Forsætisráðherra (Davíð Oddsson):
Herra forseti. Ég vil þakka fyrir þá umræðu sem hér hefur átt sér stað. Þetta er náttúrlega mál sem í eðli sínu er ekki pólitískt mál heldur stjórnsýslulegt mál sem æskilegt væri að ræða á þeim nótum.
Vegna þess sem hv. þm. Lúðvík Bergvinsson sagði um umburðarbréf ráðuneytisins, þá var nauðsynlegt að slíkt bréf færi þar til að lagaskilyrðum hefði verið breytt. Á því tímabili sem stóð frá dómi Hæstaréttar og þar til að lagaskilyrðum hefði verið breytt var óhjákvæmilegt að menn löguðu sig að þeim staðreyndum. Eins og við gerum öll beygjum við okkur undir dóm Hæstaréttar eins og okkur ber. Dómur Hæstaréttar byggir á tilteknum lagaskilyrðum sem hann túlkar með tilteknum hætti. Við getum verið ósátt við þá túlkun og eins og kom fram í framsöguræðu minni hafði ég efasemdir um þá túlkun. En það breytir ekki því að þó að ég hafi efasemdir um þá túlkun þá er niðurstaða Hæstaréttar niðurstaða Hæstaréttar og henni lútum við. Það eru leikreglurnar. Og meðan sá dómur stóð, byggður á þeim lögum sem í landinu voru með þeim hætti sem Hæstiréttur túlkaði þau, þá var óhjákvæmilegt af ráðuneytisins hálfu að gefa út umburðarbréf sem gerði það að verkum að starfsmenn ráðuneyta gættu sín á því að koma sér ekki í þá stöðu sem leitt gæti til þess að þeir væru þar með búnir að gera alla yfirmenn sína og ráðuneytisstjóra og upp í ráðherra, allt heila galleríið svo maður segi þetta eins og það er, óvirkt til að taka á málum í okkar litla íslenska stjórnkerfi.
Það er út af fyrir sig alveg rétt sem hv. þm. Lúðvík Bergvinsson segir að valdið í ráðuneytunum leitar að ofan og niður eftir og það má segja að ráðuneytið hafi ekki aðra stöðu en það vald sem ráðherrann hefur og búi ekki við neitt sjálfstætt vald umfram það. Það getur hins vegar ekki þýtt það að lágt settur starfsmaður, til að mynda í ráðuneyti, sem túlkar einhverja hluti og gefur út einhver fyrirmæli, sé þar með búinn að koma í veg fyrir að æðra settir starfsmenn og allt upp í ráðherrann séu þar með orðnir vanhæfir til þess að grípa í taumana. Það gengur þvert á þá stjórnskipun sem við búum við og við getum ekki búið við og það er m.a. ástæðan fyrir því að við leggjum þetta frv. fram.
Í framsöguræðu minni kom fram að við erum í sjálfu sér ekki að breyta þeim grundvallarreglum sem við töldum að stjórnsýslulögin byggðu á en það má segja að við höfum ekki með nógu afgerandi hætti tekið það fram í lögunum sjálfum. Ég vitnaði til þess í framsöguræðu minni að lögskýringargögn með stjórnsýslulögunum gáfu til kynna þann vilja hvernig bæri að túlka lögin.
Nú vitum við að í lögfræðinni eru sjónarmið uppi og hafa verið skrifaðar um það lærðar ritgerðir og lærðar bækur, til að mynda af einum fremsta dómara í hæstarétti Bandaríkjanna, dómaranum Scalia, sem heldur því mjög fram að lögin sjálf verði að lifa sínu lífi. Það þýðir ekki með öðrum orðum að gefa lögunum aukið gildi og jafnvel annan skilning en lesa má úr orðum laganna sjálfra með orðum í lögskýringum. Okkur hefur löngum verið kennt annað í lagadeild Háskóla Íslands, að menn eigi að líta til nefndarálita, menn eigi að líta til framsögu nefndarformanns, ráðherrans og greinargerða til þess að fá fram réttan skilning á lögum.
Ég er reyndar þeirrar skoðunar að ef allt þetta, framsaga ráðherrans, greinargerðin, nefndarálit meiri og minni hluta og sérstaklega framsögumanns meiri hluta, sem okkur var kennt að horfa til, ef öll þessi orð og lögskýringar ganga þvert á textann sjálfan, þá ber að fara eftir textanum en ekki þessum lögskýringargögnum því almennt séð er almenningi aðeins textinn aðgengilegur en ekki allir þessir þættir sem þarna eiga í hlut. Við erum þess vegna að bregðast við þessu með því að gera þann skilning sem við töldum að lægi í stjórnsýslulögunum og m.a. er vitnað til í lögskýringargögnum alveg skýran með hreinu og beinu ákvæði í þessum efnum til að taka af öll tvímæli í málinu. Það er það sem verið er að gera og ég hygg að það sé algerlega nauðsynlegt.
Ef við tökum dæmi vegna ræðu hv. þm. Lúðvíks Bergvinssonar, af stóru ráðuneyti eins og í Bandaríkjunum, til að mynda Pentagon. Mér er sagt að þar vinni 25 þúsund manns, það er ekki nákvæm tala en því sem næst. Getur það verið að ef einhver starfsmaður þar á bæ gefur út einhverja yfirlýsingu, þá séu þessi 25 þúsund manns upp úr og niður úr, allt upp í ráðherra öll vanhæf til að fjalla um málið? Það finnst mér með ólíkindum ef svo væri. Við verðum að taka þá reglu yfir okkar litlu ráðuneyti líka. Það lýtur út af fyrir sig sömu lögmálum.
Hitt er annað mál og var alveg rétt ábending sem hv. þm. Steingrímur J. Sigfússon kom með að með þessu orðalagi er verið, eins og hann eiginlega dró þá ályktun sjálfur, að koma í veg fyrir sjálfkrafa vanhæfi af þeim ástæðum sem ég áðan nefndi og dómurinn tekur til. En auðvitað er það svo að það gætu komið til vanhæfisástæður engu að síður þótt í hlut ætti undirmaður og menn ættu að skoða það sérstaklega í hverju falli. En sjálfkrafa vanhæfi eins og virðist mega lesa út úr þessum dómi getur ekki gengið því að það veikir svo stjórnsýsluna sem gerir hana nánast óskilvirka.
Í þessu sambandi vil ég vekja athygli á 6. kafla í greinargerðinni þar sem segir, með leyfi forseta:
,,Annað mál er að yfirmaður getur að sjálf sögðu einnig orðið vanhæfur ef aðrar vanhæfisástæður 3. gr. stjórnsýslulaganna eiga við um hann sjálfan.``
Auðvitað getum við hugsað okkur líka að það geti komið fram við meðferð máls að undirmaðurinn, hver sem hann væri, þótt það kæmi ekki fram í úrskurði, hefði borið sig saman við ráðherrann, að það kæmi síðan fram. Við þær aðstæður yrði ráðherrann væntanlega bundinn af úrskurði um vanhæfi í framhaldinu, geri ég ráð fyrir. En sjálfkrafa vanhæfur getur hann ekki orðið. Það getur í raun ekki gengið ef okkar stjórnsýsla á að ganga, fúnkera eins og sagt er, að undirmenn geti gert yfirmenn sína vanhæfa án nokkurs atbeina þeirra og án nokkurra sérstakra vanhæfisástæðna sem sé að finna í meðferð málsins. Það segir á bls. 8, með leyfi forseta:
,,Þá var loks minnt á að sú meginregla gilti að vanhæfi undirmanns til starfa sem hér væri fyrir hendi, sbr. 2. málsl. 6. gr. laga nr. 19/1991, ylli ekki sjálfkrafa vanhæfi yfirmanns ...`` Þetta er áréttað víðar í þeim köflum sem við höfum farið yfir.
Ég vek sérstaka athygli á bls. 12, næstneðstu greinarskilum, þar sem segir, með leyfi forseta:
,,Ef ráðherra og allir starfsmenn ráðuneytis eru samsamaðir við túlkun allra tilvika sem fallið geta undir 3. gr. stjórnsýslulaga er ljóst að hæfisreglur stjórnsýslulaga verða á mörgum sviðum ekki aðeins jafnstrangar og hæfisreglur dómara heldur í sumum tilvikum mun strangari.``
Það stóð aldrei til og ég hygg ekki að nokkur þingmaður hafi ætlast til að þetta væri með þeim hætti. Hér eru því vel rökstuddar lögfræðilegar greinargerðir sem liggja til grundvallar þessum tillögum. Að málinu hafa komið vandaðir lögfræðingar og ég er sannfærður um að þetta mál muni fá vandaða og faglega meðferð í hv. allshn. sem hefur alla burði til þess að fjalla um málið með þeim faglega hætti sem nauðsynlegur er til afgreiðslu þess.