Steingrímur J. Sigfússon:
Herra forseti. Ég held að það sé ekki ofsögum sagt að þjóðinni hafi verið nokkuð brugðið á síðastliðnum haustdögum þegar hinar miklu sviptingar í eignarhaldi fyrirtækja gengu yfir, hinar mestu í Íslandssögunni, og milljarðatugir skiptu um hendur á sólarhringum. Það sem vakti auðvitað sérstaka athygli eða ætti a.m.k. að vekja athygli manna og vekja menn til umhugsunar er sú staðreynd að bankar voru gerendur og í raun og veru tækin í þessum sviptingum öllum. Ég verð að segja að mig undrar nokkuð ræða hæstv. viðskrh. hér m.a. í ljósi þess að ég man ekki betur en að hæstv. ráðherra hafi einmitt þegar þessar sviptingar voru að ganga yfir, lýst nokkrum áhyggjum af því. Og svipað var haft eftir hæstv. forsrh. Meira að segja Morgunblaðið spanderaði svona þriðjungi úr leiðara, ef ég man rétt, á það að þetta væri kannski dálítið umhugsunarefni sem þarna væri að gerast. En mann renndi strax í grun, eins og hér virðist vera að koma á daginn, að það stæði ekki til að gera neitt. Nei, svona til að spila aðeins í takt við áhyggjur þjóðarinnar af þessum hákarlaslag, þá lýstu menn áhyggjum og þetta væri umhugsunarefni o.s.frv. en síðan á ekki að gera neitt. Auðvitað ekki. Auðvitað á ekki að gera neitt. Samt er það staðreynd að það sem þarna hefur gerst er nánast einstætt í viðskiptalífi vestrænna markaðshagkerfa, að ég fullyrði, að menn einkavæði banka og fjármálastofnanir, afhendi þær einstökum aðilum sem síðan geti með frjálslegri túlkun á löggjöf notað þessa banka, þessar nýfengnu fjármálastofnanir bara sem tæki í valdatöku sinni í viðskiptalífinu. En það er það sem hér hefur gerst. Þetta gengur auðvitað, herra forseti, svo gersamlega þvert á ræðuhöld manna alveg þangað til fyrir fáeinum mánuðum eða missirum síðan. Um hvað snerust ræður manna hér á árunum þegar verið var að undirbúa og fara í einkavæðingu bankanna? M.a. um mikilvægi þess að tryggja dreifða eignaraðild. Af hverju? Af því að bankarnir mættu ekki verða tæki í höndunum á einstökum aðilum til þess að fara um í viðskiptalífinu og beita því mikla valdi sem þeir þar með fengju. Auðvitað ekki því það rústar öll þau siðalögmál og það traust sem þarf að vera til staðar ef einhver hlutabréfamarkaður á að þrífast. Það gengur auðvitað ekki að sumum þátttakendunum á slíkum markaði séu afhentar fallbyssur á meðan allir hinir eru með teygjubyssur. En það má auðvitað líkja bönkunum með sína sterku stöðu, með sitt fjármagn og með sína eign í sumum af þessum fyrirtækjum, við fallbyssur á meðan hinir hafi baunabyssur sem ekkert eiga nema bara sitt fé í hlutabréfum eða sína eign í fyrirtækjum, enda er náttúrlega augljóst mál hvað hefur gerst, að tilteknir aðilar hafa náð hér algerum undirtökum. Það getur vel verið að menn séu ánægðir með þetta og telji að þetta eigi að vera svona. En ég hélt að það væri eitthvað eftir af markaðssinnum á Íslandi sem vildu að menn stæðu jafnt að vígi. Eru þeir allir gufaðir upp? Ég sé að vísu að hv. þm. Pétur Blöndal er hér og kannski fáum við eitthvað að heyra í honum á eftir um þessi ósköp. En finnst mönnum þetta virkilega vera eins og það eigi að vera? Ég tek undir með hv. þm. Ögmundi Jónassyni og 1. flm. að það er að sjálfsögðu ekki sjálfgefið að nákvæmlega sömu reglur eigi að gilda um þetta að öllu leyti á Íslandi og gilda í miklu stærri hagkerfum með miklu þroskaðri markað þar sem eru allt öðruvísi aðstæður. A.m.k. á einhverju tímabili gæti maður séð að skynsamlegt væri að á Íslandi væri meiri aðskilnaður áskilinn, t.d. milli viðskiptabankastarfsemi og fjárfestingarbanka.
Staðreyndin er sú að þó að lögin frá 2002 líti ágætlega út á pappírum, liggur þegar fyrir, hæstv. ráðherra --- herra forseti, ég held að hæstv. ráðherra ætti að gefa gaum að því, að bankarnir hafa kosið að túlka heimildir sínar samkvæmt þeim, ákaflega frjálslega til þess að fara inn í fyrirtæki, eiga í þeim ráðandi hlut og beita síðan eign sinni með þeim hætti sem mönnum er tamt að telja ekki vera fyrst og fremst hlutverk viðskiptabanka. Fjármálaeftirlitið hefur ekki aðhafst neitt, af einhverjum ástæðum. Ég tek út af fyrir sig undir það að Fjármálaeftirlitið hefði getað beitt sér og ráðuneytið líka ef menn hefðu viljað beita því valdi, sem þó er þar, til að setja þessum hlutum takmarkandi reglur í miklu ríkari mæli en nú er gert. Ég tel að bankarnir hafi farið út yfir öll takmörk með framgöngu sinni í þessum eignasviptingum í september og að t.d. ítrekaðar og harðskeyttar tilraunir bankanna til að þvinga fram sameiningu fyrirtækja eins og Sölumiðstöðvar hraðfrystihúsanna og SÍF í andstöðu við ráðandi eigendur í fyrirtækjunum ætti að vera mönnum umhugsunarefni. Menn vita hvað gekk þar á á bak við tjöldin. Það var ekki fyrr en bankarnir voru eiginlega orðnir strand með þær tilraunir sem þeir gáfust upp. Þeir ætluðu að þvinga fram, í andstöðu við stóra eigendur í báðum fyrirtækjunum og ráðandi hlut öðrum megin a.m.k., þessa sameiningu, sem sagt með illu.
Af hverjum ætluðu þeir að taka ráðin? Af helstu sérfræðingum á sviði sölumála sjávarafurða í landinu. Þeir ætluðu að taka völdin af þeim sem búa yfir mestu sérfræðiþekkingu á viðkomandi sviði viðskipta í landinu. Er það skynsamlegt? Telur hæstv. ráðherra eða hv. þm. Pétur Blöndal að fjármálakallar viti betur hvernig á að selja fisk en helstu sérfræðingar um það á Íslandi? Og þar fram eftir götunum. Eru menn ekki komnir algjörlega út af? Jú auðvitað. Fjármálamenn og bankamenn eru farnir að taka að sér hlutverk sem þeir eru alls ekki hæfastir um að sinna.
Hvar eru allir markaðshyggjumennirnir? Af hverju sitja þeir allir þegjandi? Ég hefði nú haldið, herra forseti, að þetta verðskuldaði talsverða umræðu, satt best að segja.
Það er, herra forseti, í ljósi sögunnar og allra aðstæðna sem hafa verið að koma upp á fjármála- og hlutabréfamarkaði með ólíkindum hversu fljótir menn eru að gleyma fyrri yfirlýsingum sínum og snúa við blaðinu. Það þarf að fara að rifja alla þessa sögu rækilega upp. Það þyrfti að fara að lesa upp úr greinargerðum með frumvörpum þegar verið var að undirbúa hlutafélagavæðingu ríkisviðskiptabankanna, sem þá hétu svo, og rökstuðninginn sem þar var settur fram fyrir mikilvægi þess að tryggja dreifða eignaraðild.
Síðan snúa menn gjörsamlega við blaðinu, hætta við að selja þessa banka með venjulegum hætti á markaði og ganga lengra. Þeir velja út einstakan aðila og láta hann hafa ráðandi hlut í fjármálastofnunum.
Hvað var Íslandsbanki að reyna að gera um daginn? Fyrir hverju var hann að verja sig? Einmitt þessu, vegna þess að þar hafa menn komist að því, eftir býsna dýrkeypta reynslu, að þeir vilja ekki hafa þetta þannig að einhver einn aðili geti ráðskast með bankann. Það eyðileggur hann. En það bjuggu menn til þegar þeir seldu Búnaðarbankann og Landsbankann. Það mætti segja ýmislegt um vinnubrögðin og aðferðafræðina þar. Það væri fróðlegt ef hæstv. ráðherra veitti okkur upplýsingar t.d. núna um hvernig greiðslur standi fyrir Búnaðarbankann. Hvernig stendur með endurmatið á sölu ríkisbankanna? Hvað verður afslátturinn mikill sem menn fá út á það að tíunda fram afskrifaðar kröfur og vond útlán í safninu? Hvar er franski bankinn sem átti að vera samstarfsaðili S-hópsins um kaupin á Búnaðarbankanum? Hvað fékk hann fyrir sinn snúð? Hvað varð um hann? Ein röksemdin var sú að það væri svo mikilvægt að fá inn erlendan samstarfsaðila með sérþekkingu á sviði fjármála, það væri svo mikill kostur við tilboð S-hópsins að það væri erlendur samstarfsaðili. Það væri að vísu ekki víst að það yrði franski bankinn, Société Générale, en það kæmi þá bara einhver annar í staðinn sem hann mundi útvega, þýskur banki. Ég hef ekki orðið var við hann enn þá. Er hann kominn úr kafinu? (Viðskrh.: Hann er búinn að vera allan tímann.) Hann er búinn að vera allan tímann, segir hæstv. ráðherra. Nú það skortir þá væntanlega ekki upplýsingar um það á eftir og ég fagna því.
Nei, herra forseti, staðreyndin er sú að í okkar agnarsmáa og litla hagkerfi er þessi óheppilega samblöndun af viðskiptabankastarfsemi annars vegar og fjárfestingarbankastarfsemi hins vegar, það sem ég vil í raun og veru kalla ,,brask`` með eignarhald í fyrirtækjum, sérstaklega hættuleg. Ég held að hæstv. ráðherra og aðrir þurfi að gera sér grein fyrir því að þegar við berum okkur saman við önnur og miklu stærri hagkerfi er fjölbreytnin miklu meiri og hefðirnar allt aðrar. Hefðirnar eru m.a. þær að víðast hvar er þessi starfsemi tiltölulega aðskilin, nema þá í Þýskalandi. Hefðirnar eru þær að þetta eru að langmestu leyti aðskildar fjármálastofnanir. Það verður að horfa til stöðunnar eins og hún er og hefðanna. Þetta er ekki bara lagaspursmál.
Við ræddum á Alþingi á síðasta kjörtímabili, gjarnan í tengslum við frumvarp sem ég og hv. þm. Ögmundur Jónasson fluttum, og þyrfti kannski að fara að pússa rykið af aftur, um að setja þak á hámarkseignaraðild einstakra aðila í bönkum, 8%. Undir það tók hæstv. forsrh., taldi það koma mjög vel til greina, og reyndar Morgunblaðið, svo að aftur sé vitnað í það, og fleiri og fleiri. En aðalröksemd hæstv. forsrh. fyrir að stíga ekki skrefið til fulls og styðja málið og ganga í það að fá það afgreitt, hver var hún? Hún var sú að við skyldum bíða og láta á það reyna hver þróunin yrði, því best væri að það gerðist af sjálfu sér að eignaraðildin yrði dreifð. Þá þyrftu menn ekki að hafa áhyggjur af þessu og þyrftu ekki að setja lög. Það var sem sagt ákveðið að láta markaðinn njóta vafans, ef svo má að orði komast, og láta á það reyna fyrst hvort þetta yrði ekki í lagi af sjálfu sér, að eignaraðildin yrði bara dreifð. Svona voru ræðurnar og umræðurnar þá, fyrir nokkrum missirum síðan.
Svo gerast þessi ósköp í tengslum við einkavæðingu ríkisviðskiptabankanna sem er auðvitað úrslitaatriði hér, vegna þess að það afhendir sjálfkrafa einstökum aðilum forræðið í bönkunum og þá sem tæki í valdabaráttu sinni í fyrirtækja- og viðskiptaheiminum á Íslandi, sem þeir hafa heldur betur notað, Samson-hópurinn og co.
Nú liggur reynslan fyrir, herra forseti, reynslan sem hæstv. forsrh. vildi bíða eftir. Hún er sú, sem að vísu er við hann sjálfan að sakast, að eignarhaldið er nú aldeilis ekki dreift, þvert á móti. Ég verð að segja alveg eins og er, herra forseti, að ég trúi því tæpast að við séum að upplifa það að það standi ekki til að gera neitt, ekki svo mikið sem eitt einasta hæti.
Hefur hæstv. viðskrh. ekki einu sinni rætt t.d. við Fjármálaeftirlitið um það hvort til standi að beita heimildum laganna og setja takmarkandi reglur umfram það sem nú er? Ja, það kom ekkert slíkt fram í ræðu hæstv. ráðherra áðan. Þá verður ekki annað séð en að menn ætli bara að láta þetta hafa sinn gang, þó alveg ljóst sé að framganga bankanna og fleiri fjármálastofnana á undanförnum mánuðum og missirum sé þannig að það séu stórfelldar áhyggjur af því víða í viðskiptalífinu hvernig þetta hefur þróast.
Kannski gera menn ekki neitt með ræður t.d. fráfarandi stjórnarformanns Eimskips. Var það allt saman bull og þvaður? Er allt í lagi að viðskiptalífið sé þannig hérna næstu árin að bankarnir séu aðalgerendurnir í því að kaupa og selja fyrirtæki, sameina þau og sundra þeim, í illu, í andstöðu við starfsfólkið, stjórnendurna og oft stóra eigendur í fyrirtækjunum sem fyrir eru? Hvernig verður andrúmsloftið í slíkum viðskiptaheimi þegar frá líður? Hvernig er starfsandinn og hvernig er mórallinn í fyrirtækjunum þar sem enginn veit hvað þeirra bíður deginum lengur? Halda menn að þetta sé gott andrúmsloft til skynsamlegrar ákvarðanatöku, langtímastefnumótunar? Nei. Það er algjörlega úti í hafsauga, það er akkúrat hið gagnstæða.
Síðan væri fróðlegt að fara aðeins yfir það hvernig kvótakerfið í sjávarútvegi og forræði yfir veiðiheimildunum kemur inn í þetta mál, því sum af stóru sjávarútvegsfyrirtækjunum hafa einnig orðið leiksoppar, getum við kallað það, í þessum hákarlaslag sem þarna er búinn til.
Þetta er, herra forseti, og ég leyfði mér að kalla það í blaðagrein fyrir nokkru síðan, eins og að taka nokkra hákarla og setja þá ofan í gullfiskatjörn. Það er verið að búa til þannig slagsmál, þannig vígvöll. Halda menn að gullfiskarnir komi þá streymandi úr öllum áttum og biðji um að þeim verði sturtað í tjörnina? Nei, þeir synda í öfuga átt, held ég. Þetta er nokkurn veginn alveg algild aðferð til þess að loka íslenskum hlutabréfamarkaði. Ég er hræddur um að Kauphöll Íslands komi ekki til með að hafa mikið að gera á næstu missirum ef svo heldur sem horfir. Hver þorir að leggja peninga sína í hlutafé við svona aðstæður?
Enda hefur það gerst að það hefur nokkurn veginn algjörlega tekið fyrir nýskráningar fyrirtækja á hlutabréfamarkaði. Það er auðvitað við fleira að sakast í þeim efnum en bara þennan hákarlaslag með þátttöku bankanna. Ég hugsa að þar hafi líka að einhverju leyti áhrif tímabundnar aðstæður í efnahagslífinu, óljós ákvæði um yfirtökuskyldur og hvernig t.d. það er skilgreint hvenær tengdir aðilar teljast þannig tengdir að þeim beri skylda til að gera yfirtökutilboð ef þeir fara yfir viðeigandi mörk, 40% eða 50%, eins og þau voru áður.
Þetta og það hvernig menn hafa orðið vitni að því að fyrirtæki, sem hafa verið skráð á markaði í góðri trú, trúa þessum boðskap um að það sé gott og heilbrigt og fá verðlagningu og mat og nýja eigendur með í reksturinn --- menn vakna upp hver á fætur öðrum við það að þeir ráða sér ekki lengur sjálfir, þeir eru yfirteknir í illu af fjársterkum aðilum, jafnvel bönkum. Þeir eru jafnvel keyptir upp af sínum eigin viðskiptabönkum. Þess eru mörg dæmi að viðskiptabankar fyrirtækja, með allar trúnaðarupplýsingar úr rekstri þeirra inni í borði hjá sér, hafa tekið að kaupa upp bréf hjá sínum eigin viðskiptavinum. Það er ekkert annað en siðleysi og brot á öllum góðum reglum því að bankarnir hafa meiri upplýsingar um fyrirtækin en almennir hluthafar sem mæta einu sinni á ári á hluthafafund og fá þar takmarkaðar upplýsingar og þess á milli ósköp lítið. Bankinn liggur kannski með allar nýjustu fjárfestingaráætlanir og aðgerðir fyrirtækisins í höndunum og er að meta þær fyrir fyrirtækið. Tekur sig svo til, fer út á markaðinn og kaupir í því bréf, kaupir oft upp í því gengið og velur svo einhvern aðila til að kaupa af sér þegar hagnaðurinn er orðinn nógu mikill. Um þetta höfum við mýmörg dæmi á síðustu missirum. Er þetta í lagi? Nei, þetta er ekki í lagi. Það þýðir ekkert fyrir hæstv. ráðherra eða aðra að láta eins og hér sé ekkert að. Ég hef rætt við marga forsvarsmenn meðalstórra fyrirtækja sem hafa sagt mér að þeir hafi verið með það í huga að fara að undirbúa skráningu sinna fyrirtækja á markað en þeim detti það ekki í hug við þessar aðstæður, því að þeir vilji ráða sínum fyrirtækjum sjálfir. Þeir vilja ekki missa þau inn í þennan hákarlaslag sem er boðið upp á með þessum reglum, eða öllu heldur regluleysi sem hér er við að eiga. Rótgróin gömul fjölskyldufyrirtæki hafa barist harðri baráttu fyrir því að fá að ráða sér sjálf. Slagsmálin um yfirráðin í Tryggingamiðstöðinni eru kannski nærtækust, en dæmin eru mörg önnur og sum hafa farið á hinn veginn, þ.e. menn hafa ekki haft bolmagn til þess að verja eign sína og yfirráð í fyrirtækjunum gegn fjársterkum aðilum eins og bönkum eða leynilegum kaupendum úti í bæ sem í gegnum bankana hafa læðst inn í fyrirtækin og tekið þau yfir. Um það eru mörg dæmi. Allt í einu byrjar banki að kaupa í fyrirtæki í þágu einhvers blinds aðila, sem enginn veit hver er, svo kemur hann allt í einu úr kafinu þegar hann er búinn að fá nóg til þess að yfirtaka fyrirtækið. Margt, margt fleira af þessu tagi, herra forseti, ætti auðvitað erindi inn í þessa umræðu ef menn vildu fara með sæmilega rækilegum og tæmandi hætti yfir það sem þarna hefur verið að gerast.
Það þýðir ekkert að tala um hlutina öðruvísi en þeir eru. Þarna er miklu oftar á ferðinni valdabarátta en að menn séu að reyna að hagnast með eðlilegum hætti á viðskiptum með bréf í fyrirtækjum. Þetta hefur að langmestu leyti markast af átökum um völd og forræði og möguleika til að knýja fram eigin stefnu í þessum efnum en miklu minna um hlutlaus fjárfestingaáform.
Frumvarp okkar hv. þm. Ögmundar Jónassonar setur við þessu tilteknar skorður. Það er fullkomlega frambærilegt, brýtur engar reglur. Okkur er að sjálfsögðu heimilt að setja frekari skorður um aðskilnað þessara þátta og reyna að tryggja t.d. að bankar sem eiga fyrirtæki tímabundið og reka þau, rústi ekki öllu samkeppnisumhverfi, eins og gerst hefur í kjötgreinunum. Vill hæstv. ráðherra aðeins tjá sig um það hvernig þátttaka Búnaðarbankans í því að framleiða hvítt kjöt hefur rústað kjötmarkaðnum á Íslandi, og telur hæstv. ráðherra að það sé í lagi, svo dæmi sé tekið? Við erum m.a. með tillögur um að grípa inn í það og gera það algerlega skýrt að við slíkar aðstæður megi bankinn ekki dæla peningum inn í fyrirtækin, sem aftur leiði til þess að þau stundi undirboð og skekki samkeppnisgrundvöllinn o.s.frv. Það eru margir þættir af þessu tagi sem þarf að taka á og vonandi verður a.m.k. hv. efh.- og viðskn. ekki þeirrar skoðunar, eins og hæstv. ráðherra virtist vera hér áðan, að þetta sé allt í himnalagi og engin ástæða til þess að gera neitt.