[prenta uppsett í dálka] 120. fundur, 127. lþ.
Heilbrigðisráðherra (Jón Kristjánsson):
Herra forseti. Ég vil í upphafi máls míns færa skýrslubeiðanda, hv. 12. þm. Reykn., þakkir fyrir að eiga frumkvæði að gerð skýrslunnar sem er tilefni umræðunnar hér.
Hér ræðum við alvarleg og viðkvæm mál sem menn hafa e.t.v. talað um vitað um í áratugi án þess eðli málsins samkvæmt að þau hafi endilega átt heima á hinum opinbera vettvangi. Skoðun mín er sú að jafnmikilvægt og það er að ræða þessa afmörkuðu fortíð heilbrigðisþjónustunnar sé að taka tillit til og sýna þeim virðingu sem á einhvern hátt eiga hér hlut að máli. Við skulum ekki gleyma að við erum að tala um aðgerðir sem byggðust á lögum nr. 16/1938 og voru í gildi til 1975. Í fyrsta lagi er fortíðin þess vegna ekki langt að baki og í öðru lagi getur stundum verið snúið að bregða mælistiku nútímans á fortíðina eða hugmyndaheim næstsíðustu aldamótakynslóðar.
Þegar ég hafði kynnt mér efni þessarar skýrslu var mitt fyrsta verk að kalla til höfundinn sem fenginn var til að ráðast í þetta verk og þakka fyrir gott dagsverk. Unnur Birna Karlsdóttir sagnfræðingur á hrós skilið enda hefur hún leyst vandasamt verkefni með prýði og þó nokkuð hafi dregist að svara beiðninni vonast ég til að menn sjái af skýrslunni sjálfri að gerð hennar var tímafrek, fyrir utan þann tæknilega undirbúning sem nauðsynlegur er til að rannsaka jafnviðkvæm mál.
Í öðru lagi er rétt að fram komi að ég ræddi það strax við höfundinn hvort hún væri tilbúin að vinna frekari upplýsingar í hendur heilbrrh. og mér er ánægja að segja frá því í upphafi umræðunnar að sú verður raunin. Höfundur skýrslunnar hefur fallist á þá beiðni mína að kanna frekar tiltekna þætti sem fram koma í því verki sem hér hefur verið lagt fyrir Alþingi og er það starf þegar hafið.
Í fyrsta lagi hyggst höfundur gera frekari úttekt á heildarframkvæmd laganna nr. 16/1938, en nákvæmari rannsóknar er þörf, að hennar mati, til að hægt sé að átta sig betur á hvort ástæða sé til að rannsaka tiltekna þætti málsins enn frekar.
Í öðru lagi hefur höfundur skýrslunnar fallist á að fara frekar yfir tiltekin mál sem gætu hugsanlega flokkast sem vafamál á einhvern hátt. Hér er ekki síst horft til þess að svara því nákvæmar hvort dæmi eru um og þá að hve miklu leyti framkvæmd laganna víkur frá upphaflegum markmiðum þeirra.
Í þriðja lagi varpar höfundur í skýrslu sinni fram spurningum um tiltekna þætti í framkvæmd laganna sem hún hefur fallist á að skoða og reyna að skýra nánar. Í þessu sambandi þykir mér t.d. eðlilegt að gera frekari grein fyrir þeim mikla mun sem er á ófrjósemisaðgerðum kvenna og karla sem sumpart er eðlilegur, en þarfnast nákvæmari skoðunar.
Að endingu hefur Unnur Birna Karlsdóttir tekið að sér að bera saman með nákvæmari hætti framkvæmd laganna hérlendis og svipaðra laga í nálægum löndum, sem eðlilegt er þar sem lögin hér byggðust að verulegu leyti á lögum sem sett höfðu verið í Danmörku og Noregi. Þetta er vandasamt og tímafrekt mál, en sem heilbrrh. tel ég rétt að skoða þessa tilteknu þætti frekar.
Virðulegi forseti. Helstu niðurstöður skýrslunnar eru þessar:
Lögin sem ófrjósemisaðgerðirnar falla undir voru í gildi í 38 ár og tóku þau gildi eins og áður sagði 1938. Fyrsta aðgerðin var gerð það ár, sú síðasta árið 1975 þegar ný lög tóku gildi. Alls voru framkvæmdar 726 ófrjósemisaðgerðir, þar af voru 722 í flokknum vananir og fjórar aðgerðir á körlum í flokknum afkynjanir, þ.e. skurðaðgerð þar sem kynkirtlar voru numdir brott. Í skýrslunni kemur fram að tilgangurinn með fyrrnefndu aðgerðinni, vönun, hafi verið sú að gera viðkomandi ófrjóan án þess að raska kyngetu, en í þeirri síðarnefndu, afkynjun, hafi auk þess verið ætlun að svipta mann getu og kynhvöt.
98% þeirra sem gengu undir ófrjósemisaðgerðir skv. lögum nr. 16/1938 voru konur, en alls gengust 707 konur undir aðgerð og 19 karlar, fjórar afkynjanir meðtaldar. Um 55 af hundraði þeirra sem gengust undir ófrjósemisaðgerðir bjuggu í Reykjavík og nærliggjandi sveitarfélögum og um 45% voru úr kaupstöðum og öðrum sveitum landsins. 83,4% ófrjósemisaðgerða, eða alls 602 aðgerðir, voru framkvæmdar af læknisfræðilegum ástæðum, þ.e. vegna sjúkdóma og langvarandi veikinda viðkomandi, hættu á veikindum konu á meðgöngu eða misförum hennar eða barns í fæðingu, sterkum líkum á fósturskaða ef um frekari meðgöngur yrði að ræða eða erfðagöllum. Í 16,6% ófrjósemisaðgerða, eða í alls 120 aðgerðum, var andlegur vanþroski eða geðveiki sögð meginástæða aðgerðar. Um 90% þeirra umsókna um ófrjósemisaðgerðir sem komu til framkvæmda voru undirritaðar af þeim sem gekkst undir aðgerð, eða um 646 umsóknir. Alls 17 umsóknir voru undirritaðar af þeim sem gera átti ófrjóan ásamt öðrum aðila. Oftast voru það foreldrar, en einnig systkini eða skipaðir tilsjónarmenn. 59 einstaklingar voru gerðir ófrjóir án þess að undirrita beiðni um það. Í meiri hluta þeirra tilfella voru foreldrar umsækjendur eða í 42 tilvikum. Í tíu þeirra sótti foreldri um sem skipaður tilsjónarmaður barns síns þar sem það hafði náð 16 ára aldri.
Fulltrúar barnaverndarnefnda undirrituðu alls fimm beiðnir um aðgerðir sem komu til framkvæmda og framfærslufulltrúi bæjarfélags undirritaði eina. Þess utan eru dæmi um að frumkvæði að því að fólk var gert ófrjótt hafi komið frá einhverjum utan fjölskyldunnar. Hér er átt við fulltrúa félagsmálastofnana, barnaverndarnefnda, bæjarstjórna eða lækna. Upplýsingar um fjölda slíkra málsatvika liggja ekki endanlega fyrir.
Virðulegi forseti. Hér var drepið á helstu niðurstöðu skýrslunnar, en lengra mál mætti hafa um hana almennt og tiltekna þætti hennar. Ég endurtek það álit mitt að ég tel afar mikilvægt að upplýsingar þessar liggi nú fyrir og verði því eðlilegur hluti sögu okkar. Eðli málsins samkvæmt tel ég nauðsynlegt að kafa frekar ofan í tiltekna þætti skýrslunnar eins og ég sagði í upphafi máls míns og hef þegar fengið ágætan höfund hennar til að vinna áfram með málið og er hún þegar byrjuð á því verki. Lögin sem heimiluðu ófrjósemisaðgerðir voru á sinni tíð fyrst og fremst sett hér eins og annars staðar með það að markmiði að heimila ófrjósemisaðgerðir á þroskaheftu og geðsjúku fólki. Þau voru að sönnu hluti af viðurkenndri heilbrigðisstefnu á Norðurlöndum og víðar, en eins og kemur fram í sögulegu yfirliti skýrslunnar, má eflaust finna dæmi um það einhver staðar að tilhneigingin hafi verið að túlka lögin rúmt.
Virðulegi forseti. Umræða um þessa fortíð okkar er mikilvæg vegna þess að okkur er hollt að horfast í augu við fortíðina í þessu máli eins og öðrum og framtíðarinnar vegna er brýnt að læra af reynslu fortíðar. Það er von mín að umræðan hér í dag og það samkomulag sem ég hef gert við höfund skýrslunnar um framhaldsrannsóknir megi verða til þess að þeir þættir þessa viðkvæma máls sem á annað borð er unnt að upplýsa og fjalla um, muni að endingu liggja opinberlega fyrir.
