Lára Margrét Ragnarsdóttir:
Hæstv. forseti. Ég er varaformaður heilbr.- og trn. en hafði því miður ekki tök á því að sitja fund heilbr.- og trn. þegar frv. til lyfjagagnagrunna voru afgreidd með nál. og brtt. Ég segi ,,því miður`` því ég er ekki fullsátt við þá niðurstöðu sem við höfum fyrir okkur í dag með brtt. þótt ég sé sátt við breytingarnar svo langt sem þær ná.
Með frv. er fyrirhuguð viðamikil söfnun og vinnsla viðkvæmra persónuupplýsinga. Þessi söfnun er ekki réttlætt eða rökstudd nægilega að mínu mati. Aukið hagræði stofnana og meint þörf opinberra aðila til að hafa eftirlit með borgurunum getur ekki réttlætt svo umfangsmikla upplýsingasöfnun og skerðingu á persónuvernd. Núverandi eftirlit tel ég vera fullnægjandi og lyfjagagnagrunnarnir því óþarfir eins og þeir eru lagðir fram hér.
Frv. byggir á skýrslu stýrihóps heilbrrh. sem hafði það hlutverk að meta þarfir nokkurra stofnana: Tryggingastofnunar, Lyfjastofnunar og landlæknisembættis. Svo virðist sem þarfir sjúklinga hafi ekki verið metnar sérstaklega, t.d. margvíslegar þarfir þeirra þegar kemur að lyfjanotkun, þarfir þeirra fyrir persónuvernd, öryggi þeirra sem þurfa að taka lyf eða hvernig tryggja megi fjárhagslega hagsmuni þeirra.
Mikilvægt er að gæta þess þegar frumvarp er samið að illa skilgreindir hagsmunir opinberra aðila hafi ekki forgang fram yfir mikilvæga hagsmuni einstaklingsins. Við erum lítil þjóð og því með takmarkaða persónuvernd. Kennitölur eru opinberar og þótt kennitala hafi verið dulkóðuð er miklu auðveldara að persónugreina einstaklinga á Íslandi en erlendis. Því er mun mikilvægara að vernda friðhelgi einkalífs betur hér en gerist í stærri löndum. Það er nánast lífsnauðsynlegt að koma í veg fyrir hugsanlegan skaða sem einstaklingur gæti hlotið af því að vera skráður í gagnagrunn í okkar smáa þjóðfélagi.
Lyfjastofnun og landlæknisembættið sinna hlutverki sínu vel í dag í því að hindra ofnotkun ávanalyfja og ranga notkun lyfseðla. Yfirleitt hefur tekist að stöðva þá fáu ógæfusömu einstaklinga sem leiðast út í að ganga á milli lækna í leit að ávanalyfjum. Læknar sem ávísa ávanalyfjum á sjálfa sig hafa í sumum tilvikum fengið áminningar áður en þeir eru sviptir leyfi þannig að lyfjagagnagrunnur mundi litlu breyta við þetta eftirlit. Um fáa einstaklinga er að ræða svo umfang vandans réttlætir engan veginn svo viðamikla söfnun og vinnslu viðkvæmra persónuupplýsinga sem hér um ræðir.
En ég sný mér að nú að brtt. heilbr.- og trn. Það er til bóta að aðgreina gagnagrunnana tvo betur en gert var í upphaflega frv. í lyfja- og tölfræðigagnagrunna, í stað þess að nota hin úreltu hugtök persónu- og ópersónugreinanlegu. Það er til mikilla bóta að Tryggingastofnun geymir nú aðeins tölfræðigagnagrunn án persónuauðkenna. Hins vegar hefur stofnunin enn aðgang að upplýsingum með persónuauðkennum í lyfjagagnagrunni sem er óþarfi eins og ég kem síðar að. Til bóta er einnig að Persónuvernd hefur nú skilgreint hlutverk við eftirlit vinnslunnar. Breytingartillögurnar eru umfangsmiklar og hafa í för með sér í raun gjörbreytt frv. Fróðlegt hefði verið að afla umsagna hagsmunaaðila um breytt frv. Það hefðu verið lýðræðisleg vinnubrögð.
Miklar breytingar eru boðaðar á ferli upplýsinga í lyfseðlum. Þegar örlög upplýsinga á lyfseðli samkvæmt frv. eru skoðuð í heild er ljóst að þær fara langa og flókna leið og fara víða áður en þær lenda í gagnagrunnunum eftir að hafa verið dul- og afkóðaðar nokkrum sinnum. Með frv. eru allir lyfsalar skyldaðir til að senda allar upplýsingar á öllum lyfseðlum til Tryggingastofnunar ríkisins. Þetta er gert nú þegar rafrænt og daglega, einnig upplýsingar á lyfseðlum fyrir lyf sem sjúklingar greiða að fullu og eru því ekki Tryggingastofnun viðkomandi. Vinnslu þessara upplýsinga hjá Tryggingastofnun hefur hins vegar skort lagagrundvöll og er því með frv. reynt að skjóta lagastoð undir vinnsluna. Í frv. hefði þurft að tilgreina betur ástæður þess að senda skuli þessar upplýsingar, sem eru Tryggingastofnun óviðkomandi, því markmiðið með sendingum og vinnslunni eru margþætt og flókin og rétt að aðgreina þau og skilgreina vel til að hindra misnotkun.
Samkvæmt áliti Persónuverndar á fyrstu útgáfu frv. felst í því skerðing á stjórnarskrárvörðum grundvallarmannréttindum. Skráning á óniðurgreiddum lyfjum er hins vegar mesta skerðingin á persónufrelsinu. Ríkið gerir kröfu um lyfseðil til að lyf verði afhent en notar svo lyfseðilinn nánast til hálfgerðra persónunjósna. Þetta gerir ríkisvaldið þótt það komi á engan hátt til móts við þann sem þarf á lyfinu að halda, t.d. með greiðsluþátttöku. Réttara væri að þessir viðkvæmu lyfseðlar sem ríkið sér sér ekki fært að styrkja hlytu sérstaka vernd í stað sérstakrar misnotkunar.
Í dag er unnið gegn misnotkun lyfja með margvíslegum hætti og yfirleitt með góðum árangri. Langflestir, og ég vil taka það fram við hæstv. ráðherra,sem nota svokölluð ávana- og fíknilyf, sem eru m.a. verkjalyf, kvíðastillandi lyf, svefnlyf og fleira, þurfa á þeim að halda og misnota þau ekki. Hið gagnstæða virðist þó vera boðskapur frv. enda hafa margir sjúklingar skilið boðskap yfirvalda þannig og tekið hann til sín. Þetta er viðkvæmur hópur og geta ásakanir sem þessar hæglega leitt til andlegrar vanlíðunar og þar með jafnvel meiri lyfjanotkunar. E.t.v. væri rétt að rannsaka áhrif þessa illa umtals á sjúklinga og heilsufar þeirra nánar.
Vinnsla upplýsinga úr lyfseðlum fer nú fram hjá Tryggingastofnun vegna greiðsluþátttöku stofnunarinnar í kostnaði þessara lyfja. Síðan í fyrra hafa einnig verið sendar upplýsingar til Tryggingastofnunar frá lyfsölum um lyf sem notandinn greiðir að fullu. Ekki er ljóst í hvaða tilgangi þetta hefur verið gert eða hvað verður um þessi gögn. Samkvæmt fyrirliggjandi frv. er gert ráð fyrir að aftur fari fram vinnsla upplýsinga. Allar upplýsingar aðrar en persónuauðkenni eru fluttar í tölfræðigagnagrunn. Allar upplýsingar eru fluttar í lyfjagagnagrunn. Þessi vinnsla virðist eiga að fara fram í Tryggingastofnun. Fram að þessu stigi, flutningi í gagnagrunnanna, hefur Tryggingastofnun haft fullan aðgang að upplýsingum með persónuauðkennum. Þegar hér er komið sögu á Tryggingastofnun þó ekki að hafa frekari aðgang að upplýsingum í lyfjagagnagrunninum. Á einhverjum tímapunkti verður því lokað á aðgang Tryggingastofnunar að upplýsingunum. Það kemur ekki fram í breytingartillögunum hvernig þessari lokun verður háttað eða hvort stofnuninni verður óheimil vinnsla upplýsinga áður en þær eru fluttar í gagnagrunninn. Ekki verður séð að mikill munur sé á að veita starfsmönnum aðgang að upplýsingunum áður eða eftir að þær eru fluttar í gagnagrunn.
Rétt er að vekja athygli á því að um nokkurt skeið hefur verið ætlast til að læknar skrái á lyfseðil ástæðu þess að lyfið er tekið við viðkomandi einkennum. Við getum nefnt kvíðaröskun, við getum nefnt lekanda, alkóhólisma, jafnvel viðkvæm mál eins og stinningarvanda eða einkenni alzheimers.
Ekki kemur fram í frv. hver verða örlög slíkra upplýsinga ef þær eru þá á annað borð skráðar. Læknar skrá oft ekki þessar upplýsingar á lyfseðil. Til þess að landlæknir geti starfrækt lyfjagagnagrunninn þarf embættið að hafa hann undir höndum og því verður talsvert streymi upplýsinga frá Tryggingastofnun til landlæknis. Ekki er tilgreint í frv. hvernig þessum flutningi skuli háttað eða öryggi tryggt meðan á honum stendur. Persónuauðkenni skulu vera dulkóðuð í lyfjagagnagrunninum. Gera má ráð fyrir að afkóða þurfi upplýsingarnar til að þær komi að notum, t.d. vegna eftirlitshlutverks landlæknis. Persónuauðkenni verða því væntanlega aðeins dulkóðuð meðan lyfjagagnagrunnurinn er ekki í notkun. Réttara væri að taka það fram í frv. ella er hægt að tala um að dulkóðun veiti falskt öryggi ef við höfum þetta ekki í huga.
Gert er ráð fyrir víðtækum aðgangi landlæknis að lyfjagagnagrunninum en sá grunnur inniheldur mikið magn upplýsinga sem eru eftirlitshlutverki landlæknis óviðkomandi. Það eru t.d. upplýsingar um lyf sem ekki er hægt að misnota og það eru upplýsingar með persónuauðkennum. Ekki verður séð að rök séu fyrir því að hafa þær viðkvæmu upplýsingar í lyfjagagnagrunni.
Lyfjagagnagrunnur mun ekki veita nákvæmar upplýsingar um lyfjanotkun þjóðarinnar, ekki einu sinni það, því ekki er vitað hversu mikið af þeim lyfjum sem afhent eru frá lyfsölum eru yfirleitt tekin inn. Vitað er að margir veigra sér við að taka lyf sem þeir hafa keypt af ýmsum ástæðum, aukaverkunum eða batnandi sjúkdómseinkennum og oft er skammtur ekki kláraður eins og lyfjaskápar á heimilum landsins geta vitnað um. Miklu nákvæmari upplýsingar um lyfjanotkun landsmann fengjust með því að nota vísindalegar aðferðir í samráði við notendur sjálfa og með leyfi þeirra og með samstarfi þeirra.
Í frv. með breytingartillögunum segir að lyfsali skuli dulkóða persónuauðkenni fyrir flutning þannig að hver einstaklingur verði dulkóðaður á sama hátt. Það þýðir að allir lyfsalar landsins muni hafa dulkóðunarlykilinn undir höndum. Hins vegar segir einnig að landlæknir veiti einn lykil að dulkóðuninni. Því er ekki fyllilega ljóst hvort til verður einn lykill eða fleiri. Ef átt er við að landlæknir hafi annan dulkóðunarlykil en lyfsalar, þýðir það að bæði af- og endurdulkóðun muni fara fram hjá Tryggingastofnun fyrir flutning í lyfjagagnagrunninn. Til þess þarf stofnunin einnig að hafa lykilinn undir höndum og ekki landlæknir einn. Samkvæmt breytingartillögum getur landlæknir veitt Tryggingastofnun aðgang að lyfjagagnagrunninum vegna endurgreiðslu lyfjakostnaðar sjúklings og með samþykki hans. Hingað til hafa sjúklingar sýnt kvittanir ef þeir þurfa af einhverju tilefni að sýna fram á lyfjakostnað, t.d. vegna kröfu um endurgreiðslu. Engin þörf er á umfangsmiklum gagnagrunni til að unnt verði að endurgreiða lyfjakostnað notenda.
Söfnun upplýsinga um ávísanavenjur lækna vegna eftirlits með lyfjakostnaði á að vera í höndum Tryggingastofnunar samkvæmt frv. með breytingartillögum. Þetta verkefni gæti alveg eins verið í höndum landlæknis. Ákvæði um slíkan aðgang Tryggingastofnunar þarf því ekki að vera í frv. Það er ljóst að Tryggingastofnun ætti ekki að hafa neinn aðgang að lyfjagagnagrunninum því mikilvægt er að varðveita traust landsmanna til stofnunarinnar.
Orðalag málsgreinar um aðgang landlæknis að lyfjagagnagrunni er óljóst. Ekki er ljóst hvað átt er við með orðunum ,,mörgum læknum`` í a-lið. Í d-lið er ekkert skilyrði til að uppfylla en á þó að vera samkvæmt texta þar að ofan. Að mínu mati er ruglingslegt að hafa ákvæði í frv. um allt annað og óskylt mál, þ.e. greiðslur til Lyfjastofnunar fyrir mat á náttúruvörum svo dæmi sé nefnt.
Enn hefur ekki verið gerð nægileg grein fyrir tilefni svo umfangsmikillar söfnunar persónuupplýsinga. Aðeins örfáir ógæfusamir einstaklingar ganga á milli lækna í leit að ávanalyfjum og enn færri læknar ávísa slíkum lyfjum á sjálfa sig. Þessir einstaklingar eru þekktir og vel er tekið á vanda þeirra. Ekki er þörf á söfnun upplýsinga fyrir landsmenn til að hafa hendur í hári þeirra og aðstoða þá. Menn þurfa að gera sér grein fyrir um hve umfangsmikla söfnun hér er að ræða um viðkvæmar persónuupplýsingar. Þannig er umfangið mikið en tilefnið tiltölulega lítið. Frv. hefur heldur ekki verið kynnt almenningi vel. Og ég vil ítreka að það hefur ekki verið kynnt almenningi vel. Því legg ég til að stjórnvöld sjái til þess að frv. sem snertir alla landsmenn hljóti eðlilega kynningu og umræðu meðal landsmanna þar sem greint verði frá áhættu sem frv. hefur í för með sér fyrir einstaklinga verði það samþykkt. Æskilegast hefði verið að frv. yrði frestað.