Mörður Árnason:
Forseti. Ég átti eftir þessa brekku og var ekki viss um hvort ég ætti að nýta mér þann rétt að taka til máls öðru sinni. Ég vonaðist til þess að hugsanleg ágreiningsefni eða álitamál sem þyrfti að eiga við hæstv. umhvrh. væri hægt að afgreiða í andsvari en því miður olli ræða hæstv. umhvrh. mér nokkrum vonbrigðum. Eftir þessa ítarlegu umræðu sem farið hefur fram í gær og í dag svaraði hún sárafáu af því sem hún var um spurð eða af því sem hér kom fram og stendur upp á þetta bráðabirgðaákvæði og orð hennar um það.
Þó sagði umhvrh. eitt merkilegt og það var um verksvið ráðherra. Ég get verið henni alveg sammála um að það er fullódýrt orðalag sem stundum er haft um ráðherra, að þeir eigi þegar þeir eru orðnir yfirmenn í ráðuneytum þar með að vera eins konar fulltrúar eða hagsmunagæslumenn þess málasviðs og þeirra hagsmunaaðila sem þar safnast undir. Það höfum við reynt í þessu samfélagi með ákaflega misgóðum árangri. Má t.d. nefna landbrn. því til staðfestingar. Þar hafa löngum stundum safnast saman í ráðuneytið sjálft sérstakir hagsmunaverðir þeirra hagsmunaaðila sem þar koma nærri og landbrh. á hverjum tíma hefur oft litið á sig sem einhvers konar formann í stéttarfélagi þeirra sem undir hann heyra.
Það er auðvitað ekki svo sem á að skilja hlutverk ráðherra. Það á að skilja hlutverk þeirra sem pólitískra leiðtoga sem taka að sér forustu og eru kjörnir til hennar á vissu málasviði. Þeim er auðvitað skylt að bera það fyrir brjósti og horfa einkum á heiminn með gleraugum þess sviðs en þeir eiga fyrst og fremst að gæta almannahagsmuna á því málasviði. Þeir eiga fyrst og fremst að hugsa um samfélagið í heild og um hagsmuni almennings á því málasviði, þar með talinna þeirra sem eiga hagsmuna að gæta, en þeir eiga ekki að setja sig upp sem vörslumenn einhvers konar hagsmunaaðila innan málasviðsins.
Af þessu leiðir að þegar umhvrh. mætir máli eins og því sem hér er til umræðu á hæstv. umhvrh. að hugsa: Hvaða brýnu hagsmunir reka mig til þess að fara hér að því sem Landsvirkjun er að biðja mig að gera? Það hefur í raun og veru ekki komið enn í ljós. Hæstv. umhvrh. hefur ekki svarað því fyrir þingheimi og þjóðinni hvaða brýnu hagsmunir reka hana til þess. Engin rök koma fram með staðreyndum, með útreikningum. Engar rannsóknir eru nefndar um það meginmál sem slagurinn snýst um.
Umhvrh. hefur ekki sinnt því að ná í þá útreikninga frá Landsvirkjun sem hljóta að liggja að baki fullyrðingum þeirra um að Laxárvirkjun sé óhagkvæm rekstrareining og útreikningana sem hljóta að liggja með einhverjum hætti að baki því að hún verði skárri rekstrareining með þeirri stíflu sem þeir hafa talað um, 10--12 metra hárri, og töluðu um í áætlun sem gefin var út í júní í sumar. Það er auðvitað hæstv. umhvrh. enn þá skyldara að telja fram þá brýnu hagsmuni og koma fram með staðreyndir áður en hún leggur fram frv. sem hún telur sig hafa meiri hluta fyrir þegar hún leggur það fram, eins og hinu vesæla lýðræði okkar er skipað með þessum þingræðislega útúrsnúningi sem störf Alþingis með nokkrum hætti eru. Við vitum að svæðið er eitthvert það einstakasta og sérstæðasta á íslensku landi. Við vitum og teljum það vera í flokki með Þingvöllum og Þjórsárverum. Laxá er í flokki með fyrirbrigðum eins og Gullfossi og Geysi, Dettifossi, Surtsey, Ásbyrgi, jöklunum, Breiðafjarðareyjum og svo má lengi telja. Þegar menn eru með slíka hluti í fanginu og ætla að rjúfa á þeim vernd og opna fyrir miklar framkvæmdir sem enginn veit hvernig enda verða menn að vera með sitt á þurru, þá verða menn að hafa lært heima og það hefur hæstv. umhvrh. ekki gert í þessu efni.
Eða hvað? Hvar er verndaráætlunin sem Íslendingum er skylt að gera um þetta svæði sem hér um ræðir samkvæmt alþjóðlegum samningum, kenndum við Ramsar í Íran, sem á að liggja fyrir áður en nokkru er hreyft? Þá á ég við báða hluta frv., og umhvn. þarf auðvitað líka að skoða mjög vendilega með fyrri hlutann hvort hleypa eigi honum í gegn án þess að þessi verndaráætlun liggi fyrir. Það er í raun og veru eitt atriðið í viðbót sem sýnir að hæstv. umhvrh. og umhvrn. hafa ekki lært heima í þessu máli og virðist liggja á.
Hér hefur verið mikil deila um umhverfismatið. Hv. 2. þm. Norðaust. hló mikið að því að menn væru að opna á það, þingmenn sem ræddu þetta í salnum, að hugsanlegt væri að láta undan með þeim hætti að umhverfismat mætti fara fram. Hvers vegna sögðu þingmennirnir það? Jú, það var ekki vegna þess að þeim hefði dottið það í hug sjálfum heldur var það hæstv. umhvrh. sem í upphaflegum rökstuðningi sínum fyrir málinu taldi að þetta mál væri flutt til þess að eyða réttaróvissu um það hvort gera mætti umhverfismat. Og þegar hv. þingmenn koma upp í stólinn, a.m.k. Kristinn H. Gunnarsson og Steingrímur J. Sigfússon, og segja: Ef hæstv. umhvrh. vill þetta, þá skulum við fallast á það, þá telja bæði, þessi hv. þm. sem nú er ekki í salnum, hv. 2. þm. Norðaust., og hæstv. umhvrh. sjálf, það ekki fullnægjandi þannig að málið getur þá ekki staðið um réttaróvissuna lengur hjá hæstv. umhvrh. og hefur kannski aldrei staðið um þá réttaróvissu.
Ég vil nefna eitt af því sem hæstv. umhvrh. svaraði ekki en hv. 2. þm. Norðaust. ræddi einmitt og það var byggðapólitíkin í þessu samhengi. Þar vantar auðvitað enn að Landsvirkjun skýri sitt mál, að Landsvirkjun leggi fram grundaða reikninga. Hún hefur nóg af fólki til þess að gera það. Hvernig er staðan núna? Hvernig hefur staðan verið í þessi 30 ár? Hefur Landsvirkjun verið að tapa, virkjunareigendur þarna verið að tapa allan þennan tíma? Hvernig er staðan með virkjunina hjá Landsvirkjun frá 1983 þegar hún tók við henni og hvernig á þetta að vera áfram? Þetta þurfa auðvitað heimamenn að vita þegar þeir líta á þetta í byggðapólitísku samhengi.
Hv. þm. Kristinn H. Gunnarsson spáði því að ef af þessum framkvæmdum yrði þá gætu þær ekki falist í öðru en því að störfum í kringum virkjunina mundi fækka. Þegar maður lítur á þær tölur sem hafðar hafa verið í frammi, m.a. er tala frá yfirmanni Landsvirkjunar um að þarna sé um 12 stöðugildi að ræða, sumarvinna unglinga innreiknuð, þá furðar mann auðvitað á því að virkjun sem skilar í raun og veru jafnlitlu skuli hafa svona marga menn í vinnu, þannig að sennilega eru spádómar hv. þm., sem ég nefndi áðan, réttir um þetta mál. Hvað hefur hæstv. umhvrh. um þetta að segja? Ekki neitt.
Í framhaldi af þessu hlýtur maður að taka þá umræðu sem síðust var og er auðvitað í tengslum við þetta umhverfismat: Það þarf umhverfismat til þess að kanna hvað hægt sé að gera á þessu svæði, hvað hægt sé að gera til þess að laga þau vandamál sem annars vegar virkjunin á við að stríða, sem er fyrst og fremst og nánast eingöngu sandburðurinn, og hins vegar hvort tilteknar aðgerðir geti nýst bæði virkjuninni og laxastofninum í ánni neðan stíflu í Aðaldal. Og þá verður hæstv. umhvrh. að svara því hvaða lagaákvæði banna það að hægt sé að rannsaka sandburðinn í Kráká, hvaða lagaákvæði banna rannsóknir um það hvernig frekari uppgræðsla í Krák\-árbotnum getur heft sandburð í ána. Hvað í lögunum um Laxá og Mývatn bannar það að gefið sé leyfi fyrir tilraunir með sandgildru eða einhvers konar sandstíflu í Kráká þannig að menn geti reynt að ganga úr skugga um það hvernig slík gildra muni reynast? Það er fullkomlega óvíst eins og nú er málum komið.
Svar sem sá fátæklegi lögspekingur sem hér talar hefur fundið er það að ekkert í lögunum banni þær rannsóknir, þessar tilraunir. Það sé hægt að gefa leyfi fyrir þeim til bráðabirgða án þess að nokkuð skemmist, án þess að þingið þurfi nokkuð um það að fjalla. En þá er auðvitað ekki þar með opnað á stífluna miklu efst í Laxárgljúfrum sem þetta frv. fjallar um.
Hæstv. umhvrh. segir, og það er auðvitað ný upplýsing í málinu og skrýtið að hún skuli koma fram á öðrum degi og ekki upphaflega í ræðu umhvrh., að nú sé Landsvirkjun að ræða einhverja möguleika við heimamenn. Það veit ég ekki um og þykja það miklar fréttir vegna þess að við vitum auðvitað að þreifingar hafa verið á milli Landsvirkjunar og heimamanna áður og þær enduðu í strandi á sínum tíma. Heimamenn hafa ekki fallist á þá tegund af stíflu sem Landsvirkjun vill, sem er 10--12 metra hækkun og helst 12, af ýmsum ástæðum sem hér hafa verið raktar mjög dyggilega í umræðunni. Ef Landsvirkjun er að ræða einhverja möguleika við heimamenn, af hverju mega heimamenn ekki ræða þá möguleika í friði við Landsvirkjun? Hvernig stendur á því að við á þinginu erum að ræða um frv. sem einmitt bætir vígstöðu Landsvirkjunar í þessum þreifingum og samningum og viðræðum við hana? Það er undarlegt vegna þess að það hlýtur að vera, ef ég les rétt í umræður manna og orð hæstv. umhvrh., að verið sé að ræða um einhverjar af þeim lausnum eða hugsanlegu lausnum sem ég taldi upp sjálfur í fyrri ræðu minni og ekki þarf breytingar á lögunum um Laxá og Mývatn til þess að fara í. Eigum við því ekki að leyfa Landsvirkjun, og gefa til þess fjárveitingar á þinginu ef til þarf, að fara í þessar rannsóknir og þessar tilraunir áður en við tökum ákvörðun sem getur orðið afdrifarík? Eða er frv. að lokum flutt, vegna þess að oft hefur verið um það spurt hvað reki umhvrh. til þess að flytja þetta frv. án þess að nokkrir brýnir almannahagsmunir sjáist á bak við, til þess að auka þrýstikraft Landsvirkjunar í samráði við þessa heimamenn? Er það svo að umhvrh. hafi látið hafa sig út í það að hafa gert sig að þeim apa Landsvirkjunar að flytja frv. --- sjálfsagt í góðri trú því ég vil trúa því, og geri, að hæstv. umhvrh. sé unnandi náttúru og með þokkalega nútímalegt skynbragð á umhverfisvernd og samhengi manns og náttúru --- að umhvrh. hafi látið Landsvirkjun reka sig út í það að gera sig að þrýstiaðila í þeim þreifingum sem nú fara fram? Það væri fróðlegt að vita hverju hæstv. umhvrh. svarar um það.
Hæstv. umhvrh. kvartar yfir því að vera sögð rjúfa sáttargjörð, að hún sé sögð griðrofi hér á þinginu. Þá verður að vísu að leiðrétta hana með það, ég held að enginn í umræðunum hafi gert það því að þau orð koma ekki frá gagnrýnendum hennar hér heldur frá gagnrýnendum hennar í héraði. Orðið griðrof kemur fyrir í samþykkt Samtaka um náttúruvernd á Norðurlandi um þetta mál. Það er sterkt orð. Það hefur hljóm margar aldir aftur í Íslandssöguna og hennar elstu tíma. Að rjúfa grið á mönnum var eitthvert versta athæfi sem hægt var að gerast sekur um og það er ekki nema von að hæstv. umhvrh. láti sér það illa líka.
En hvað gerðist árið 1973 og 1974? Það tókst samkomulag sem auðvitað var upphaf nýrra tíma eftir þá deilu sem þarna varð. Það tókst samkomulag. Aðilar máls í því samkomulagi voru í fyrsta lagi landeigendur, í öðru lagi virkjunareigendur, í þriðja lagi Alþingi og ríkisstjórn fyrir hönd þjóðarinnar. Og hvers vegna var það Alþingi og ríkisstjórn fyrir hönd þjóðarinnar? Vegna þess að landeigendur gengu að þessum sáttum, sem þeir út af fyrir sig þurftu ekki að gera, því aðeins að þær yrðu staðfestar af Alþingi og ríkisstjórnin tæki ábyrgð á þeim. Það var auðvitað til þess að fá þá tryggingu eina sem þeir töldu duga í ójöfnum leik við eiganda virkjunarinnar sem þá var Laxárvirkjunarfyrirtækið sjálft en nú er Landsvirkjun og leikurinn hefur síst jafnast við það.
Það sem nú er að gerast með þessu frv., ef það verður að lögum, er að verið er að taka þessa baktryggingu frá landeigendum. Það er sem sé verið að hætta þeirri öryggisvörslu sem var skilyrði þess að landeigendur á sínum tíma gengu að samkomulaginu. Nú er ætlast til þess að Alþingi falli frá því veði sem það sjálft og ríkisstjórnin settu með nokkrum hætti á sínum tíma fyrir því að þessi sátt gæti tekist, þessi þjóðarsátt um Laxá og Mývatn. Að það rjúfi griðin, rjúfi þau grið sem sett voru árið 1973 og 1974 í kringum eitthvert einstæðasta ársvæði á landinu og sennilega á norðurhveli jarðar, a.m.k. eftir því sem ýmsir lax- og silungsveiðimenn herma. Umhvrh. þarf því ekki að vera hissa á þessu þegar hún skoðar forsögu málsins og reynir að setja sig inn í þær tilfinningar sem þarna eru að baki, og þegar hún reynir að setja sig inn í þá táknrænu stöðu fyrir utan hinn mikla efnislega þunga sem þetta mál hefur í Íslandssögunni, upphaf þess málaflokks nánast sem hæstv. umhvrh. hefur verið valin til þess að hafa pólitíska forustu og leiðsögn um, a.m.k. fram að 15. september á þessu ári.
Að lokum þetta. Málið í kjarna sínum stendur svona: Landsvirkjun segir: Við getum ekki rekið þessa virkjun ef við fáum ekki að hækka stífluna. Þið verðið að veita okkur heimild til þess að hækka stífluna. Það er út af sandinum. Þess vegna kemur Landsvirkjun til umhvrh. og lætur hana með einhverjum hætti, sem ég kann ekki og þekki ekki og væri fróðlegt að fá að heyra, flytja þetta frv. sem hér um ræðir, bráðabirgðaákvæðið í því. Ég segi, og mér finnst það svo einfalt og mér finnst það svo sjálfsagt að ég skil ekki af hverju hæstv. umhvrh., sem er með fullu ráði og rænu og vörpuleg kona á besta aldri, getur ekki fallist á það með mér, eða fæst a.m.k. ekki til að ræða það, ég tel að við eigum að segja við Landsvirkjun á móti: Já, þetta getur verið alvarlegt mál en þið hafið ekki sýnt okkur fram á hvernig hægt væri að gera þetta með öðrum hætti en þeirri miklu stífluhækkun sem þið töluðuð um í júní í sumar. Þið hafið ekki komið með rannsóknir, þið hafið ekki gert þær tilraunir sem með þarf. Ef þið viljið hjálp til að gera þær erum við reiðubúin til að veita þá hjálp. Þið hafið heldur ekki komið með þær rekstrartölur í fortíðinni, núna eða í framtíðinni sem geta gefið mér --- á hæstv. umhvrh. að segja --- einhverja ástæðu til þess að tala um það við Alþingi Íslendinga að rýma til í þessu máli.
Það stendur ekki steinn yfir steini í málflutningi Landsvirkjunar fyrr en hún kemur með áþreifanlegar staðreyndir, áþreifanlegar tölur, áþreifanlegar rannsóknaniðurstöður, bæði um það sem varðar rekstrarþáttinn og um þann mikla sandburð sem hún kvartar undan, og er reyndar þannig, eins og ég sagði í fyrri ræðu minni og tel ástæðu til að endurtaka hér, að Landsvirkjun veit ekki einu sinni hvort heldur það eru 50--60 þúsund tonn sem koma í ána á hverju ári eða 15--20 þúsund tonn. Og ef hikið á Landsvirkjun í staðreyndaöflun sinni er af þessari gerð held ég að við eigum hvorki að hleypa henni lönd né strönd í þessu máli og kannski ekki öðrum heldur.