Flm. (Jóhann Ársælsson):
Hæstv. forseti. Ég er 1. flm. að frv. sem allur þingflokkur Samfylkingarinnar flytur um stjórn fiskveiða.
Meginatriði frv. eru þessi:
1. Útthlutun aflahlutdeilda án endurgjalds verður afnumin í jöfnum áföngum á tíu árum en útgerðum fiskiskipa þess í stað gefinn kostur á aflahlutdeildarsamningi til fimm ára í senn á markaði þar sem öllum útgerðum sambærilegra fiskiskipa er fenginn jafn réttur og nýliðun þar með auðvelduð. Greiðslum fyrir veiðiheimildir verður dreift á það ár sem þær eru nýttar á. Allar aflahlutdeildir verða komnar á markað eftir tíu ár samkvæmt þessari tillögu.
2. Fiskveiðiflotanum verður skipt í þrjá útgerðarflokka, m.a. til að tryggja hagsmuni landvinnslunnar og strandveiðiflotans, og fær hver um sig tiltekinn hluta heildaraflahlutdeilda. Smábátunum er heimilað að leigja til sín aflakvóta frá öðrum útgerðarflokkum en útgerðarmenn annarra fiskiskipa öðlast ekki heimild til að leigja til sín aflakvóta frá smábátum.
3. Sérstakt tillit verður hægt að taka til sjávarbyggða þar sem við mikla atvinnuerfiðleika er að etja vegna skorts á afla til vinnslu með því að heimila sérstakt útboð á aflahlutdeildum til útgerða sem skuldbinda sig til að landa fiski til vinnslu á viðkomandi stað.
4. Vilji útgerð ekki nýta aflahlutdeild sem hún hefur aflað sér á markaði er henni ekki heimilt að framselja hlutdeildina heldur skal skila henni inn og verður hún þá umsvifalaust boðin öðrum útgerðum. Einungis verður hægt að leigja frá sér innan ársins allt að 50% af aflaheimildum hvers árs, enda hafi útgerð staðið skil á greiðslu vegna heimildanna. Framsalskerfi aflahlutdeilda og aflamarks samkvæmt núverandi úthlutunarkerfi verður óbreytt þau tíu ár sem tekur að hverfa frá því, þ.e. því kerfi sem er í gildi núna.
5. Tekið er á brottkasti með því að leyfa löndun á afla utan kvóta. Verð aflans skal miðast við að útgerðir hagnist ekki á slíkum veiðum en skaðist þó ekki við að koma með fiskinn að landi. Slíkur afli skal seldur hæstbjóðanda og mismunur af andvirði þess sem útgerðin fær og greidds verðs skal renna til hafrannsókna.
6. Fiskistofu verður falið að hafa umsjón með útboðum aflahlutdeilda en henni jafnframt gefin heimild til þess að fela öðrum aðilum einstaka þætti framkvæmdarinnar. Innheimta leigugjalda á sér stað þrisvar á ári á leigutímanum, jafnóðum og veiðum vindur fram. Leigutekjur renna í ríkissjóð og er m.a. ætlað að standa undir kostnaði hins opinbera af nýtingu auðlindarinnar, svo sem vegna hafrannsókna og eftirlits.
7. Skipuð verður sérstök nefnd sérfræðinga til þess að fylgjast með áhrifum og afleiðingum þessara breytinga, svo sem hvað varðar framsal aflaheimilda og vanda sjávarbyggða, og getur hún lagt til breytingar ef þurfa þykir hvenær sem er á tímabili kerfisbreytingarinnar. Innan fimm ára skal nefndin skila Alþingi sérstakri skýrslu um málið.
Þá kem ég að grundvelli stefnumörkunarinnar.
Stjórn fiskveiða hefur um árabil verið eitt helsta deilumál meðal þjóðarinnar. Eftir að ljóst varð að takmarka þyrfti aðgang að auðlindinni hefur verið harðlega gagnrýnt að sameign þjóðarinnar skuli hafa verið afhent tilteknum aðilum án endurgjalds og að þeir hafi síðan verið sjálfráðir um hvort þeir nýttu veiðiréttindi sín til eigin veiða, leigðu þau öðrum eða seldu. Atvinnuréttindum í greininni og aðgangi að sameiginlegri auðlind þjóðarinnar var þannig breytt í sérréttindi. Þar með var jafnræði og atvinnufrelsi í þessari grein raskað. Útgerðarmenn hafa fengið að hagnast í skjóli sérréttinda samkvæmt núgildandi kerfi. Það verður aldrei sátt meðal þjóðarinnar um núgildandi úthlutun veiðiréttinda. Það stangast á við réttlætiskennd landsmanna að helsta auðlind hennar skuli þannig afhent fáum sem ígildi eignar.
Við framboð Samfylkingarinnar var sú stefna mótuð að komið skyldi á jafnræði þeirra sem nýta sjávarauðlindina. Þær vonir voru bundnar við niðurstöðu auðlindanefndar, að tillögur hennar gætu skapað grundvöll sátta um nýtingu auðlinda í þjóðareign. Sú von brást.
Þegar tillögur endurskoðunarnefndarinnar um stjórn fiskveiða komu fram var sú nefnd klofin. Meiri hluti hennar, fulltrúar Sjálfstfl. og annar fulltrúi Framsfl., vildi fara afbrigði að veiðigjaldsleið. Fulltrúi Samfylkingarinnar, sá sem hér stendur, vildi ásamt fulltrúa Vinstri hreyfingarinnar -- græns framboðs og hinum fulltrúa Framsfl. hins vegar fara fyrningarleið. Fulltrúi Samfylkingarinnar lagði til að farin yrði fyrningarleið á grundvelli tillagna Samfylkingarinnar.
Góð samstaða virtist á tímabili í nefndinni um að breyta ætti veiðiréttinum í aflahlutdeildarsamninga. Til þess hefði þurft innköllun veiðiheimilda og nýja úthlutun. Þeir sem skipuðu meiri hlutann hlupu frá þeirri umræðu þegar þeim var ljóst að Samfylkingin mundi aldrei samþykkja að þessum samningum yrði úthlutað eingöngu til þeirra sem eru nú handhafar kvótans. En það var þeirra krafa.
Ég sem fulltrúi Samfylkingarinnar gerði þá kröfu að þeir sem vildu stunda útgerð fengju jafnan rétt til að keppa um þessar veiðiheimildir sem breytt yrði í hlutdeildarsamninga. Helstu rök andstæðinga þeirrar leiðar voru þau að útgerðir mundu ekki þola innköllun veiðiheimilda vegna þess að þær yrðu að kaupa sambærilegar heimildir á markaðnum og þær misstu við innköllunina. Margar þessara útgerða höfðu goldið þessar veiðiheimildir fullu verði. Slík aðferð væri skattur á útgerðina, sögðu fulltrúar meiri hlutans.
Meiri hlutinn sleit síðan öllum viðræðum, lagði hugmyndir um aflahlutdeildarsamninga á hilluna og lagði fram tillögur sínar um þá leið sem Landssamband íslenskra útvegsmanna féllst á þegar auðlindanefnd skilaði af sér. Ekki fór þó meiri hlutinn að tillögum auðlindanefndar um aukinn aðgang að veiðiheimildum eða uppboð á heimildum vegna kostnaðargjalda.
Fyrirsjáanlegt er að ekki er unnt að fara þessa leið þannig að jafnræði og réttlæti verði tryggt. Í þessari leið felst áframhaldandi einokun og greinin verður áfram undir pilsfaldi stjórnvalda þar sem gert er ráð fyrir pólitískum ákvörðunum um upphæð veiðigjaldsins. Þessi tillaga er auk þess ekki í samræmi við meginlínu tillagna auðlindanefndarinnar. Þar er gert ráð fyrir jafnræði aðila til nýtingar auðlinda í þjóðareign með útboðum nýtingarréttinda, að því tilskildu að samkeppnisaðstæður séu fyrir hendi. Tillaga auðlindanefndarinnar um svokallaða fyrningarleið er hins vegar í þeim anda. Þetta frumvarp þingflokks Samfylkingarinnar er því í samræmi við aðaltillögu auðlindanefndar um ráðstöfun annarra auðlinda í þjóðareign þar sem jafnræði og opinn aðgangur að nýtingunni er hafður að leiðarljósi.
Enginn vafi er á því að fyrningarleiðin, og þar með þetta frumvarp þingflokks Samfylkingarinnar, leysir úr aðalágreiningnum um aðgang og gjaldtöku fyrir aðgang að sjávarauðlindinni. Veiðigjaldsleiðin gerir það ekki og átökin um auðlindina halda áfram til óbætanlegs tjóns fyrir útgerð á Íslandi og þar með eiganda auðlindarinnar, þjóðina sjálfa.
Frumvarpið gerir ráð fyrir að úthlutun aflaheimilda verði í stigvaxandi mæli í formi aflahlutdeildarsamninga sem verði seldir á markaði þar sem jafnræði ríkir. Með vísan til þess sem fram kemur í þessari greinargerð um að löggjafinn hafi heimildir til að breyta núgildandi fiskveiðistjórnarkerfi sýnist þingflokknum ekkert því til fyrirstöðu að komið verði á kerfi sem byggist á gerð slíkra samninga við þá sem reiðubúnir eru að greiða fyrir þá hæsta verð enda sé jafnræðis gætt meðal bjóðenda. Það er mat þingflokksins, stutt lögfræðilegum úttektum, að kerfi af þeim toga sem lagt er til að komið verði á rúmist fyllilega innan marka stjórnskipunarinnar.
Aflamarkskerfið hefur verið notað annars vegar sem fiskveiðistjórnarkerfi og hins vegar í hagrænum tilgangi. Leiga veiðiheimilda er aðferð sem tryggir að mati hagfræðinga að fiskveiðiarðurinn verði áfram til staðar en hann mun skiptast með öðrum hætti en hann gerir nú. Sú aðferð sem notuð verður við uppboð veiðiréttarins mun ráðast af þeim markmiðum sem stefnt verður að. Þingflokkur Samfylkingarinnar telur að með þeim reglum sem settar verði skuli gæta sérstaklega að eftirfarandi:
Að fulls jafnræðis milli þeirra sem starfa í greininni verði gætt,
að stöðugleiki skapist í greininni,
að reglur verði einfaldar og skýrar og þátttaka á markaðnum aðgengileg um allt land,
að framboði veiðiheimilda verði dreift með það að markmiði að verðlag verði sem stöðugast og útgerðarmenn hafi gott ráðrúm til að meta stöðu sína með tilliti til verðlags á heimildunum.
Heildarafli einstakra fisktegunda verður áfram ákveðinn árlega samkvæmt tillögum vísindamanna og fiskveiðiárið verður óbreytt. Lagt er til að sú leið verði valin að bjóða til sölu aflahlutdeildarsamninga. Með því móti verður auðveldara að gefa útgerðinni kost á veiðiheimildum til lengri tíma og það einfaldar kerfið hvað varðar breytileika fiskstofnanna.
Leiga veiðiheimilda innan ársins hefur verið hluti af viðskiptum með aflaheimildir á undanförnum árum. Eftir að frjálst framsal aflaheimilda var leyft árið 1990 myndaðist strax markaður með slíkar leiguheimildir. Útgerðarmenn þekkja vel til þessa leigukerfis. Takmarkað framboð hefur hins vegar spennt leiguverð langt upp fyrir þau mörk sem jafnvel bestu útgerðir geta borgað. Verðið sem þar hefur ríkt er jaðarverð sem ræðst af ýmsum öðrum aðstæðum en hagnaði af veiðum á viðkomandi tegund. Að loknu aðlögunartímabili, þegar allar aflahlutdeildir eru komnar á markað, má ætla að leigugjald verði í fullu samræmi við afkomumöguleika útgerðarinnar.
Aflahlutdeildarsamningar sem útgerðir leigja til sín til fimm ára verða ekki framseljanlegir. Útgerðirnar geta hins vegar skilað samningunum til baka ef þær af einhverjum ástæðum sjá sér ekki hag í að nýta þá. Er með því horfið frá meginreglu núgildandi laga um óheft framsal aflahlutdeildar. Þingflokkurinn telur þó ekki skynsamlegt að breyta reglum um framsal aflahlutdeilda eða aflamarks í núgildandi kerfi meðan á aðlögunartímanum stendur. Fráleitt væri hins vegar að leyfa eingöngu þeim sem eru handhafar þeirra heimilda úr því kerfi að leigja frá sér og til sín. Af þessum ástæðum og til að viðhalda nauðsynlegum sveigjanleika í kerfinu er lagt til að þeir sem leigja til sín aflahlutdeild eftir nýju kerfi geti leigt frá sér 50% aflamarks innan ársins, enda hafi þeir þá staðið skil á leigugjaldinu.
Leigugjald verður innheimt árlega á þremur gjalddögum. Í því er fólgið mikið hagræði fyrir útgerðina þar sem aðgangur hennar að veiðiheimildum verður allur annar en ef reiða þyrfti fram fimm ára leigu á einu bretti. Þetta auðveldar líka aðgang nýliða að greininni.
Þetta gerbreytir í raun og veru möguleikum nýliða til þess að hefja útgerð.
Þingflokkur Samfylkingarinnar telur mikilvægt að útgerðinni verði gert fært að laga sig að þeim breytingum sem hér er lagt til að gerðar verði á stjórn fiskveiða. Í frumvarpinu er lagt til að aðlögun að leigukerfinu ljúki á fiskveiðiárinu 2011/2012.
Aðlögunartíminn miðast við að komið verði í veg fyrir fjárhagsleg áföll útgerðarinnar eða annarra sem hagsmuna eiga að gæta, m.a. vegna fyrri fjárfestinga í aflahlutdeildum. Hann má þó ekki vera mjög langur vegna þess að hann skekkir verulega samkeppnisaðstöðu útgerða á leigumarkaðnum. Úthlutun samkvæmt eldra kerfi, til þeirra útgerða sem hafa besta kvótastöðu, veitir þeim forskot í samkeppninni og virkar með sama hætti og um ríkisstyrk væri að ræða.
Í núgildandi lögum um stjórn fiskveiða kemur sú regla fram í 2. mgr. 7. gr. að veiðiheimildum á þeim tegundum sem heildarafli er takmarkaður af skuli úthlutað til einstakra skipa. Hverju skipi er úthlutað tiltekinni hlutdeild af leyfðum heildarafla tegundarinnar og nefnist hún aflahlutdeild skips. Aflahlutdeild skips helst óbreytt frá ári til árs og er því varanleg.
Frumvarpið gerir ráð fyrir að varanleg aflahlutdeild þeirra sem notið hafa úthlutunar á grundvelli núgildandi laga skerðist til fulls á tíu árum. Lagt er til að á aðlögunartímanum verði veiðirétturinn skertur jafnmikið öll árin. Með þessari aðferð fæst einföld og jöfn aðlögun. Þessi leið er valin með það fyrir augum að koma á jafnræði og sanngirni í atvinnugreininni en á sama tíma að veita þeim sem hafa aflahlutdeild samkvæmt núgildandi kerfi hæfilegt svigrúm til aðlögunar að breyttum aðstæðum.
En það þarf að gera ráð fyrir ákveðinni óvissu. Það þarf að gera öryggisráðstafanir.
Við breytingar á lögunum um stjórn fiskveiða þarf að leitast við að skapa greininni sem best starfsumhverfi og tækifæri til að laga sig að breyttum aðstæðum og eru þær breytingar sem hér er lagt til að verði gerðar við þetta miðaðar.
Margir óttast að rask geti orðið á útgerðarmynstri við breytingar á aðgangi að veiðiheimildum. Stórar og öflugar útgerðir geti náð til sín enn meiri veiðirétti og aukið vanda smærri útgerðarstaða og útgerða. Þingflokkurinn telur rétt að farið verði varlega í þessu efni meðan reynsla kemst á nýja skipan. Þess vegna er lagt til að heimilt verði að skipta flotanum í útgerðarflokka og eru þrír útgerðarflokkar skilgreindir sérstaklega. Með þessu er stórskipaútgerðin skilin frá grunnslóðarveiðiflotanum og smábátum afmarkaður sérstakur ,,pottur``. Þessi tilhögun á að tryggja að tilfærslur veiðiheimilda valdi ekki stórkostlegri röskun. Einnig munu allar heimildir til sérveiða verða boðnar sérstaklega til leigu.
Enginn vafi er á að staða sjávarbyggðanna mun batna við þá breytingu sem hér er lögð til ef stjórnvöld móta reglur um aðlögun að nýju kerfi og meðferð leiguheimilda með jafnræði og réttlæti í huga. Stöðugt framboð leiguheimilda og lækkun stofnkostnaðar í útgerð mun tryggja stöðu nýliða í greininni. Sjávarbyggðirnar munu líka hafa allt aðra og betri stöðu en þær hafa nú í samkeppninni um veiðiréttinn.
Þingflokkurinn telur þó rétt að gæta fyllstu varúðar hvað varðar byggðarlög sem standa höllum fæti og er þess vegna gert ráð fyrir að Byggðastofnun geti, að ósk viðkomandi sveitarstjórnar, lagt mat á stöðu slíkra útgerðarstaða. Ráðherra getur á grundvelli slíks mats tekið til ráðstöfunar veiðiheimildir í því skyni að tryggja atvinnu á viðkomandi svæði.
Lagt er til að Fiskistofa beri ábyrgð á útleigu veiðiheimildanna. Stofnunin sér um eftirlit með veiðum og að þær séu í samræmi við úthlutaðar heimildir. Allar upplýsingar um flotann og veiðirétt hans eru þar ævinlega til reiðu og þess vegna er skynsamlegt og hagkvæmt að fela stofnuninni þetta verkefni. Fiskistofu yrði hins vegar gefin heimild til að fela öðrum aðilum að sjá um framkvæmd einstakra þátta en bæri þá ábyrgð á eftirliti með þeirri starfsemi.
Í frumvarpinu er lagt til að þeir fjármunir sem til falla vegna leigu veiðiheimilda renni í ríkissjóð. Þingflokkur Samfylkingarinnar telur að við ákvarðanir um nýtingu fjármunanna hljóti hafrannsóknir og annar kostnaður við nýtingu auðlindarinnar að verða efst á blaði en einnig að taka eigi sérstakt tillit til byggðasjónarmiða og hagsmuna sveitarfélaga þegar þessum fjármunum verður ráðstafað.
Jafnframt er gert ráð fyrir breytingum á öðrum lögum. Þar má nefna breytingar á lögum um tekjuskatt og eignarskatt.
Í þeim breytingum felst að útgjöld vegna leigu veiðiheimilda á uppboði skuli heimilt að færa til rekstrargjalda innan hvers rekstrarárs í samræmi við það hvernig útgjöldin falla til. Jafnframt skuli heimilt að afskrifa á næstu tíu árum með 10% afskriftahlutfalli ár hvert þær aflahlutdeildir sem keyptar hafa verið og óafskrifaðar eru.
Einnig verða lagðar til þær breytingar á 17. gr. laganna að óheimilt verði að fresta greiðslu skatts af söluhagnaði hlutabréfa eða komast hjá skattgreiðslu söluhagnaðar af hlutabréfum með kaupum á nýjum.
Breytingar á lögum um Þróunarsjóð sjávarútvegsins eru líka lagðar til.
Í þeim breytingum felst að gjald í Þróunarsjóð sjávarútvegsins skuli aðeins greiða af þeim afla sem ekki er tilkominn vegna uppboðs á aflahlutdeild og skal þróunarsjóðsgjaldið aðlagað þeim breytingum þannig að sjóðurinn geti lokið þeim verkefnum sem hann nú hefur innan tiltekins tíma.
Hæstv. forseti. Ég hef nú lokið við að fara yfir greinargerðina sem fylgir frv. Mig langar til þess að bæta við fáeinum orðum.
Ég vil byrja á því að tína það til að í Morgunblaðinu á gamlársdag skrifaði hæstv. forsrh. Davíð Oddsson í miðopnu grein sem hann kallaði: Við áramót. Í VIII. kafla þeirrar greinar fjallaði forsrh. um þá niðurstöðu Framsfl. og Sjálfstfl. að setja á veiðigjald, en með þeirri ákvörðum lýstu flokkarnir yfir að þeir hefðu uppfyllt kosningaloforðin sín um sátt um sjávarútvegsmálin.
Allt sem Davíð hefur að segja um þetta mikla átakamál fer hér á eftir. Hæstv. forsrh. skrifaði, með leyfi hæstv. forseta:
,,Umræðan um ókosti og ágæti svonefnds veiðileyfagjalds var yfirþyrmandi á síðasta áratug. Hún var stundum á undarlegasta plani, vafin inn í vanþekkingu, útbíuð í áróðri og slengt fram í slagorðastíl. Virtist þessu aldrei ætla að linna og þekkingin og skilningurinn virtist verða veikari við vaxandi umræðu. Að lokum náðu menn þó saman um að láta skoða málið af yfirvegun og festu. Þeir sem til þess voru fengnir höfðu mjög ólíkar forsendur í sínu farteski. En það breytti því ekki að það tókst að greina deiluefnið á málefnalegan hátt og sigta mesta bullið burtu. Og það sem meira var, það fékkst niðurstaða í formi sanngjarnrar sáttargjörðar. Og þótt sumum líki það ekki er bersýnilega furðu góð eining um þá niðurstöðu.``
Svo mörg voru þau orð. Forsrh. þjóðarinnar hefur talað og kveðið upp sinn dóm. Fyrst kvartar hann og vælir yfir umræðu síðasta áratugar, sem hefur farið fram um mesta ránsskap sögunnar, ránsskap sem var framkvæmdur af kjörnum leiðtogum landsins og hefur verið reynt með öllum ráðum að festa í sessi undir forustu hæstv. forsrh. Samstarfsmenn hans hafa allan tímann, þrátt fyrir staðfasta andstöðu þjóðarinnar gegn þessari gripdeild, kosið að tala fögrum orðum um sameiginlega auðlind þjóðarinnar á meðan þeir hafa verið að færa þessa auðlind fáum útvöldum.
Það eru sem betur fer ekki önnur dæmi um jafnóheiðarlega framgöngu í stjórnmálum á Íslandi. Fyrir síðustu kosningar óttuðust þeir sem þarna hafa farið fram að nú væri komið að skuldadögunum við kjörborðið og þorðu ekki annað en að lofa því að gangast fyrir þjóðarsátt um málið. Niðurstöðuna þekkir þjóðin. Það er stóra sáttin sem var gerð af hæstv. forsrh. Davíð Oddssyni og hæstv. utanrrh. Halldóri Ásgrímssyni við LÍÚ og kannski Moggann. Engir aðrir fögnuðu a.m.k. niðurstöðunni enda er gert ráð fyrir því að óbreytt kerfi einkaeinokunar verði í gildi. Áfram skal fótumtroða jafnræði og atvinnufrelsi til að stunda sjávarútveg. Möguleikar til nýliðunar í greininni eru engir og framtíð margra sjávarbyggða algerlega á valdi duttlunga þeirra sem fara nú með eignaréttinn og kasta á milli sín fjöreggjum sjávarbyggðanna á hlutabréfamarkaðnum.
Fólkið sem vill geta látið til sín taka í atvinnulífi sér ekki framtíð í slíku umhverfi. Þess vegna hefur vilji ungs fólks til að setjast að í sjávarbyggðum verið að fjara út því meir sem afleiðingar þessarar helstefnu hafa komið í ljós.
Það er alveg ljóst af þessum orðum formanns Sjálfstfl. að hann er svo veruleikafirrtur í mati sínu á þessu máli að hann ætlar, og líklega formaður Framsfl. líka, að reyna að skrökva því inn á þjóðina að það hafi orðið einhver sátt um þessa niðurstöðu þeirra félaganna. Þjóðinni er hins vegar alveg ljóst að kosningaloforðið um sáttina í þessu mikilvæga máli var svikið með öllu. Það er þó gott við þá stöðu sem upp er komin að nú verða stjórnarflokkarnir að verja niðurstöðu sína í málinu undanbragðalaust. Það þýðir ekki að skrökva meira sáttatali í eyru kjósenda og nú verða kjósendur, sem langflestir eru andstæðingar þess að gefa úterðarmönnum auðlindina, að gera það upp fyrir sig hvort þeir styðja stjórnarflokkana og þar með þessa niðurstöðu þeirra höfðingjanna hæstv. utanrrh. Halldórs Ásgrímssonar og hæstv. forsrh. Davíðs Oddssonar.
Atvinnufrelsi í sjávarútvegi verður ekki endurheimt með þessa tvo sáttasemjara í forustu ríkisstjórnar. Það er alveg ljóst. Þjóðin vill ekki sáttina þeirra og kjósendur verða því að horfast í augu við að þeir verða að tryggja þeim flokkum fylgi sem vilja endurheimta þjóðarauðlindina ef þeir ætla sér að knýja fram breytingar á þessari ógæfustefnu. Það verður kosið um eignarhaldið á þjóðarauðlindinni í vor.