Ágúst Ólafur Ágústsson:
Frú forseti. Það er ótvírætt að staðföst stefna og samheldni vestrænna ríkja tryggði framgang lýðræðis og frelsis í Evrópu eftir seinni heimsstyrjöld. Að vísu var það ekki fyrr en 1989 sem kúgun kommúnista var brotin á bak aftur með hruni múrsins en síðan þá hefur lýðræðisþróunin verið stöðug í heimsálfunni. Áhugi hinna nýfrjálsu þjóða í Evrópu á að gerast aðilar að NATO er einmitt vegna þess að þær vilja tryggja öryggi sitt í því bandalagi. Þær eru að verja sig fyrir mögulegum breytingum og ofbeldi af hálfu nágrannaríkjanna sem þær hafa búið við um aldir.
Kommúnistar á 20. öld voru einungis síðasta ógnunin sem steðjaði að þjóðum eins og Eystrasaltsríkjunum, Póllandi, Tékklandi, Slóvakíu o.s.frv. Saga Evrópu er stríðssaga. Evrópusambandið spilaði stórt hlutverk í þessari atburðarás friðar í Evrópu með því að leiða fyrst til efnahagslegrar samvinnu og síðan pólitískrar samstöðu milli mestu ófriðarþjóða Evrópu, Frakklands, Þýskalands og Bretlands.
Nær allar þjóðir í Evrópu tengja framtíðarhagsmuni sína aðild að Evrópusambandinu. Við eigum að styðja þessa þróun og auka tengsl við þessi nýfrjálsu ríki heimsálfunnar. Að mínu viti er furðulegt að við skulum ekki enn hafa komið upp sendiráði í Póllandi sem mundi einnig gæta hagsmuna okkar í Eystrasaltslöndunum. Við erum með vaxandi viðskiptasamband við Pólland og fjölmargir Pólverjar búa hér. Mjög mikil velvild er gagnvart Íslandi í Eystrasaltsríkjunum vegna frammistöðu Jóns Baldvins Hannibalssonar á sínum tíma. Við eigum vitaskuld að nýta þessa stöðu. Þessi ríki verða bandamenn okkar þegar kemur að samskiptum við ESB, hvort sem það verða aðildarviðræður eða bara samskipti.
Í ræðu hæstv. utanrrh. er aðeins komið inn á hugsanlegt brotthvarf varnarliðsins frá Keflavík. Það hefur legið í loftinu og það hafa stjórnvöld vitað lengi. Aðild Íslands að NATO og að varnarsamningi við Bandaríkin hefur þó reynst okkur vel og af okkar hálfu er engin sérstök ástæða til breytinga. Við verðum samt vitaskuld að bregðast við breyttum aðstæðum eins og aðrir. Ógnin er ekki lengur af kafbátum og flugvélum Sovétríkjanna en hryðjuverk geta gerst alls staðar auk þess sem sérhvert ríki verður að hafa viðunandi varnir. Við höfum vanrækt að glöggva okkur á hernaðarfræði nútímans. Það breytir því þó ekki að það er algjörlega óviðunandi að Bandaríkjamenn ákveði eitthvað einhliða í samskiptum okkar. Það er okkur ekki til bóta að okkar mál verði skoðuð í samhengi við önnur varnarmál Bandaríkjanna í Evrópu. Sérstaða okkar gagnvart Bandaríkjunum hefur alltaf verið okkur mikils virði. Við förum þó enga bónargöngu að Bandaríkjamönnum. Þeir eru hér til að verja okkar hagsmuni og um leið að gæta að varnarhagsmunum sínum.
Samstarf við Bandaríkin hefur verið farsælt og því er eðlilegt að reynt sé til þrautar að ná samkomulagi við þau um áframhaldandi varnarskuldbindingar. Náist ekki slíkt samkomulag þurfa íslensk stjórnvöld að tryggja varnir landsins með öðrum hætti í samvinnu við aðrar bandalagsþjóðir landsins.
Ísland mun aldrei geta tryggt varnir landsins upp á eigin spýtur og án þátttöku annarra þjóða. Íslendingar ættu í því ljósi að fylgjast vel með þróun varnarmála innan Evrópusambandsins enda gæti opnast þar sá möguleiki að varnarþörf landsins verði tryggð með aðild Íslands að ESB.
Mín afstaða er að við eigum að ganga í Evrópusambandið, ekki sérstaklega til að gæta varnarhagsmuna okkar en það gæti orðið viðbótarröksemd fyrir aðild ef Bandaríkjamenn fara með alla sína starfsemi héðan með einhliða ákvörðun en við getum staðið frammi fyrir slíkri ákvörðun af þeirra hálfu. Stefna Bandaríkjanna sjálfra ræður miklu um hver þróun varnar- og alþjóðamála verður í heiminum. Viðhorf núverandi ríkisstjórnar Bandaríkjanna til alþjóðasamvinnu hefur gert margvíslegar framfarir mun erfiðari en ella. Það var einstakt tækifæri fyrir Bandaríkin að verða forustuþjóð sem primus inter pares, þ.e. fremstir meðal jafningja, þegar heimurinn breyttist eftir 11. september 2001. Því tækifæri klúðruðu repúblikanar í Bandaríkjunum, m.a. með mikilli þvermóðsku í alþjóðasamskiptum og má þar nefna allt frá afstöðu þeirra til Kyoto-bókunarinnar og uppsögn ABM-eldflaugavarnasamningsins til einhliða innrásar í Írak og afstöðunnar til Alþjóðlega sakamáladómstólsins í Haag. Vegna þessa viðhorfs núverandi ríkisstjórnar Bandaríkjanna ríkir um allan heim tortryggni í garð Bandaríkjanna. Í stað samheldni vestrænna þjóða eins og einkenndi eftirstríðsárin er komin upp sundrung og hugmyndafræðilegur ágreiningur.
Það er stundum talað um að mannkynið sé að tapa fimm stríðum. Þetta eru stríðin sem snúast um viðskipti með fólk, fíkniefni, vopn og peningaþvætti og brot á höfundarétti. Nú má kannski nefna sjötta stríðið sem mannkyni gengur illa að ráða við. Það er hið margnefnda stríð gegn hryðjuverkum. Þessi ógn er raunveruleg og allar þjóðir búa við hana. Það er hins vegar hægt að gagnrýna þær leiðir sem mörg vestræn ríki með Bandaríkin í fararbroddi hafa farið. Það er því sorglegt að lesa ræðu hæstv. utanrrh. þar sem við virðumst hengja okkur aftan í utanríkisstefnu Bandaríkjamanna. Við eigum einfaldlega að hafna þessari leið repúblikana í Washington.
Lykillinn að árangri í baráttunni gegn hryðjuverkum er aukin menntun eins og á öllum öðrum sviðum. Hryðjuverk þrífast í fáfræði og fátækt. Þó að hægt sé að benda á örfáa höfuðpaura sem hafa menntun og eru vel stæðir, eins og hæstv. utanrrh. gerir í ræðu sinni, skipta þeir minna máli til lengri tíma en fótgönguliðarnir og massi fólksins sem fylgir þeim. Það fólk er fátækt og fáfrótt. Með auknum efnahagslegum gæðum og þekkingu minnka líkurnar á að ungir einstaklingar leiti á náðir hryðjuverkamanna og hugmynda þeirra.
Við sjáum algera umbreytingu á hryðjuverkum IRA í nágrannaríki okkar. Friðarferlið hefur skipt þar sköpum en engu að síður hefur hinn efnahagslegi uppgangur á Írlandi og Norður-Írlandi átt sinn þátt í að draga úr nýliðun og áhuga á þeim hryðjuverkasamtökum. Sem friðelskandi þjóð eigum við að beita okkur fyrir aukinni menntun. Það er sterkasta vopnið gagnvart þeirri vá sem hryðjuverk eru. En ég er ekki einungis að tala um menntun í þriðja heiminum. Við þurfum að mennta okkar eigið fólk um hinn nýja heim. Slík þekking þarf að komast um allt íslenska skólakerfið. Hvað vitum við um íslam og menningu þessara landa? Hvert er vægi klerkanna í þessum samfélögum og hver er staðan í fjölmennasta múslimaríkinu, Indónesíu? Hvað vita íslenskir skólakrakkar um ástandið í Kasmír eða orsakir átakanna í Miðausturlöndum?
Við þurfum ekki að fara út fyrir landsteinana til að finna göt í þekkingu okkar. Hvað þekkjum við til þeirra Asíubúa og Pólverja sem búa hér á landi? Hvernig er menning þeirra og trú?
Þetta eru hlutir sem við á Íslandi getum lagt fram með raunhæfum og skipulegum hætti. Þekkingarleysi á menningu annarra þjóða er hættulegt. Aukin þekking hjá okkur sjálfum eykur umburðarlyndi sem er bæði lykilhugtak í samskiptum framtíðarinnar og í allri utanríkispólitík. Í ljósi glæpavæðingarinnar hafa utanríkismál fengið nýja vídd. Utanríkismál eru þess vegna miklu flóknari en þau voru þegar hlutirnir voru svartir og hvítir og stríðin heit og köld. Nú þarf milliríkjasamstarf til að taka tillit til hins sveigjanlega heims sem við búum í.
Í máli sínu kom hæstv. utanrrh. örlítið inn á eitt stærsta vandamál alþjóðavæðingarinnar, mansalið, og benti hann réttilega á að ekkert land er undanskilið í þeim efnum. En það sem hæstv. utanrrh. minntist ekki á var hin hliðin á mansalinu, þ.e. vændið. Mansal þrífst ekki án vændis. Á ráðstefnunni sem hæstv. utanrrh. minntist á kom einmitt fram í máli hinna erlendu frummælenda þar að mansal og vændi eru nátengd fyrirbæri. Einn fyrirlesari benti á að viðskiptavinir vændis væru oft í erfiðari stöðu til að átta sig á hvort vændisseljandi væri fórnarlamb mansals eða ein af þessum hamingjusömu hórum sem sumir hv. þm. trúa að séu til.
Eitt mikilvægasta framlag sem Íslendingar geta lagt fram í baráttunni um mansal er að gera kaup á vændi refsivert. Svíar hafa farið mjög áhugaverða leið í þeim efnum og hefur nú verið bent á að þar hefur dregið úr mansali. Alþjóðlegir glæpahringir sem stunda mansal eru farnir að forðast Svíþjóð í ljósi þeirra laga sem þar hafa verið sett.
Nú stefnir í stjfrv. í Finnlandi um að fara hina sænsku leið og eru Eistar, Norðmenn og Rússar einnig að skoða þá leið. Í ljósi þess að frv. um hina sænsku leið liggur nú fyrir Alþingi munu íslenskir þingmenn vonandi fá tækifæri innan tíðar til að tefla fram þessu lykilvopni gegn mansali.
Frumkvæði Íslendinga í utanríkismálum hefur ætíð verið lítið ef undanskildar eru útfærslur landhelginnar. Íslendingar eiga að láta meira að sér kveða í alþjóðamálum. Það nægir ekki að ætla að berjast fyrir sæti í öryggisráði Sameinuðu þjóðanna án þess að vita hvað við ætlum að gera þar. Við þurfum að hafa skýr stefnumið í alþjóðamálum og beita okkur fyrir betri heimi, og þá ekki eingöngu með hagsmuni út af fiski og orku þjóðarinnar í huga. Það má læra margt af frændum vorum Norðmönnum og virkum þætti þeirra í friðarferlinu í Miðausturlöndum og á Sri Lanka.
Frú forseti. Við erum lítil þjóð sem erum með einfalda hagsmuni og getum því beitt okkur fyrir margs konar framförum gegn fátækt, fáfræði og hungri sem oft er undanfari stríðsátaka og hryðjuverka. Við getum gert betur og við getum gert meira.