Ferill 144. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: PDF - Word Perfect.
127. löggjafarþing 2001–2002.
Þskj. 144 — 144. mál.
Tillaga til þingsályktunar
um milliliðalaust lýðræði.
Flm.: Björgvin G. Sigurðsson, Einar Már Sigurðarson, Karl V. Matthíasson,
Össur Skarphéðinsson, Þórunn Sveinbjarnardóttir, Margrét Frímannsdóttir,
Guðrún Ögmundsdóttir.
Alþingi ályktar að setja á stofn nefnd sem kanni möguleika á notkun netsins við að þróa milliliðalaust lýðræði.
Nefndin kanni hvernig hægt er að nota netið til að þróa milliliðalaust lýðræði og hafi þar að leiðarljósi öfluga persónuvernd við framkvæmd kosninga og þjóðaratkvæðagreiðslna á netinu. Nefndin skal skipuð fulltrúa Háskóla Íslands, Sambands íslenskra sveitarfélaga, stúdentaráðs Háskóla Íslands, Alþingis Íslendinga og fulltrúum allra stjórnmálaflokkanna sem sæti eiga á Alþingi.
Nefndin kanni jafnframt hvaða áhrif milliliðalaust lýðræði hefði á samfélagið, efnahagslega, félagslega og stjórnmálalega, sérstaklega með tilliti til sveitarstjórna og sveitarfélaganna þar sem auðvelt og byltingarkennt gæti verið að nota milliliðalaust netlýðræði í miklum mæli. Stefna skal að því að kosningar til Alþingis og sveitarstjórna fari samhliða hefðbundnum kosningum fram á netinu innan fárra ára.
Greinargerð.
Ljóst er að þær miklu breytingar sem orðið hafa á félagslegum og efnahagslegum aðstæðum á Vesturlöndum síðustu áratugi kalla á breytingar á lýðræðisfyrirkomulaginu. Almenn og góð menntun, mikil tölvueign, meiri frítími en nokkurn tíma áður kallar allt á að fólk hafi miklu meira um hagi sína að segja en áður. Sá tími er liðinn að fulltrúar almennings taki allar ákvarðanir og tímabært að færa valdið í meira mæli til fólksins. Netið býður upp á möguleika til að auka stórum milliliðalaust lýðræði og gera það að veruleika án þeirra galla sem fylgja tíðum þjóðaratkvæðagreiðslum, þar sem kjósendur þurfa að fara á kjörstað til að greiða atkvæði. Reynslan frá Sviss segir að kjósendur verði leiðir og kjörsókn minnki þar sem of mikið umstang fylgi því að fara oft á ári á kjörstað. Þessu gjörbreytir netið, líkt og dæmi frá Bandaríkjunum sýnir.
Netkosningar veruleiki.
Kosningar á netinu í kjölfar upplýsinga- og tæknibyltinganna eru að verða að veruleika og brýnt að kanna þegar í stað kosti þeirra og galla. Tímabært er að stíga skrefið frá Aþenu til internetsins við lýðræðislega stjórnarhætti og færa völdin í meira mæli til fólksins. Fulltrúalýðræðið hefur að mörgu leyti gengið sér til húðar, þó því fari fjarri að hægt sé að leggja það af. Fráleitt væri að tala um stjórnskipan sem byggist ekki á fulltrúalýðræðinu og hinn almenni borgari getur ekki tekið þennan þátt í störfum Alþingis í sínar hendur í almennum atkvæðagreiðslum. Kjörnir stjórnmálamenn mundu eftir sem áður semja lögin og útfæra.
Frá Aþenu til internetsins.
Í raun er kominn tími til að lýðræðið leiti upprunans, en í stað handauppréttinganna á Agora-torginu í Aþenu á gullöld Grikkja rétta menn nú upp hönd á netinu þess í stað. Fulltrúalýðræði hins illa upplýsta og fátæka almennings hefur runnið sitt skeið á enda og næsta framfaraskeið mannkynsins þarf að eiga sér stað á stjórnmálasviðinu með milliliðalausu lýðræði og notkun netsins við að koma því á, gera það ódýrara og auðveldara í framkvæmd. Því er brýnt að kanna áhrif þess á samfélagsþróunina að taka upp og efla beint lýðræði nú í kjölfar upplýsingabyltingarinnar, þegar tölvueign og tölvuaðgengi hefur aukist um mörgþúsund prósent á nokkrum árum.
Lýðræði 21. aldarinnar.
Hlutverk og tilgangur þessarar tillögu er að þróa lýðræðið áfram í ljósi aukinnar menntunar fólks og betra aðgangs að upplýsingum sem leiðir til þess að hinn almenni borgari getur nú tekið ákvarðanir í formi beins lýðræðis um mörg meginmál samfélagsins. Sú aðferð kemur þó ekki í stað þeirrar nákvæmnisvinnu sem löggjafarstarfið er. Það er fjarstæðukennt að ætla að 21. öldin sætti sig við óbreytt fulltrúalýðræði og þeim hverfandi áhrifum sem kjósendur hafa á stjórnun samfélagsins í gegnum það. Þess verður krafist að bilið á milli þeirra sem stjórna og er stjórnað minnki verulega. Við innleiðingu netsins í lýðræðisferil okkar er einnig komið á samræðu borgaranna við stjórnvöld, þar sem borgarar landsins geta lagt inn hugmyndir og verið virkir þátttakendur í stjórnun lands síns. Með sama hætti eflist og styrkist stjórnmálasamræða í millum borgaranna um kjör sín, eins og að mörgu leyti hefur nú þegar átt sér stað á netinu hin síðari ár.
Bandaríska dæmið.
Líkt og fram kemur í grein Karls Blöndal í Morgunblaðinu 16. mars árið 2000 þá gerðu bandarískir demókratar merka tilraun með lýðræði á netinu í prófkjöri sem viðhaft var í Arizona í mars 2000. Var það í fyrsta sinn sem gerð var tilraun með lagabindandi kosningu með þeim hætti í Bandaríkjunum. Ásamt netatkvæðinu var hægt að kjósa með því að mæta á kjörstað eða í pósti. Tilraunin tókst vonum framar og miklum mun fleiri tóku þátt í prófkjörinu en í fyrri prófkjörum flokksins í því fylki. Þátttaka jókst stórum og tilgangnum var náð. Skráðum kjósendum var útdeilt kennitölu og síðan þurftu þeir að skrá inn upplýsingar af tvenns konar skilríkjum til að geta greitt atkvæði á netinu, segir Karl í grein sinni. Atkvæðagreiðslan tók um tvær mínútur og kjósendur þurftu ekki að ómaka sig á kjörstað. Nema þeim sem gátu ekki eða vildu ekki kjósa á netinu stóð til boða að greiða atkvæði með hefðbundnum hætti. Kosning á netinu dregur jafnframt stórum úr því umfangi og þeim kostnaði sem fylgir stórum atkvæðagreiðslum.
Nýjar leiðir.
Það fyrirkomulag sem viðgengist hefur síðustu tvær aldirnar í formi fulltrúalýðræðisins hefur að mörgu leyti gengið sér til húðar. Það er löngu tímabært að kanna nýjar leiðir til að íbúar geti haft áhrif á stjórn samfélagsins með beinum og milliliðalausum hætti. Heimurinn hefur gjörbreyst frá þeim tíma þegar verjandi var að óskir fólksins þyrftu að fara í gegnum fulltrúa þess að einu eða öllu leyti, fulltrúa sem höfðu tíma og aðstæður til að sinna mikilvægum ákvarðanatökum en almenningur ekki. Nú hefur þorri almennings aðstæður og upplýsingu til að taka sjálfur stærri ákvarðanir um hagi sína og líf.
Starfsemi flokkanna.
Milliliðalaust lýðræði í gegnum netið þar sem fólkið tekur í æ meira mæli ákvarðanir sjálft er sú framþróun sem þarf að eiga sér stað í stjórnmálalífinu. Þá í formi þjóðaratkvæðagreiðslna þar sem ákveðinn hluti atkvæðisbærra borgara getur krafist þess að ákveðin mál verði tekin til atkvæða af þegnum þjóðarinnar eða íbúum einstakra sveitarfélaga, sérstaklega með tilliti til þeirra auknu verkefna sem sveitarfélögunum hefur verið falið. Einnig ber að skoða sérstaklega hvernig notkun netsins getur, og hefur þegar, gjörbreytt starfsemi og eðli stjórnmálaflokka og þátttöku félaga þeirra í starfseminni, í gegnum netið og tölvupóstlista og hina ýmsu umræðuhópa sem starfræktir eru á netinu og fólk skráir sig sérstaklega í. Þetta er umbylting á möguleikum til öflugrar og skapandi stjórnmálaumræðu innan flokka. Með þessum hætti styrkir netið stjórnmálastarf og stjórnmálaflokka í stað þess að veikja, eins og vikið er að síðar.
Persónuvernd.
Hættan er sú að tíðar atkvæðagreiðslur valdi því að fólk verði leitt á því að taka þátt í þeim, nenni ekki að ómaka sig á kjörstað oft eða nokkrum sinnum á ári. Lausnin á þeim vanda og fram hjá þeirri hættu er lýðræði á netinu. Við þróun og notkun netsins við atkvæðagreiðslur er brýnt að gæta fyllsta öryggis við persónuvernd og kanna til hlítar allar leiðir til að tryggja það í rafrænum kosningum. Gæta skal þess að áfram verði viðhafðar hefðbundnar atkvæðagreiðslur til hliðar við netkosningar til að tryggja að fólk sem sökum fátæktar, elli eða annarra aðstæðna getur ekki nýtt sér netið hafi fulla aðkomu að kosningunum. Stefna skal að því að allar þjóðaratkvæðagreiðslur fari fram á netinu, samhliða hefðbundnum kosningum eða póstkosningum og síðar meir kosningar til Alþingis og sveitarstjórna.
Gætt að minnihlutahópum.
Mesta áhyggjuefnið er hvernig minnihlutahópum reiðir af við beint lýðræði, og sérstaklega beint lýðræði á netinu. Tryggja þarf að engir hópar verði út undan í þessari þróun enda er tilgangurinn stóri að gera fólk að betri og ábyrgari borgurum. Tölur sýna að þátttaka fólks sem er fátækt og lítið menntað er minni en annarra í þjóðaratkvæðagreiðslum, svo dæmi sé tekið. Skoða þarf sérstaklega hvernig tryggja má að kjör og aðgengi tiltekinna minnihlutahópa að samfélaginu og ákvarðanatöku innan þess versni ekki í milliliðalausu lýðræði, heldur batni.
Spilling og mútur.
Meginviðfangsefni stjórnmálastarfsins er að komast að því hvaða lausnir flestir telja bestar og séu til mestra hagsbóta. Einfaldast er að spyrja fólkið að því beint í stað þess að fela það nokkrum fulltrúum þess. Beint lýðræði upprætir óhófleg áhrif fjársterkra og háværra hagsmunaafla sem oft hafa mikil áhrif á kjörna fulltrúa stjórnmálaflokkanna, ekki síst þegar litið er til Íslands þar sem bókhald flokkanna er lokað og fjárreiður þeirra leyndarmál, í því efni vísa flutningsmenn í frumvarp Jóhönnu Sigurðardóttur alþingismanns um fjárreiður flokkanna. Miklu erfiðara er að hafa áhrif á kosningu heillar þjóðar enda erfitt að múta þjóð og erlendar rannsóknir frá Bandaríkjunum og Sviss sýna fram á að fjársterk hagsmunasamtök mega sín mun minna í þjóðaratkvæðagreiðslum en í beinum áhrifum á kjörna fulltrúa. Fjölmiðlar og borgarar landsins eiga skýlausa kröfu á að vita hvaða stórfyrirtæki hafa styrkt flokkanna og sjá þannig svart á hvítu hver ítök þeirra eru í viðkomandi flokki.
Leynd og pukur með fjármál flokkanna grafa undan tiltrú almennings á stjórnmálum og stjórnmálamönnum og þar með lýðræðinu. Það er ekki hægt að byggja upp öflugt samfélag nema við búum við öflugt lýðræði. Ríki leynd yfir fjárreiðum stjórnmálaflokka er líklegt að dragi úr trausti almennings gagnvart lýðræðislega kjörnum fulltrúum þjóðþinga og ekki síður gagnvart stofnunum samfélagsins, sem hafa umboð löggjafarvaldsins til að sinna eftirliti með leikreglum samfélagsins. Milliliðalaust lýðræði er leiðin til að brjóta á bak aftur ægivald hagsmunaaflanna og peningaaflanna í samfélaginu og færa valdið til fólksins milliliðalaust.
Hæg þróun.
Ákveðin skilyrði þarf að setja um umfang mála sem borin eru undir þjóðina og fjölda þeirra á ári. Brýnt er að ofgera ekki þjóðinni með of tíðum atkvæðagreiðslum. Notkun netsins slær hins vegar á hættuna á því að fólk hætti að ómaka sig við að mæta á kjörstað þar sem miklum mun auðveldara verður að framkvæma kosninguna. Þróunin frá Aþenu til internetsins hefur í sjálfu sér verið afar hæg ef miðað er við þær miklu breytingar sem orðið hafa á samfélagsháttum og aðstæðum almennings í lýðræðislöndum heims síðustu tvö hundruð árin.
Ísland tilraunastofa.
Þegar litið er til framþróunar lýðræðisins er gagnlegt að vitna til orða Jóns Baldvins Hannibalssonar sendiherra og fyrrum alþingismanns jafnaðarmanna: „Íslendingar ættu að geta hugsað sér að verða tilraunastofa í frekari þróun lýðræðislegra stjórnarhátta vegna lýðræðishefðar okkar, menntunarstigs og fámennis þjóðarinnar sem ætti að auðvelda að láta tilraunina heppnast. Lýðræði okkar er í grundvallaratriðum vanburðugt og ófullkomið vegna þess að við höfum aldrei í lýðveldissögunni notið þeirra grundvallarmannréttinda sem felast í jöfnum atkvæðisrétti, einn maður eitt atkvæði, né heldur notið þess að geta ráðið persónuvali í kosningum. Af þessum sökum er vafalaust kominn tími til að endurmeta reynsluna og hugsa stærra. Hugmyndir um að nýta upplýsingatækni og miðlun í tilraunum með þjóðaratkvæðagreiðslur og beina þátttöku almennings, með minna vægi fulltrúalýðræðisins, eru fyllilega tímabærar og mjög áhugaverðar. Tilgangurinn er auðvitað að auka ábyrgð og sjálfsaga kjósenda, þeir yrðu að taka beina ábyrgð á afleiðingum gerða sinna með slíku vali. Það væri verið að styrkja þá sem stoð lýðræðisins sem byggist ekki aðeins á réttindum heldur líka skyldum.“ Jón Baldvin Hannibalsson, Mbl. 25. maí 1997.
Jafn atkvæðaréttur.
Um leið og við eflum beint lýðræði er nauðsynlegt að jafna atkvæðaréttinn til fulls og gera Ísland að einu kjördæmi. Fyrir því eru engin rök að atkvæði allra Íslendinga séu ekki jafngild. Misjafnt vægi atkvæða er ekkert annað en skýlaust mannréttindabrot og svartur blettur á stjórnmálum landsins. Jafn atkvæðisréttur er þó fyrst og fremst spurning um mannréttindi og með því að gera landið að einu kjördæmi þá væri tryggt að allir í landinu hefðu nákvæmlega sömu möguleika til að hafa áhrif á stjórn landsins, því öll atkvæði væru jafnþung.
Stefna ætti að því um leið og stigin eru fyrstu skref í átt til milliliðalauss lýðræðis að atkvæðavægi verði jafnt með því að landið verði gert að einu kjördæmi.
Breytt stjórnmál.
Milliliðalaust og beint lýðræði hefur það vissulega í för með sér að það veikir stjórnmálaflokkana sem lýðræðislega kjölfestu í stjórnmálum en styrkir þá með öðrum hætti, eins og komið er inn á í greinargerðinni. Hins vegar hefur það á margan hátt átt sér stað nú þegar. Með hruni alræðisríkjanna í austri hefur vægi hinnar hugmyndafræðilegu baráttu sem skipaði fólki í tvær hatrammar fylkingar, gráar fyrir pólitískum járnum, minnkað verulega þó að átök hugmyndafræðinnar séu að sjálfsögðu enn við lýði og verði alltaf þegar menn takast á um hlutverk ríkisvaldsins, skattheimtu og forgangsröðun verkefna hins opinbera o.s.frv. Á móti kemur að með endalokum átakanna miklu á milli pólanna tveggja sem tókust á í kalda stríðinu skapast jarðvegur fyrir heilbrigða stjórnmálaumræðu og þar af leiðandi fyrir milliliðalaust lýðræði. Líkt og segir í þeirri máttugu úttekt sem breska tímaritið Economist gerði fyrir fimm árum og Morgunblaðið birti í aukablaði árið 1997: „En þetta eru smáatriði borið saman við þá hávaðasömu bardaga sem sósíalisminn og einstaklingshyggjan, markaðshagkerfið og miðstýringin háðu forðum.“ Mbl. 25. maí 1997.
Hvað er lýðræði?
En hvað er lýðræði? Ef við skilgreinum lýðræði sem hugmyndina um að fólkið skuli ráða þá er milliliðalaust lýðræði mun nær upprunanum en það lýðræðisfyrirkomulag sem tíðkast hefur víðast hvar og felur í sér kosningar til löggjafar- og eða framkvæmdarvalds á nokkurra ára fresti. Til að taka nýlegt íslenskt dæmi um raunverulegt lýðræði má nefna atkvæðagreiðsluna sem átti sér stað í Reykjavík fyrir nokkrum mánuðum um framtíðarstað flugvallarins í Vatnsmýrinni. Sú atkvæðagreiðsla var merkileg tilraun í milliliðalausu lýðræði og líklegt er að hún gefi tóninn fyrir innleiðingu beins lýðræðis á sveitarstjórnarstiginu, þar sem það á allra best við og líklegast til að taka út sinn þroska sem lýðræðisform framtíðarinnar.
Tæknin hefur breytt eðli og inntaki lýðræðisins, líkt og Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands, sagði svo eftirminnilega í ræðu við setningu Alþingis í október árið 2000. Nú er einstaklingurinn hjá jafn vel upplýstri þjóð og Íslendingum þess umkominn að veita álit sitt og umsögn, nánast hvenær sem er í krafti þekkingar sinnar og hæfni. Menntabyltingin og aðgengi að upplýsingum gera þetta að veruleika og eiga að fleyta okkur frá fulltrúalýðræði síðustu alda til milliliðalausrar þátttöku borgaranna sjálfra við stjórnun samfélags síns.
