhS: Þeir hafa fengið góðan ...) Ja, þetta hefur gengið vel. Ég held að sjálfstæðismenn séu ekki einu sinni svona viðkvæmir. Þó að maður leyfi sér stundum að andæfa alræði fjármagnsins þá þola þeir það, þeir haldast flestir rólegir í sætunum en Framsókn er algjörlega hætt að þola að andað sé á einkavæðinguna, frjálshyggjuna. Þá fer hún öll í hnút og hrópar: Kommúnismi, kommúnismi. Ef hún fer þá ekki út í hundasúruræðu, en hundasúrur eru ný einkennisjurt Framsfl. eins og kunnugt er, og helsta fóður hvíta hestsins því að hann mun vera á ... (Gripið fram í.) Nei, við höfum ekkert sérstaklega verið að ræða um þá jurt, það eru framsóknarmenn. Það er tungunni tamast sem hjartanu er kærast, það hlýtur að eiga við um hv. þm. Ísólf Gylfa Pálmason eins og aðra.
Ég hef það fyrir satt að það sé teiknari úti í bæ að teikna nýtt lógó, nýtt einkennismerki fyrir Framsfl. og það sé hvítur hestur á beit á hundasúruakri og það verði nýja merki Framsfl.
Kannski er rétt að hafa þá líka uppi einhver falleg orð um nýfrjálshyggjuna og kapítalismann og vara við kommúnisma eins og hv. þm. Valgerður Sverrisdóttir hefur verið að gera hér.
En ég verð að segja, herra forseti, að ég hef áhyggjur fyrir hönd Sjálfstfl. Nú sýnist mér vera komin upp alveg ný staða í íslenskum stjórnmálum. Í fyrsta skipti í mjög langan tíma, þá steðjar að Sjálfstfl. alvarleg ógn frá hægri, Framsfl. sé búinn að ákveða að sækja að Sjálfstfl. úr óvæntri átt, frá hægri. (Gripið fram í.) Ég heyri á hv. þm. Vilhjálmi Egilssyni að honum er ekki rótt. Það yrði nú skrýtin staðan í Verslunarráðnu ef menn færu að taka þar upp átrúnað á Framsfl., gæfu Sjálfstfl. upp á bátinn sem hallærislegan miðjuflokk. Mér sýnist, herra forseti, að það geti brugðið til beggja vona í þessu efni fyrir Sjálfstfl. og orðið hér ýmis tíðindi.
Herra forseti. Það sem mér finnst líka dálítið merkilegt í þessum efnum er hversu hratt hlutirnir hafa í raun og veru gerst, t.d. hversu hratt Framsfl. hefur lekið niður. Nú vitum við alltaf að hann gerir það að lokum. Hann kyngir því sem hann þarf að kyngja til þess að geta setið í ríkisstjórn. En það er dálítið merkilegt að rifja það upp að ekki eru nema svona 2--4 ár síðan þáv. hv. þm. Guðni Ágústsson, núv. hæstv. landbrh. æstist upp þegar menn létu sér detta það í hug að hrófla við Búnaðarbankanum, hann ætti sko að vera ríkisbanki áfram og hv. þm. hefur væntanlega hugsað sér að sitja þar lengi í bankaráði. Og fleiri heitstrengingar voru uppi af þessu tagi. Síðan var lagt í hina löngu vegferð með frv. um að breyta bönkunum í hlutafélög, en selja ekki í fjögur ár. Það var næsta skrefið. Og fyrsta pínulitla hænufetið sem hæstv. landbrh. Guðni Ágústsson tók inn á þessa einkavæðingarbraut með Búnaðarbankann sinn, sem honum hefur staðið hjarta nærri. Sú yfirlýsing reyndist ekki mikils virði. Og fljótlega var hún svikin og farið var í að selja með beint. (Gripið fram í.) Þvert ofan í það sem talað var um, að það yrði ekkert selt fyrstu fjögur árin, bara mögulega bætt við svolitlu nýju hlutafé og eignarhlutur ríkisins aðeins lækkaður þannig. Skref tvö, hænufet númer tvö hjá hæstv. landbrh.
Áfram heldur þetta gegnum fylkingarnar undir forustu þáv. hæstv. viðskrh., Finns Ingólfssonar, þangað til að við erum nú, til að gera langa sögu stutta, stödd á þeim tímapunkti sögunnar að hæstv. landbrh. Guðni Ágústsson og Framsfl. hans allur eins og hann leggur sig er hér að heimila sölu á Búnaðarbankanum og Landsbankanum í einu lagi að fullu. Bara si svona. Þetta hefur ekki tekið lengri tíma en þetta.
Við þekkjum söguna með Landsbankann. Við þekkjum einkarekna hjúkrunarheimilið. Við þekkjum meinta andstöðu Framsfl. við einkarekna skóla, sem þeir samþykkja samt í ríkisstjórn að gerðar séu tilraunir með. Og svona sögulega séð, vegna þess að venjulega tekur þróun í stjórnmálum dálítinn tíma og flokkar þurfa dálítinn tíma til að endurskoða sig og breyta sér með nýju fólki og nýjum aðstæðum, þá þarf Framsókn þarf þess ekki. Hún þarf hvorki tíma né nýjan mannskap. Hún bara lekur sniður sjálf. Hún bara gerir þetta sjálf.
Þróun stjórnmálaflokksins Venstre í Danmörku frá vinstri kantinum, samanber nafnið, inn á miðjuna og yfir til hægri, tók öld eða meira. En Framsókn er á þvílíkri siglingu að tímaspursmál er bara hvenær hún verður raunverulega öll komin langt til hægri við Sjálfstfl. Þó að hjartað í Sjálfstfl. sé að vísu, litla hjartað í honum, langt til hægri, fimm prósentin sem ráða honum, þá gerir hann sig út fyrir að vera víðsýnn flokkur með húmanísku ívafi og ná inn undir miðjuna. Og þegar það hentar kunna þeir það prýðilega í Sjálfstfl. Eins og Eimreiðarklíkan sem þar ræður núna lögum og lofum og var yst út til hægri fyrir 15 árum sá að það var ekki vænlegt til fylgis, þeir voru brenndir af leiftursókninni. Og þeir hafa kunnað það prýðilega að gera sig út fyrir að vera í anda gamla Sjálfstfl., stétt með stétt og allt þetta.
Herra forseti. Það er út af fyrir sig umhugsunarefni, t.d. í tilviki Landssímans, að þá gengur ríkisstjórn Íslands með fullum stuðningi framsóknarmanna lengra í ofstækinu en t.d. nýfrjálshyggjuliðið gerði á Nýja-Sjálandi og ég var pínulítið að ræða um í gær. Vegna þess að þar settu menn þó kvaðir inn í fyrirtækið í formi sérstaks hlutabréfs, sem fylgir því um aldur og ævi og gefur nýsjálenskum yfirvöldum tiltekin réttindi, tryggir nýsjálenskt forræði í stjórn fyrirtækisins, hver sem á það o.s.frv. Það er ekki einu sinni svo að slíkt sé borið við hér á Íslandi. Þetta er bara gert alveg. Frjálshyggjan er kokgleypt eins og hún leggur sig án þess að menn svo mikið sem þykist eða sýni lit.
Og í bönkunum er þetta alveg eins. Allt talið um að tryggja dreifða eignaraðild eða fara í þetta rólega og yfirvegað hefur reynst innstæðulaust kjaftæði. Ekkert að marka það. Ekki neitt. Svo seint sem hér í fyrravetur var hæstv. forsrh. að lýsa áhyggjum sínum af því að bankarnir mættu ekki komast á fárra manna hendur, það væri hættulegt í þessu litla hagkerfi okkar ef jafnöflugar og mikilvægar grunnstofnanir eins og t.d. Landsbankinn lenti í höndunum á einni klíku í viðskiptalífinu sem hefði öll ráð hans í hendi sér og gæti farið að skaffa sjálfum sér aðstöðu í gegnum bankann með annarlegum hætti.
En engar, engar tilraunir voru gerðar til að setja í löggjöf einhverjar skorður við því að eignarhald eða vald þjappist saman, hvort sem menn vildu í því sambandi skoða þá leið sem Vinstri hreyfingin -- grænt framboð hefur lagt til með þak á eignaraðild, eða þá leið takmörkunar atkvæða og áhrifavalds í bönkunum sem Samfylkingin hefur verið að mæla fyrir. Og margar fleiri eru hugsanlegar. Þegar til kastanna kemur er ekki neinn vilji til að skoða neitt af þessu, af því metnaðarleysið í þessum efnum er algert. Uppgjöfin er fullkomin. Bankarnir, Síminn og þessar stofnanir eru bara afhentar. Og menn bera sig að því að ekkert er að marka talið um vilja til að tryggja hérna heilbrigða viðskiptahætti, forðast samþjöppun o.s.frv.
Og síðast en ekki síst, herra forseti, er niðurstaðan sú að á þessu öllu saman er bara haldin útsala. Bara útsala. Það hefur verið rækilega rakið hér af ræðumönnum á undan mér, hv. þm. Jóhönnu Sigurðardóttur og hv. þm. Ögmundi Jónassyni, þannig að ég þarf tímans vegna ekki að fara langt út í það.
Það er alveg ljóst að ef svo heldur sem horfir verða þau verðmæti sem almenningur í landinu fær fyrir þessa eign sína milljörðum ef ekki milljaratugum minni en eðlilegt væri, bara við svona sæmilegar jafnvægisaðstæður sem ætti að fást fyrir þessi fyrirtæki. Og mönnum ætlar ekkert að verða flökurt af því.
Menn fara jafnvel út í svo ævintýralegar aðferðir í röksemdafærslum eins og hæstv. samgrh. hér í gær, að það sé ekki sanngjarnt vegna þess að það eigi að selja almenningi og ríkið megi ekki hegða sér eins og spákaupmaður og okra á almenningi sem sé að kaupa. Bíðum við. Hefur einhver dottið á höfuðið hér? Það er almenningur sem er að selja. Það er ekki hæstv. viðskrh. Valgerður Sverrisdóttir sem er að selja erfðagóss sitt. Þetta er ekki Lómatjörn. Nei, þetta er Landsbankinn og Búnaðarbankinn sem almenningur í landinu á. Ráðherrar ríkisstjórnar Davíðs Oddssonar eiga ekkert með að umgangast þessi verðmæti eins og þetta væri þeirra einkaeign. Þeir mega halda útsölur á húsunum sínum mín vegna, og jörðunum sínum, en ekki eignum almennings. Það er siðleysi að umgangast það með þeim hætti sem hér er gert.
Ég hef hvergi heyrt um það á byggðu bóli að menn afhjúpi sig svoleiðis í forstokkuninni og kreddunni varðandi einkavæðinguna og nýfrjálshyggjuna að menn viðurkenni það beinlínis opinberlega að þeir séu tilbúnir til að afhenda slíkar eignir á undirverði. Það var hin dæmalausa yfirlýsing sem hæstv. samgrh. gaf hér í gær. Hæstv. fyrrv. fjmrh., Friðrik Sophusson, datt í pyttinn einu sinni í góðra vina hópi og sagði að það væri svo mikilvægt að einkavæða stofnanir eins og bankana, það gæti verið réttlætanlegt að selja þær á jafnvel bara hálfvirði. (VE: Samfylkingin vildi nú gefa eitthvað af þessu, dreifa þessu bara til almennings.) Hún vildi bara --- kemur ekki hv. þm. Vilhjálmur Egilsson enn einu sinni upp um sig. Það er almenningur sem á þessi fyrirtæki í dag, það vantar nefnilega inn í heilabúið á frjálshyggjuliðinu. Þeir skilja ekki þá hugsun. Þeir skilja ekki hugsun þeirra sem nálgast þetta frá félagslegum sjónarhóli og upplifa þetta sem sínar eignir. Hægra fólkið gerir það aldrei. Það sér þetta sem eitthvert fjandsamlegt ríki og þá er auðvitað eðlilegt að mönnum finnist þeir geta hegðað sér gagnvart þessu eins og þeir vilja. Þetta er bara eitthvert ópersónulegt fyrirbæri, ríkið, sem á þetta.
Ég lít á þetta sem eign almennings í landinu. Og það er það. Það er bara stigsmunur, herra forseti, en ekki eðlismunur frá þeim hugsunarhætti sem við höfum heyrt færð rök fyrir hér að það sé í lagi að selja þetta á undirverði og ræningjakapítalismanum sem menn hafa komist upp með sums staðar annars staðar í heiminum, að sölsa sjálfir undir sig eignir almennings eða henda þeim frá fólkinu eins og gert var í Rússlandi, undir ráðgjöf hægri sinnaðra hagfræðinga Alþjóðabankans og Aþjóðagjaldeyrissjóðsins. Og það hefur gerst víðar í vanþróuðum ríkjum.
Herra forseti. Það sem einnig hefur komið upp í þessu efni er að aðalatriðið í hugum þessara manna er ekki í rauninni verðið, heldur hverjir kaupa. Muna menn reiðikast hæstv. forsrh. þegar rangir aðilar náðu drjúgum hlut í Íslandsbanka? Muna menn það? Það var alveg með ólíkindum hvernig menn afhjúpuðu sig í því kasti sem þeir fengu þá. Það afhjúpar auðvitað allt heila galleríið. Það er bara helmingurinn af myndinni sem við sjáum, sá helmingur sem við erum að ræða hér, sem snýr að sölunni, snýr að því að breyta þessu úr ríkisfyrirtækjum yfir í einkafyrirtæki. Hitt, hverjir fá þetta að lokum, er undir yfirborðinu og á ekkert að ræða. Einhver sýndarmennskufrumsala til almennings á litlum hlut er eins og hver annar brandari þegar engar kvaðir fylgja sem takmarka þá samþjöppun eignarhaldsins eða tryggja t.d. að menn þurfa að eiga þetta að lágmarki í einhvern tíma o.s.frv. og ekkert er því til fyrirstöðu að þeir hlutir sópist saman á eftirmarkaði strax á næstu mánuðum og missirum, eins og raunin hefur orðið.
En nú á ekki einu sinni að standa þannig að málum. Nú er gagngert lagt upp með það að selja fáum aðilum stóra og jafnvel ráðandi hluti. Gæti þá ekki farið svo að geðsveiflur manna á næstu mánuðum og missirum réðust af því hvort réttir aðilar úr viðskiptalífinu fá að kaupa?
(Forseti (GuðjG): Nú hyggst forseti fresta þessum fundi og biður hv. þm. að gera hlé á máli sínu þegar vel stendur á í ræðu hans.)
Já, ef ég mætti þá bara ljúka ræðu minni, herra forseti, á tveim, þrem mínútum? Það stóð nefnilega einmitt svo snilldarlega á að ég hafði hugsað mér að fara að segja þetta gott í bili.
Það, herra forseti, sem afhjúpar þetta kannski hvað best er þessi tímasetning og það hugarfar sem er í kringum söluna. Það var gaman að heyra í þætti um viðskiptamál, sem ég hlýddi á fyrir nokkru, einhverja spekinga vera þar að ræða málin og stöðuna og ráðleggja fólki. Og þeir ráðlögðu mönnum að selja ekki. Þeir sögðu: Vegna núverandi aðstæðna á markaðnum er alveg augljóst mál hvað menn eiga að gera ef þeir eru með bréf í svona fyrirtækjum --- ekki selja, því það er miklu frekar að bíða dálítið spenntur eftir færum til að kaupa.
En ríkið ætlar að selja. Ríkisstjórnin ætlar að selja. Ekki eignir sínar. Nei, ég veit ekki hvort þeir eiga mikið í bönkunum, hún ætlar að selja eignir almennings nákvæmlega við þær aðstæður. Allir helstu sérfræðingar í verðbréfaviðskiptum ráðleggja mönnum að selja ekki vegna þess að ef ekki fari því verr, þá hljóti þetta heldur að rétta úr kútnum og eignirnar að verða verðmætari, enda eigi menn að líta á svona sem langtímafjárfestingu og ekki vera í einhverjum útsöluhugleiðingum þegar þeir umgangast þessi mál.
Herra forseti. Ég læt þá máli mínu lokið, þannig að það standi sem hér hafði verið um rætt að gert yrði hlé á fundinum, ef ég veit rétt, núna klukkan eitt.
(Forseti (GuðjG): Jú, það hafði verið ákveðið að gera hlé á fundinum klukkan eitt. En nú stendur þannig á að einn hv. þm. hefur óskað eftir að veita andsvar og forseta finnst skemmtilegra að andsvör séu veitt í beinu framhaldi af ræðum. Ég ætla því að gefa hv. 4. þm. Norðurl. v. Vilhjálmi Egilssyni orðið til að veita andsvar við ræðu hv. þm.)