Frú forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um kjaramál kennara og skólastjórnenda í grunnskólum en kjaradeila þessara aðila hefur eins og kunnugt er sett mikinn svip á íslenskt samfélag undanfarnar vikur og mánuði.

Verkfall grunnskólakennara hefur staðið frá 20. september síðastliðnum fyrir utan eina viku en kjaraviðræður kennara og skólastjórnenda í grunnskólum við launanefnd sveitarfélaga höfðu þá staðið yfir án árangurs um nokkurra mánaða skeið hjá embætti ríkissáttasemjara. Boðað hafði verið til verkfallsins í kjölfar allsherjaratkvæðagreiðslu sem fram fór 2. og 3. júní meðal grunnskólakennara og skólastjórnenda.

Samningar Kennarasambands Íslands vegna grunnskólakennara og skólastjóra runnu út hinn 31. mars síðastliðinn. Höfðu viðræður hafist nokkru fyrr, eða 2. febrúar, en síðan þá hafa deiluaðilar komið saman formlega á 71 fundi hjá ríkissáttasemjara auk þess sem þeir hafa ótal sinnum ræðst við óformlega á vegum embættisins.

Hinn 28. október, þegar verkfall hafði staðið í fimm vikur, lagði ríkissáttasemjari fram miðlunartillögu að höfðu samráði við deiluaðila og var verkfalli þá frestað þar til úrslit atkvæðagreiðslu lægju fyrir. Hún var síðan felld með 93% greiddra atkvæða kennara og hófst því verkfall að nýju í grunnskólum landsins þriðjudaginn 9. nóvember. Ríkissáttasemjari boðaði þá til samningafunda að nýju en að morgni miðvikudagsins 10. nóvember var ljóst að enn bæri mikið í milli og raunar var fullyrt að deiluaðilar hefðu, ef eitthvað væri, fjarlægst hvor annan. Ákvað ríkissáttasemjari þá að slíta fundi og boða ekki til nýs fundar fyrr en eftir hálfan mánuð, enda taldi hvorugur aðili tilefni til þess. Lét hann þess jafnframt getið að engin ástæða væri til bjartsýni um að eitthvað nýtt kæmi fram eftir þann tíma sem orðið gæti til að leysa þessa erfiðu kjaradeilu.

Virðulegi forseti. Þessu máli er í fjölmiðlaumræðunni iðulega stillt upp sem deilu milli kennara og sveitarfélaga um kaup og kjör. Það vill því miður allt of oft gleymast hverjir í raun hljóta mestan skaða af þessari kjaradeilu. Það eru að sjálfsögðu þau 45 þúsund skólabörn í landinu sem ekki fá þá lögmætu kennslu sem þeim ber samkvæmt lögum sem við höfum sett á hinu háa Alþingi. Af því tilefni vil ég geta þess að mér barst þann 9. nóvember síðastliðinn bréf frá Þórhildi Líndal, umboðsmanni barna, þar sem lýst er þungum áhyggjum af stöðu mála og horfum í deilunni. Í bréfi umboðsmanns barna segir, með leyfi forseta:

„Yfirstandandi verkfall grunnskólakennara hefur fyrst og fremst bitnað á þeim sem síst skyldi, þ.e. börnum þessa lands, og hætta er á því að mörg þeirra muni bíða ómetanlegt tjón ef það dregst enn frekar á langinn.

Grunnskólinn er vinnustaður barna og því er með öllu óþolandi að þeim sé haldið frá vinnu sinni svo að vikum skiptir. Réttur barna til skólagöngu er þar með fyrir borð borinn þrátt fyrir lögboðna skyldu hins opinbera til að sjá þeim fyrir almennri menntun og fræðslu.

Í ljósi þeirrar stöðu, sem nú er upp komin í samningaviðræðum sveitarfélaga og samtaka kennara, þar sem engin lausn virðist í sjónmáli, beini ég, sem umboðsmaður barna, þeirri eindregnu áskorun til ríkisstjórnarinnar að beita sér nú þegar fyrir lausn á þessari kjaradeilu í samráði við deiluaðila til þess að endi verði bundinn á þetta ófremdarástand sem allra fyrst.“

Ég vil leyfa mér að taka undir þau sjónarmið sem fram koma í bréfi umboðsmanns barna um þetta mál. Það er grafalvarlegt að deiluaðilar, fulltrúar kennara og sveitarfélaga, skuli ekki hafa borið gæfu til þess að leysa þessa kjaradeilu og að málinu sé einfaldlega vísað til ríkisstjórnar. Það er ekkert launungarmál að ríkisstjórnin hefur ekki sóst eftir aðild að þessu máli og talið að hinir eiginlegu deiluaðilar eigi að sjá sóma sinn í að ná samkomulagi án atbeina ríkisstjórnarinnar. Við munum hins vegar ekki skorast undan þeirri skyldu okkar að leiða þetta mál til lykta þegar það blasir við að málið er komið í algeran hnút.

Meðan á kjaradeilu grunnskólakennara og sveitarfélaga hefur staðið hefur ríkisstjórnin ítrekað lýst því yfir að það sé skylda samningsaðila að ná saman um kjarasamning á eigin forsendum og að lagasetning á kjaradeilur sé aðeins algjört neyðarúrræði sem ekki megi grípa til nema í algjörum undantekningartilfellum. Það er hins vegar niðurstaða okkar nú eftir ítarlegar viðræður við fulltrúa kennara, skólastjórnenda og sveitarfélaga að það sé enginn annar kostur í stöðunni en að grípa inn í þessa kjaradeilu með lagasetningu. Ríkisstjórnin telur sig einfaldlega ekki lengur geta setið aðgerðarlaus á meðan 45 þúsund skólabörn fá ekki þá lögmætu kennslu sem þeim ber. Þrátt fyrir langt verkfall og stíf fundahöld eru deiluaðilar engu nær og hafa eins og áður sagði að því er virðist heldur fjarlægst síðustu daga. Má því færa fyrir því gild rök að svo ríkir almannahagsmunir standi til þess að starf í grunnskólum landsins geti hafist að nýju svo fljótt sem auðið er að lög sem fela í sér bann við verkfallinu eigi rétt á sér við núverandi aðstæður.

Í frumvarpi þessu er kveðið á um friðarskyldu milli deiluaðila og bann við verkfalli frá því að frumvarpið tekur gildi sem lög, ef af verður, og samningsaðilum gefinn frestur til 15. desember næstkomandi til þess að ljúka samningum sín í milli. Hafi það ekki tekist fyrir þann tíma skipar Hæstiréttur þrjá menn í gerðardóm sem skal skera úr um kjaramál grunnskólakennara og skólastjóra. Skal gerðardómur ljúka störfum fyrir 31. mars 2005 enda hafi aðilar ekki gert með sér kjarasamning fyrir þann tíma. Ljóst er að friðarskylda milli deiluaðila er á þessu stigi máls eina úrræði ríkisstjórnarinnar til að koma skólastarfi í landinu aftur í eðlilegt horf án frekari tafa. Ákvæði um gerðardóm er að dómi ríkisstjórnarinnar til þess fallið að koma með nýja nálgun í viðræður deiluaðila en engu að síður er þeim gefinn kostur á að ná samningum sín í milli fram til 15. næsta mánaðar áður en ákvæði um gerðardóm taka að fullu gildi. Aukinheldur eru í lagafrumvarpi þessu ákvæði þess efnis að komi deiluaðilar sér saman um einhver efnisatriði í deilunni skuli gerðardómur taka mið af því við ákvörðun sína en hafi þó frjálsar hendur um tilhögun mála. Þá er og ákvæði um að heimilt sé gerðardómi að beita sér fyrir sátt milli aðila sem hafi sömu réttaráhrif og ákvarðanir hans, hvort sem er um einstök ákvæði eða heildarsamning þeirra í milli, og taki gerðardómur þá ekki ákvörðun um þau atriði sem svo háttar um.

Ríkisstjórnin hefur lagt mikla áherslu á mikilvægi þess að fylgja aðhaldssamri efnahagsstefnu til að tryggja áframhaldandi stöðugleika í efnahagslífinu á næstu árum þrátt fyrir aukin umsvif m.a. vegna stóriðjuframkvæmda. Þetta á bæði við um stefnuna í peningamálum og fjármálum ríkis og sveitarfélaga. Í þessu samhengi er brýnt að launastefna ríkis og sveitarfélaga komi ekki af stað víxlhækkunum verðlags og launa sem aftur hefði í för með sér aukna verðbólgu og rýrnun kaupmáttar. Þessu frumvarpi er ætlað að stuðla að framgangi þessara markmiða.

Virðulegur forseti. Ég vil nú víkja nokkrum orðum að helstu efnisatriðum frumvarpsins. Í 1. gr. frumvarpsins er kveðið á um friðarskyldu milli deiluaðila frá því að frumvarpið fær lagagildi og á gildistíma ákvarðana gerðardómsins.

Vinnustöðvanir deiluaðila, sem og hvers konar verkföll, verkbönn og aðrar aðgerðir sem ætlað er að knýja fram aðra skipan kjaramála en frumvarpið gerir ráð fyrir, eru samkvæmt því óheimilar. Gildir í því sambandi einu hvort aðgerðir hafa hafist áður en frumvarpið fær lagagildi. Aðilum er heimilt að semja um aðra skipan kjaramála, en þeim er óheimilt að beita framangreindum úrræðum til að knýja fram þá skipan.

Í 2. gr. er gert ráð fyrir að samningsaðilum verði gefinn frestur til 15. desember nk. til að ljúka samningum sín á milli, eins og æskilegast er. Hafi það ekki tekist fyrir þann tíma kveður greinin á um að Hæstiréttur Íslands skipi þrjá menn í gerðardóm er skuli skera úr um kjaramál grunnskólakennara og skólastjórnenda. Gerðardómurinn skal hafa lokið störfum sínum fyrir 31. mars 2005. Gert er ráð fyrir því að ákvarðanir gerðardómsins verði bindandi sem kjarasamningur á milli aðila frá og með 15. desember 2004 og gildi jafnframt þann tíma sem gerðardómurinn ákveður.

Hæstarétti er ætlað skv. 2. mgr. að ákveða hver hinna þriggja gerðardómsmanna skuli vera formaður dómsins. Það er síðan formannsins að kalla dóminn saman.

Gerðardómnum er sjálfum ætlað að setja sér starfsreglur og afla nauðsynlegra gagna og getur hann krafist skýrslna, munnlegra og skriflegra, af þeim aðilum sem gerðardómurinn telur nauðsynlegt. Þá er kveðið á um rétt aðila til að koma sjónarmiðum sínum að við umfjöllun gerðardómsins, hvort sem er munnlega eða skriflega, og skal gerðardómurinn ætla þeim hæfilegan frest í því skyni.

Ætla má að starf gerðardómsins krefjist verulegrar gagnaöflunar. Nauðsynlegt er að gerðardómurinn hafi viðunandi starfsaðstöðu og er lagt til að ríkissjóður sjái gerðardómnum fyrir henni. Einnig er gert ráð fyrir að gerðardómurinn þurfi að afla upplýsinga og álita hjá sérfróðum mönnum og er gerðardómi heimilað að efna til kostnaðar sem því fylgir.

Allur kostnaður við störf gerðardómsins greiðist úr ríkissjóði.

Í 3. gr. er fjallað um þau viðmið sem gerðardómurinn skal hafa til hliðsjónar við ákvörðun sína og störf. Hann skal í því efni líta til almennrar þróunar á vinnumarkaði frá gerð síðasta kjarasamnings deiluaðila, kjara þeirra sem sambærilegastir geta talist að menntun, störfum, vinnutíma og ábyrgð og gæta þess jafnframt að stöðugleika efnahagsmála og forsendum annarra kjarasamninga verði ekki raskað með niðurstöðu gerðardómsins. Miklu skiptir að gerðardómurinn taki á þessum þáttum með sanngirni og gæti samhliða að þjóðarhag í efnahagslegu tilliti.

Þá er það tekið fram að aðilar geti sameiginlega beint óskum til gerðardómsins um að tilteknum atriðum verði hagað í úrskurði með þeim hætti sem aðilar óska. Gerðardómurinn er þó ekki bundinn af þessum tilmælum.

Enn fremur er gert ráð fyrir því að aðilar geti, með milligöngu gerðardómsins, gert með sér bindandi samkomulag eða sátt um tiltekin atriði, sem eru þá fullnaðarlyktir á þeim með aðilum og bindandi fyrir gerðardóminn. Gerðardómurinn úrskurðar þá um önnur atriði en þau sem samkomulag eða sátt hefur tekist um. Getur þetta flýtt mjög vinnu gerðardómsins og er jafnframt hvatning til deiluaðila að leggja sitt af mörkum við lausn deilunnar.

Þá er auðvitað rétt að undirstrika að lögin koma að sjálfsögðu ekki í veg fyrir að aðilar geti gert með sér kjarasamning þótt gerðardómur hafi tekið til starfa.

Virðulegur forseti. Í mínum huga er engum vafa undirorpið að ráðstöfun af þessu tagi er komin til af brýnni nauðsyn og því að mjög ríkir almannahagsmunir eru í húfi. Ríkisstjórnin hefur síst af öllu viljað vera með beina íhlutun í samninga á vinnumarkaði en nú eftir margra vikna verkfall í grunnskólum landsins er útlitið mjög dökkt og alls ekki ástæða til að ætla að án íhlutunar hins háa Alþingis sé hægt að tryggja börnum í landinu þá lögboðnu skólavist sem þeim ber.

Við höfum sýnt samningsaðilum mikla biðlund, e.t.v. of mikla biðlund að margra mati, en á móti kemur að einhverjir munu án efa gagnrýna það neyðarúrræði sem ríkisstjórnin hefur ákveðið að grípa til með frumvarpi þessu. Verður þá svo að vera. En ég tel hins vegar rétt að börnin og heimilin í landinu fái nú að njóta forgangs eftir þann langa og erfiða tíma sem liðinn er frá því að verkfallið hófst og skólastarf í landinu geti því hafist með eðlilegum hætti strax eftir komandi helgi.

Ég vil leyfa mér að lokum, virðulegi forseti, að leggja til að málinu verði að lokinni þessari umræðu vísað til hv. allsherjarnefndar og 2. umr.