menntamálaráðherra um framkvæmd skólahalds í grunnskólum
skólaárin 2001–2002, 2002–2003 og 2003–2004.
(Lögð fyrir Alþingi á 133. löggjafarþingi 2006–2007.)
Inngangur.
Í 9. gr. laga nr. 66/1995, um grunnskóla, er kveðið á um að menntamálaráðherra skuli gera
Alþingi grein fyrir framkvæmd skólastarfs í grunnskólum á þriggja ára fresti. Fyrsta skýrslan
um skólahald í grunnskólum var lögð fram á Alþingi vorið 1999 og fjallaði um skólaárin
1995–1996, 1996–1997 og 1997–1998. Önnur skýrsla kom út í mars 2003 og var í henni
fjallað um skólaárin 1998–1999, 1999–2000 og 2000–2001. Sú skýrsla sem nú er lögð fram
samkvæmt fyrrnefndri 9. gr. grunnskólalaga nær til skólaáranna 2001–2002, 2002–2003 og
2003–2004. Í skýrslunni er að finna ýmsar upplýsingar um skólahald, m.a. um skóla, nemendur og starfsfólk, námsgögn, úttektir á ýmsum þáttum skólastarfs, árangur á samræmdum
prófum og útgjöld til grunnskóla. Upplýsingarnar sem skýrslan er byggð á eru aðallega
fengnar frá Hagstofu Íslands, Námsmatsstofnun, Námsgagnastofnun og menntamálaráðuneytinu, sem jafnframt vann úr upplýsingunum til birtingar í skýrslunni.
Ríkið ber kostnað af og ábyrgist nokkra þætti er lúta að grunnskólum, svo sem samræmd
próf í 4., 7. og 10. bekk, kennaramenntun og námsgögn. Námsmatsstofnun hefur með samningi við menntamálaráðuneytið verið falin öll framkvæmd samræmdra prófa. Auk þess ber
stofnunin ábyrgð á framkvæmd umfangsmikilla alþjóðlegra rannsókna í skólakerfinu. Ein
slík rannsókn er PISA-könnunin sem fjallað er um í skýrslunni. Námsgagnastofnun sér um
útgáfu og dreifingu námsgagna til grunnskóla í skyldunámsgreinum, nemendum og foreldrum þeirra að kostnaðarlausu. Einnig leggur ríkið fram fjármagn til rannsókna og í þróunarsjóð grunnskóla og endurmenntunarsjóð grunnskóla en nánar er fjallað um sjóðina í skýrslunni.
I. Skólar.
Fjöldi grunnskóla í landinu hefur verið svipaður undanfarin ár. Helst ber á breytingum í
þá veru að skólum fjölgi á höfuðborgarsvæðinu og að mjög fámennir skólar á landsbyggðinni
séu sameinaðir eða þeir lagðir niður. Fjölmennasti skóli landsins skólaárið 2003–2004 var
Vallaskóli í Árborg með 914 nemendur. Vallaskóli varð til 1. ágúst 2002 við sameiningu
tveggja skóla, Sólvallaskóla og Sandvíkurskóla. Fámennasti grunnskólinn var sem fyrr
Grunnskólinn í Mjóafirði með þrjá til fimm nemendur á tímabilinu. Fámennum skólum, þ.e.
skólum með færri en 100 nemendur, hefur fækkað um fimm eins og sjá má í töflu 1.1 og er
það í samræmi við þróun fyrri ára.
Tafla 1.1 Fjöldi grunnskóla 2001–2004.
Skólaár
2001–02
2002–03
2003–04
Grunnskólar alls
193
192
187
Almennir grunnskólar reknir af opinberum aðilum
179
178
174
— Sérskólar
8
8
5
— Einkaskólar
6
6
8
Fámennir skólar*
77
78
72
Einsetnir skólar*
*
178
191
186
*
Skólar með 100 nemendur eða færri, þ.m.t. sérskólar. ** Allar bekkjardeildir skólans geta byrjað skóladaginn á sama tíma.
Heimildir: Menntamálaráðuneyti og Hagstofa Íslands.
Einkaskólum hefur fjölgað um tvo á tímabilinu. Barnaskóli Hjallastefnunnar tók til starfa
haustið 2003 og skólinn á meðferðarheimilinu að Torfastöðum var talinn til einkaskóla þetta
ár samkvæmt viðmiðum Hagstofunnar. Aðrir einkaskólar árið 2003 voru: Ísaksskóli, Landakotsskóli, Suðurhlíðarskóli, Tjarnarskóli, Waldorfskólinn í Lækjarbotnum og Waldorfskólinn
Sólstafir, sem allir eru á höfuðborgarsvæðinu.
Sérskólum hefur á síðastliðnum þremur árum fækkað úr átta í fimm. Eftirfarandi sérskólar
voru starfandi árið 2003: Brúarskóli, Dalbrautarskóli, Hlíðarskóli, Safamýrarskóli og Öskjuhlíðarskóli. Bröttuhlíðarskóli á Akureyri hefur verið lagður niður og sinnir Hlíðarskóli á
Akureyri sambærilegum verkefnum. Einholtsskóli var lagður niður en Brúarskóli sinnir nú
nemendum með geð- og hegðunarraskanir. Einnig var Vesturhlíðarskóli lagður niður þegar
stofnað var táknmálssvið við Hlíðaskóla í Reykjavík.
Haustið 1998 voru 92% skóla einsetnir, haustið 2003 hafði einsetnum skólum fjölgað og
voru þá 99% grunnskóla einsetnir. Aðeins einn skóli stóð út af en hann telst vera einsetinn
að hluta.
Aðeins í einum grunnskóla á landinu var starfrækt heimavist á tímabilinu. Heimavistin
var fyrir nemendur í 8.–10. bekk og þar bjuggu fimm til sjö nemendur.
Þrír skólar fengu undanþágu menntamálaráðuneytisins frá níu mánaða starfstíma skólaárin
2001–2002 og 2002–2003 en tveir skólar 2003–2004.
II. Nemendur.
Skólaárið 2001–2002 voru nemendur í grunnskólum landsins 44.103. Í lok tímabilsins
voru nemendur í grunnskólum alls 44.809. Á þessum þremur skólaárum hefur nemendum því
fjölgað um 706, eða um 1,5%, eins og sjá má í töflu 2.1.
Tafla 2.1. Fjöldi nemenda í grunnskólum eftir árgöngum 2001–2004.
Alls
Dr.
St.
1. b.
2. b.
3. b.
4. b.
5. b.
6. b.
7. b.
8. b.
9. b.
10. b.
2001–02
44.103
22.782
21.321
4.305
4.428
4.538
4.557
4.443
4.753
4.444
4.601
4.156
3.878
2002–03
44.695
23.093
21.602
4.341
4.296
4.424
4.592
4.598
4.451
4.768
4.461
4.609
4.155
2003–04
44.809
23.093
21.716
4.178
4.376
4.315
4.484
4.585
4.609
4.437
4.773
4.443
4.609
Nemendur sem ekki er raðað í bekki af skólum eru flokkaðir í bekki eftir aldri.
2001: Að auki 102 nemendur í 5 ára bekk.
2002: Að auki 114 nemendur í 5 ára bekk.
2003: Að auki 118 nemendur í 5 ára bekk.
Heimild: Hagstofa Íslands.
Til samanburðar má geta þess að á fyrra þriggja ára tímabili, þ.e. 1998–2001, fjölgaði
nemendum um 1.223, eða um 3%. Á tímabilinu 1995–1998 fækkaði nemendum um 164, eða
um tæplega 0,5%.
Í töflu 2.2 má sjá fjölda nemenda í sérskólum og einkaskólum. Nemendum í sérskólum
fækkar lítillega og nemendum í einkaskólum sömuleiðis.
Tafla 2.2 Fjöldi nemenda í sérskólum og einkaskólum 2001–2004.
Skólaár
2001–02
2002–03
2003–04
Í sérskólum
204
192
173
Í einkaskólum
529
453
452
Heimild: Hagstofa Íslands.
2.1 Nemendur með annað móðurmál en íslensku.
Í 36. gr. laga um grunnskóla, nr. 66/1995, er kveðið á um rétt nemenda sem hafa annað
móðurmál en íslensku til sérstakrar íslenskukennslu. Í reglugerð nr. 391/1996, um íslenskukennslu nemenda með annað móðurmál en íslensku, er nánar kveðið á um íslenskukennslu
fyrir þessa nemendur og einnig er sérstök umfjöllun um íslensku sem annað tungumál í aðalnámskrá grunnskóla frá 1999.
Alls eru tilgreind 37 tungumál sem móðurmál nemenda í grunnskólum landsins. Við talningu nemenda með erlent móðurmál er miðað við að forráðamenn nemandans, annar eða báðir, hafi annað tungumál að móðurmáli en íslensku og noti það mál að staðaldri í daglegum
samskiptum sínum við barnið. Eins og sjá má í töflu 2.3 fjölgaði nemendum með erlent
móðurmál um 148, eða um 11%, frá skólaárinu 2001–2002 til skólaársins 2003–2004. Einnig
má sjá í töflu 2.3 hlutfallslega skiptingu nemenda með erlent móðurmál á höfuðborgarsvæðinu og utan þess haustið 2003.
Tafla 2.3 Nemendur með erlent móðurmál 2001–2003.
2001
2002
2003
Höfuðborgarsvæðið
2003, %
Utan höfuðborgarsvæðis 2003, %
Heildarfjöldi
1192
1266
1340
57
,9
42
,1
Albanska
33
34
42
81
19
Arabíska
9
8
14
100
0
Búlgarska
9
15
14
57
,1
42
,9
Danska
52
58
46
34
,8
65
,2
Eistneska
6
11
14
28
,6
71
,4
Enska
175
177
157
57
,3
42
,7
Filippseysk mál
94
107
129
66
,7
33
,3
Finnska
9
7
5
100
0
Franska
14
16
14
71
,4
28
,6
Færeyska
23
18
22
40
,9
59
,1
Grænlenska
2
1
3
66
,7
33
,3
Hindí
2
1
4
50
50
Hollenska
16
19
10
40
60
Indónesíska
2
4
3
100
0
Ítalska
6
4
4
75
25
Japanska
6
6
11
100
0
Kínverska
20
20
25
88
12
Kóreska
1
0
0
Litháíska
20
33
46
73
,9
26
,1
Mongólska
0
2
2
50
50
Norska
42
39
42
50
50
Portúgalska
25
25
26
61
,5
38
,5
Pólska
150
182
191
33
67
Rúmenska
5
4
4
100
0
Rússneska
42
43
52
76
,9
23
,1
Serbókróatíska
84
89
108
45
,4
54
,6
Singalíska
7
5
8
87
,5
12
,5
Spænska
48
53
54
51
,9
48
,1
Sænska
46
31
30
40
60
Tékkneska
3
4
6
100
0
Tyrkneska
1
3
3
66
,7
33
,3
Taílenska
107
105
94
50
50
Ungverska
15
13
13
38
,5
61
,5
Úkraínska
8
5
3
33
,3
66
,7
Úrdú
0
4
4
100
0
Víetnamska
58
57
67
91
9
Þýska
28
30
25
64
36
Ótilgreint
24
33
45
80
20
Heimild: Hagstofa Íslands.
2.2 Nemendur og tungumálanám.
Ár hvert lærir mikill fjöldi grunnskólanema erlend tungumál. Samkvæmt námskrá skal
enska kennd frá og með 5. bekk grunnskóla og dönskukennsla á að hefjast í 6. bekk. Nemendum sem hafa sérstök tengsl við Noreg eða Svíþjóð stendur til boða kennsla í norsku eða
sænsku sem kemur þá í staðinn fyrir dönsku. Tafla 2.4 sýnir hve margir nemendur læra ensku
og Norðurlandamálin.
Tafla 2.4 sýnir einnig hvernig skipting er milli tungumála sem algengast er að nemendur
taki sem valgreinar á unglingastigi í grunnskóla. Þýska er vinsælasta tungumálið samkvæmt
þessu þó að nemendum hafi fækkað nokkuð í þýsku á tímabilinu.
Tafla 2.4 Fjöldi grunnskólanema sem lærir hvert erlent tungumál 2001–2004.
2001–2002
2002–2003
2003–2004
Enska
25.634
27.038
27.796
Danska
17.021
17.784
18.052
Sænska
241
225
170
Norska
108
110
126
Þýska
1.338
1.008
945
Franska
169
307
354
Spænska
134
208
176
Ítalska
12
0
44
Tölum um nemendur í erlendum tungumálum er safnað frá grunnskólum á vorin fyrir yfirstandandi skólaár.
Heimild: Hagstofa Íslands.
2.3 Skóladagar nemenda.
Samkvæmt grunnskólalögum skal lágmarksfjöldi skóladaga nemenda vera 170 á ári. Hagstofa Íslands safnar árlega upplýsingum um skóladaga í grunnskólum (þ.e. kennslu- og prófadaga samtals). Ef í ljós kemur að skóladagar eru færri en 170 gerir menntamálaráðuneytið
athugasemdir við viðkomandi sveitarstjórn og óskar eftir að úr verði bætt. Skóladagar í langflestum skólum eru um og yfir lögbundnu viðmiði um 170 daga. Í töflu 2.5 má sjá hvernig
fjöldi skóladaga skiptist hlutfallslega milli árganga þau þrjú skólaár sem skýrslan nær yfir.
Tafla 2.5 Fjöldi skóladaga 2001–02, 2002–03 og 2003–04.
169 eða færri – %
170–179 – %
180 eða fleiri – %
Skólaár
01–02
02–03
03–04
01–02
02–03
03–04
01–02
02–03
03–04
1. bekkur
5
6
2
28
20
26
66
74
72
2. bekkur
5
4
4
27
21
24
68
75
73
3. bekkur
4
5
3
27
21
24
69
74
73
4. bekkur
3
3
2
27
21
25
70
76
74
5. bekkur
2
2
0
27
23
26
71
74
74
6. bekkur
3
2
1
25
22
26
73
75
74
7. bekkur
4
2
1
25
22
25
71
77
74
8. bekkur
1
2
1
24
20
24
75
78
75
9. bekkur
1
1
1
24
19
24
75
81
75
10. bekkur
0
1
0
25
18
24
75
80
76
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Til fróðleiks má geta þess að á tímabilinu 1998–2001 voru skóladagar að meðaltali
169–170 en þá voru skólar með undanþágu menntamálaráðuneytis frá níu mánaða skóla ekki
taldir með. Nú er það hins vegar gert enda hefur undanþáguskólum fækkað verulega og voru
þeir aðeins tveir skólaárið 2003–2004 eins og fram hefur komið. Rétt er að geta þess að
undanþáguskólarnir voru ekki alltaf þeir skólar sem voru með fæsta skóladaga. Uppgefnir
skóladagar á því tímabili sem skýrslan nær til hafa verið á bilinu 133–192. Skýringar sem
skólastjórarnir gáfu vegna of fárra skóladaga eru af ýmsum toga, t.d. að kennt hafi verið fjóra
daga vikunnar í stað fimm, veður hafi verið slæmt og ófærð, viðgerðir á húsnæði og fleira.
Á mynd 2.1 má sjá meðalfjölda skóladaga frá árinu 1996. Þar kemur fram töluverð fjölgun
skóladaga en einna mest varð fjölgunin hjá yngstu árgöngunum. Mikil aukning kemur fram
milli áranna 2000–2001 og 2001–2002 eða um 7–10 dagar. Nýr kjarasamningur við kennara
var undirritaður í janúar 2001 og hafði hann áhrif á fjölgunina en þar var gert ráð fyrir 180
skóladögum.
Mynd 2.1 Skóladagar að meðaltali 1996–2004.
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Hér er myndað efni sem sést aðeins í pdf-skjalinu.
2.4 Viðmiðunarstundaskrá.
Í töflu 2.6. má sjá meðaltal kenndra stunda á viku eftir árgöngum frá 2001–2004 og lögbundnar stundir samkvæmt grunnskólalögum. Samkvæmt þessu yfirliti hafa nemendur að
jafnaði fengið tilskilinn kennslustundafjölda. Ráðuneytið hefur þurft að gera athugasemdir
við stundafjölda nemenda í einstökum árgöngum í einstökum skólum á umræddum árum.
Sem dæmi má nefna að gerðar voru athugasemdir vegna kennslustundafjölda í 19 grunnskólum skólaárið 2003–2004 en þeim skólum hefur fækkað á undanförnum árum sem fá athugasemdir vegna of fárra kennslustunda að jafnaði á viku.
Tafla 2.6 Lögbundnar vikulegar kennslustundir
og meðaltal kenndra stunda á viku 2001–2004.
1.
bekkur
2.
bekkur
3.
bekkur
4.
bekkur
5.
bekkur
6.
bekkur
7.
bekkur
8.
bekkur
9.
bekkur
10.
bekkur
Lögbundnar
stundir
2001–02
30
30
30
30
35
35
35
37
37
37
Kennt á viku
að meðaltali
2001–02
30
30
30
31
35
35
35
37
37
37
2002–03
30
31
31
31
35
35
35
37
37
37
2003–04
30
30
30
31
35
35
35
37
37
37
Heimildir: Menntamálaráðuneyti og Hagstofa Íslands.
III. Starfsfólk í grunnskólum.
Starfsfólki í grunnskólum fjölgaði um tæplega 500, eða um 7%, frá hausti 2001 til haustsins 2003. Eins og sjá má í töflu 3.1 eru konur mun fleiri en karlar í starfsliði grunnskólanna,
eða um 80%.
Tafla 3.1 Starfsfólk í grunnskólum eftir kyni 2001–2004.
Fjöldi
Stöðugildi
Alls
Karlar
Konur
Alls
Karlar
Konur
2001–2002
6.975
1.402
5.573
6.119
1.318
4.801
2002–2003
7.299
1.440
5.859
6.530
1.373
5.157
2003–2004
7.472
1.470
6.002
6.616
1.380
5.236
Til starfsliðs grunnskóla telst allt starfsfólk skólans en ekki verktakar. Sinni starfsmaður störfum sem falla á fleiri en eitt
starfssvið vísar starfssvið til aðalstarfs.
Heimild: Hagstofa Íslands.
3.1 Starfsfólk við kennslu.
Starfsfólk við kennslu er langfjölmennasti hópurinn innan grunnskólanna. Nokkuð hefur
fjölgað í þeim hópi frá hausti 2001 til hausts 2003, eða um tæp 6%. Í töflu 3.2 má sjá fjölda
starfsfólks við kennslu og þar kemur m.a. fram að hlutfall réttindakennara á landinu öllu var
80% árið 2001 og 2002, en 82% árið 2003. Hlutfall leiðbeinenda hefur því lækkað lítillega
á tímabilinu. Vestfirðir voru með hæsta hlutfall leiðbeinenda öll árin eða frá 42–47%.
Tafla 3.2 Starfsfólk við kennslu í grunnskólum eftir kennsluréttindum
og landshlutum að hausti 2001, 2002 og 2003.
2001–2002
2002–2003
2003–2004
Með kennsluréttindi
Án kennsluréttinda
Með kennsluréttindi
Án kennsluréttinda
Með kennsluréttindi
Án kennsluréttinda
Alls við
kennslu
Fjöldi
%
Fjöldi
%
Alls við
kennslu
Fjöldi
%
Fjöldi
%
Alls við
kennslu
Fjöldi
%
Fjöldi
%
Landið allt
4.491
3.586
80
905
20
4.697
3.766
80
931
20
4.743
3.873
82
870
18
Höfuðborgar-
svæði
2.366
2.094
89
272
12
2.513
2.226
89
287
11
2.562
2.328
91
234
9
Reykjavík
1.399
1.231
88
168
12
1.483
1.305
88
178
12
1.486
1.333
90
153
10
Utan Reykja-
víkur
967
863
89
104
11
1.030
921
89
109
11
1.076
995
93
81
8
Suðurnes
237
165
70
72
30
242
174
72
68
28
248
182
73
66
27
Vesturland
294
214
73
80
27
315
238
76
77
24
315
235
75
80
25
Vestfirðir
180
104
58
76
42
184
98
53
86
47
176
99
56
77
44
Norðurland
vestra
195
120
62
75
39
193
125
65
68
35
184
117
64
67
36
Norðurland
eystra
498
352
71
146
29
515
373
72
142
28
525
385
73
140
27
Austurland
282
175
62
107
38
280
172
61
108
39
278
182
66
96
35
Suðurland
439
362
83
77
18
455
360
79
95
21
455
345
76
110
24
Meðtaldir: Skólastjórar, aðstoðarskólastjórar, kennarar og leiðbeinendur.
*Lögheimili starfsfólks við kennslu 1. desember er notað við ákvörðun búsetu.
Heimild: Hagstofa Íslands.
Í töflu 3.3 má sjá skiptingu starfsfólks við kennslu eftir starfssviði. Þar kemur fram að við
grunnskólana störfuðu m.a. skólastjórar og aðstoðarskólastjórar án kennsluréttinda. Hlutfall kvenna meðal kennara er um 78% en meðal skólastjóra um 40%. Meðal aðstoðarskólastjóra
eru konur rúm 60%.
Tafla 3.3 Starfsfólk við kennslu í grunnskólum að hausti 2001, 2002 og 2003,
eftir starfssviði.
Starfsfólk
Stöðugildi
Hlutfall kynja
í stöðugildum
Alls
Með
kennsluréttindi
Án
kennsluréttinda
Alls
Með
kennsluréttindi
Án
kennsluréttinda
Karlar
Konur
2001
Alls
4.491
3.586
905
4.270
3.519
751
25
75
Skólastjórar
194
191
3
202
199
3
61
39
Aðstoðarskólastjórar
144
143
1
141
140
1
36
64
Kennarar1)
4.153
3.252
901
3.927
3.180
747
22
78
2002
Alls
4.697
3.766
931
4.437
3.671
766
24
76
Skólastjórar
194
192
2
190
188
2
61
39
Aðstoðarskólastjórar
145
143
2
143
141
2
37
63
Kennarar1)
4.358
3.431
927
4.104
3.342
762
22
78
2003
Alls
4.743
3.873
870
4.440
3.727
713
24
76
Skólastjórar
189
188
1
191
190
1
58
42
Aðstoðarskólastjórar
141
140
1
141
140
1
38
62
Kennarar1)
4.413
3.545
868
4.108
3.397
711
22
78
1)Grunnskólakennarar, sérkennarar og leiðbeinendur.
Heimild: Hagstofa Íslands.
Þegar aldursdreifing starfsfólks við kennslu haustið 2003 er skoðuð má sjá að um 7%
starfsfólks við kennslu eru 60 ára og eldri. Konur eru fjölmennari en karlar í öllum aldurshópum en minnsti munur milli kynjanna er í yngsta og elsta aldurshópnum.
Mynd 3.1 Hlutfallsleg skipting grunnskólakennara eftir aldurshópum haustið 2003.
Hér er myndað efni sem sést aðeins í pdf-skjalinu.
Heimild: Hagstofa Íslands.
Mikill meiri hluti starfsfólks við kennslu árið 2003 var í fullu starfi eða meira eða rúmlega
70%. Um 25% eru í hálfu starfi og allt að heilu starfi en rúmlega 5% eru í minna en hálfu
starfi. Árin 2002 og 2001 var hlutfallið nokkuð svipað.
3.2 Brautskráðir kennarar.
Á mynd 3.2 má sjá fjölda brautskráðra kennara frá Kennaraháskóla Íslands, Háskólanum
á Akureyri, Háskóla Íslands og Listaháskóla Íslands á tímabilinu 1995–2004. Taldir eru með
allir þeir sem útskrifast úr kennaranámi, bæði úr BEd-námi og uppeldis- og kennslufræði til
kennsluréttinda. Þótt þessi skýrsla nái yfir þrjú skólaár er valið að birta hér til fróðleiks upplýsingar um útskrifaða kennara til lengri tíma.
Mynd 3.2 Brautskráðir kennarar 1995–2004.
Heimildir: Hagstofa Íslands og upplýsingar frá einstökum skólum fyrir árin 1995–1998.
Hér er myndað efni sem sést aðeins í pdf-skjalinu.
Í heild hefur brautskráðum kennurum fjölgað umtalsvert á tímabilinu. Nokkur fjölgun
brautskráðra kemur fram hjá Kennaraháskóla Íslands árið 1995–96 en þá voru í fyrsta sinn
útskrifaðir nemendur í fjarnámi frá skólanum. Frá árinu 1999 hefur verið nokkuð jöfn fjölgun
útskrifaðra kennara frá Kennaraháskóla Íslands. Nokkrar sveiflur hafa verið í fjölda brautskráðra frá Háskólanum á Akureyri og Háskóla Íslands á þessu tímabili eins og sjá má nánar
í töflu 3.4. Listaháskóli Íslands útskrifaði fyrst kennara skólaárið 2001–2002.
Tafla 3.4 Fjöldi brautskráðra kennara 1995–2004.
1994–95
1995–96
1996–97
1997–98
1998–99
1999–00
2000–01
2001–02
2002–03
2003–04
Kennaraháskóli Íslands
170
236
181
168
202
157
179
230
264
334
Háskólinn á Akureyri
0
66
23
10
44
27
46
35
66
73
Háskóli Íslands
73
52
58
39
40
50
28
30
64
72
Listaháskóli Íslands
–
–
–
–
–
–
–
6
16
21
Samtals
243
354
262
217
286
234
253
301
410
500
Heimildir: Hagstofa Íslands og upplýsingar frá einstökum skólum fyrir árin 1995–1998.
Þeir sem útskrifast með kennsluréttindi frá Háskóla Íslands geta sótt sér leyfisbréf fyrir
annaðhvort grunn- eða framhaldsskólastig eða bæði skólastigin. Árin 2001, 2002 og 2003
gaf menntamálaráðuneytið út leyfisbréf fyrir 832 grunnskólakennara.
Tafla 3.5 Útgefin leyfisbréf 2001–2003.
Ár
2001
2002
2003
Fjöldi
227
257
348
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
3.3 Undanþágunefnd grunnskóla.
Undanþágunefnd grunnskóla er skipuð samkvæmt lögum nr. 86/1998, um lögverndun á
starfsheiti og starfsréttindum grunnskólakennara, framhaldsskólakennara og skólastjóra.
Nefndin metur umsóknir skólastjóra um heimild til að lausráða starfsmann sem ekki hefur
leyfi menntamálaráðherra til að nota starfsheitið grunnskólakennari. Í nefndinni eiga sæti
fulltrúar frá menntamálaráðuneyti, kennaramenntunarstofnunum og Kennarasambandi Íslands. Fulltrúi Sambands íslenskra sveitarfélaga er áheyrnarfulltrúi. Þegar undanþágunefnd
hafnar umsókn um undanþágu hefur skólastjóri heimild til að vísa umsókninni til ráðherra.
Ráðherra getur þrátt fyrir niðurstöðu nefndarinnar ákveðið að veita undanþágu. Í töflu 3.6
má sjá yfirlit yfir fjölda umsókna og afgreiðslu þeirra þau þrjú skólaár sem skýrslan nær til.
Tafla 3.6 Umsóknir um undanþágur til að lausráða leiðbeinendur
til kennslustarfa í grunnskólum.
2001–2002
2002–2003
2003–2004
Fjöldi umsókna
867
893
819
Samþykktar af undanþágunefnd
644
718
667
Samþykktar af ráðherra
193
160
134
Hafnað eða vísað frá
30
15
18
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Grunnmenntun umsækjenda er greind í 11 flokka og í töflu 3.7 má sjá flokkunina og
fjölda karla og kvenna í hverjum flokki skólaárið 2003–2004.
Tafla 3.7 Menntun leiðbeinenda við kennslustörf í grunnskólum
skólaárið 2003–2004.
Menntun
Fjöldi
kk.
kvk.
1.
Landspróf, gagnfræðapróf eða minni menntun
1
0,5%
14
2,9%
2.
Nám í framhaldsskóla án lokaprófs
5
2,7%
5
1,0%
3.
Stúdentspróf
0
0,0%
7
1,5%
4.
Starfsmenntun á framhaldsskólastigi
21
11,4%
38
7,9%
5.
Listnám
10
5,4%
18
3,7%
6.
Meistaranám, menntun leikskólakennara, þroskaþjálfanám, iðjuþjálfun,
afmörkuð kennsluréttindi í listgrein
25
13,5%
71
14,7%
7.
Nám við háskóla án lokaprófs, stundum með einhverju námi í uppeldis- og
kennslufræðum
23
12,4%
30
6,2%
8.
Nám til kennsluréttinda
52
28,1%
197
40,9%
9.
Háskólapróf á öðrum sviðum en þeim sem ná til kennslugreina grunnskóla,
svo sem lögfræði, dýralækningar o.fl.
2
1,1%
12
2,5%
10
.
BA, BS, Phil. cand., MA, cand. mag., cand. phil., cand psyk. og dr. án
fullnægjandi menntunar í uppeldis- og kennslufræðum
44
23,8%
88
18,3%
11
.
Prestar
2
1,1%
2
0,4%
Samtals
185
482
Heimildir: Menntamálaráðuneyti og Hagstofa Íslands.
3.4 Starfsfólk og starfssvið.
Starfsfólki hefur fjölgað í flestum hópum innan skóla. Tafla 3.8 sýnir fjölda starfsfólks
skóla að frátöldum skólastjórum, aðstoðarskólastjórum og kennurum frá 1998–2003.
Tafla 3.8 Starfsfólk grunnskóla að frátöldum skólastjórum, aðstoðarskólastjórum
og grunnskólakennurum frá 1998–2003.
Ár
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Bókasafnsfræðingar, bókaverðir
67
69
73
69
76
76
Skólasálfræðingar, námsráðgjafar
38
49
58
74
73
74
Skólahjúkrunarfræðingar
34
39
48
51
35
35
Þroskaþjálfar
29
41
44
58
72
80
Stuðningfulltrúar, uppeldisfulltrúar
247
287
345
408
489
546
Skólaritarar, tölvuumsjón
131
143
168
185
184
181
Tómstunda- og íþróttafulltrúar
22
20
20
10
7
8
Starfsfólk í mötuneytum
210
218
238
242
263
264
Húsverðir
189
152
141
146
134
141
Starfslið við ganga- og baðvörslu, þrif og aðstoð við nemendur
1040
1156
1137
1195
1237
1286
Annað
40
75
70
47
32
38
Alls
2047
2249
2342
2485
2602
2729
Heimild: Hagstofa Íslands.
Þroskaþjálfum hefur fjölgað hlutfallslega mest frá 1998 til 2003, eða um nær 65%. Þá
hefur skólasálfræðingum og námsráðgjöfum fjölgað um tæp 50%. Stuðnings- og uppeldisfulltrúum hefur fjölgað um 55% og þótt það sé ekki hlutfallslega mesta fjölgunin er þar um
að ræða mesta fjölgun starfsmanna því að stuðnings- og uppeldisfulltrúar voru 247 árið 1998
en 546 árið 2003.
3.5 Fjöldi nemenda á kennara.
Nemendum á hvern kennara hefur fækkað lítillega frá 2001–2003. Haustið 2001 voru 10,6
nemendur á hvern kennara en 10,2 haustið 2003. Nemendum á hvert stöðugildi kennara hefur
einnig fækkað en haustið 2001 voru 11,3 nemendur á hvert stöðugildi kennara en haustið
2003 voru 10,9 nemendur á hvert stöðugildi.
IV. Námsgögn.
Samkvæmt lögum nr. 23/1990 hefur Námsgagnastofnun það hlutverk að sjá grunnskólum
fyrir náms- og kennslugögnum í samræmi við uppeldis- og kennslufræðileg markmið laga
um grunnskóla og aðalnámskrár. Með gildistöku aðalnámskrár 1999 fylgdu aukin verkefni,
m.a. vegna tilkomu lífsleikni og upplýsinga- og tæknimenntar sem sjálfstæðra námsgreina.
Auk þess hefur m.a. verið unnið að endurnýjun alls stærðfræðinámsefnis grunnskólans og
síaukin áhersla hefur verið lögð á útgáfu efnis á vef stofnunarinnar, www.nams.is.
Á hverju ári starfa 140–150 verktakar á vegum Námsgagnastofnunar að samningu efnis,
myndgerð, forritun eða sem ráðgjafar. Nánast öll framleiðsla fer fram utan stofnunarinnar
og sinna allt að 20 prentsmiðjur og myndvinnslufyrirtæki þeim þætti á ári hverju. Hér fara
á eftir upplýsingar um umfang útgáfu Námsgagnastofnunar á árunum 2001–2004.
Tafla 4.1 Útgefið og endurútgefið kennsluefni.
Fjöldi titla
Upplag
Námsgagnastofnun 2001
Frumútgáfur
Prentað efni
46
123.250
Prentað efni, aðkeypt
23
14.169
Hljóðefni
19
3.150
Fræðslumyndir
38
1.947
Kennsluforrit
7
5.060
Vefefni
12
Samtals
145
147.576
Endurútgáfur
Prentað efni
186
528.385
Prentað efni, aðkeypt
31
12.670
Hljóðefni
56
3.275
Kennsluforrit
18
3.510
Annað
3
8.750
Samtals
294
556.590
Alls útgefið 2001
439
704.166
Námsgagnastofnun 2002
Frumútgáfur
Prentað efni
47
112.595
Hljóðefni
7
1.338
Fræðslumyndir
14
766
Kennsluforrit
1
300
Vefefni
45
Samtals
114
114.999
Endurútgáfur
Prentað efni
198
599.750
Prentað efni, aðkeypt
22
27.960
Hljóðefni
39
4.683
Kennsluforrit
15
1.050
Annað
2
2.250
Samtals
276
635.693
Alls útgefið 2002
390
750.692
Námsgagnastofnun 2003
Frumútgáfur
Prentað efni
53
205.717
Prentað efni, aðkeypt
1
100
Hljóðefni
15
1.250
Fræðslumyndir
16
584
Kennsluforrit
3
700
Vefefni
20
Samtals
108
208.351
Endurútgáfur
Prentað efni
180
515.590
Prentað efni, aðkeypt
16
22.005
Hljóðefni
41
104.845
Kennsluforrit
10
210
Annað
1
400
Samtals
248
643.050
Alls útgefið 2003
356
861.401
Námsgagnastofnun 2004
Frumútgáfur
Prentað efni
48
191.200
Prentað efni, aðkeypt
28
1.727
Hljóðefni
21
8.350
Fræðslumyndir
7
450
Vefefni
52
Samtals
156
201.727
Endurútgáfur
Prentað efni
193
565.315
Prentað efni, aðkeypt
17
31.156
Hljóðefni
42
5.455
Kennsluforrit
8
150
Samtals
260
602.076
Alls útgefið 2004
416
803.813
Heimild: Námsgagnastofnun.
V. Úttektir, próf og kannanir.
Í þessum kafla verður gerð grein fyrir úttektum á sjálfsmatsaðferðum grunnskóla, niðurstöðum úr samræmdum prófum, könnunum og úttektum á einstökum skólum og/eða þáttum
skólastarfs sem menntamálaráðuneytið hefur látið gera á því tímabili sem skýrslan nær yfir. Jafnframt er hér gerð grein fyrir niðurstöðum PISA frá 2003, en PISA stendur fyrir
Programme for International Student Assessment.
5.1 Sjálfsmatsaðferðir grunnskóla.
Helstu niðurstöður úttekta á sjálfsmatsaðferðum 184 grunnskóla á tímabilinu 2001–2003
voru að 69 grunnskólar höfðu unnið kerfisbundið að sjálfsmati, eða um 37,5% skólanna. Þar
af hafði kerfisbundið sjálfsmat á öllum helstu þáttum skólastarfsins farið fram í 29 skólum.
71 skóli hafði gert einstakar tilraunir við sjálfsmat og 27 skólar höfðu hafið undirbúning að
kerfisbundnu sjálfsmati. Tíu skólar höfðu ekkert unnið við sjálfsmat, eða rúm 5% skólanna.
Í töflu 5.1 má sjá samantekt á niðurstöðum úttekta á sjálfsmatsaðferðum grunnskóla
2001–2003.
Tafla 5.1 Niðurstöður úttekta á sjálfsmatsaðferðum grunnskóla 2001–2003.
Sjálfmatsaðferðir skólans teljast:
Fjöldi skóla
Hlutfall, %
Fullnægjandi
29
16
Fullnægjandi að hluta
37
20
Ófullnægjandi
118
64
Alls
184
100
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Eins og sjá má töldust 36% skólanna beita sjálfsmatsaðferðum sem voru fullnægjandi eða
fullnægjandi að hluta en 64% skólanna töldust vera með ófullnægjandi sjálfsmatsaðferðir.
Þegar lagt var mat á framkvæmd sjálfsmats þeirra 69 skóla sem höfðu unnið kerfisbundið
sjálfsmat eru niðurstöðurnar eftirfarandi:
Tafla 5.2 Framkvæmd sjálfsmats grunnskóla.
Framkvæmd sjálfsmats telst:
Fjöldi skóla
Hlutfall, %
Fullnægjandi
24
35
Fullnægjandi að hluta
41
59
Ófullnægjandi
4
6
Alls
69
100
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Af þeim 184 grunnskólum sem voru teknir út á þessu tímabili uppfylltu 19 skólar, eða um
10%, að öllu leyti bæði viðmið ráðuneytisins um sjálfsmatsaðferðir og um framkvæmd sjálfsmats.
Ljóst er að langflestir skólanna hafa unnið að sjálfsmati en voru mislangt á veg komnir
á þeim tíma er úttektir voru gerðar. Þróunin á tímabilinu var sú að niðurstöður urðu jákvæðari er á leið þannig að hlutfall skóla er höfðu lokið kerfisbundnu sjálfsmati hækkaði.
5.2 Samræmd próf.
Undanfarin ár hefur Námsmatsstofnun þróað leiðir til að nýta niðurstöður samræmdra
prófa betur með það að markmiði að gera þær aðgengilegri fyrir nemendur, foreldra og kennara. Er það m.a. gert með því að draga saman upplýsingar fyrir nemendur hvers skóla sem
byggjast á breytingum á stöðu nemenda. Við útreikning meðaltala eru notaðar normaldreifðar
einkunnir með meðaltal 30 og staðalfrávik 10. Þessi einkunnastigi var tekinn upp til að draga
úr misskilningi sem tengdist því að eldri normaldreifðum einkunnum var ruglað við hefðbundnar skólaeinkunnir. Jafnframt voru teknar upp framfaratölur sem segja til um hvort nemendur í einstökum skólum sýni svipaðar, meiri eða minni framfarir milli samræmdra prófa
en almennt gerist á landsvísu. Framfaratölur eru nú birtar ásamt meðaltölum skóla í skýrslum
um samræmd próf.
5.2.1 Samræmd próf í 10. bekk.
Árin 2001–2003 komu til framkvæmda tvenns konar breytingar á samræmdum prófum
í 10. bekk. Árið 2001 voru prófin gerð valfrjáls og ákveðið að fjölga þeim úr fjórum í sex.
Var þá bætt við prófum í samfélagsfræði og náttúrufræði og sem fyrr var prófað í íslensku,
stærðfræði, dönsku og ensku. Fjölgunin varð í tveim áföngum. Samræmt próf í náttúrufræði
var fyrst haldið vorið 2002 og samræmt próf í samfélagsgreinum vorið 2003. Tafla 5.3 sýnir
meðaltöl á samræmdum prófum í 10. bekk eftir kjördæmum á tímabilinu 2002–2004. Tafla
5.4 sýnir meðaltöl eftir kyni.
Tafla 5.3 Meðaleinkunn í íslensku, stærðfræði, ensku, dönsku, náttúrufræði
og samfélagsgreinum í 10. bekk eftir kjördæmum árin 2002 til 2004.
Íslenska
Stærðfræði
Enska
Danska
Náttúrufræði
Samfélagsgreinar
2002
Reykjavík
31
,6
31
,3
32
,0
31
,1
33
,4
–
Suðvesturkjördæmi
30
,8
31
,4
30
,9
31
,6
31
,1
–
Vesturkjördæmi
29
,0
28
,9
28
,0
28
,3
27
,0
–
Austurkjördæmi
29
,5
28
,6
28
,7
28
,3
27
,9
–
Suðurkjördæmi
27
,1
27
,5
26
,9
28
,0
26
,6
–
Landsmeðaltal
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
2003
Reykjavík
31
,7
31
,4
32
,1
32
,0
34
,1
32
,3
Suðvesturkjördæmi
30
,4
31
,1
30
,1
30
,5
30
,3
30
,4
Vesturkjördæmi
28
,3
28
,6
27
,8
28
,2
26
,9
28
,2
Austurkjördæmi
29
,2
29
,0
28
,1
27
,9
28
,4
29
,8
Suðurkjördæmi
27
,9
27
,3
28
,5
28
,5
26
,7
27
,6
Landsmeðaltal
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
2004
Reykjavík
31
,2
31
,3
31
,9
32
,1
33
,3
32
,3
Suðvesturkjördæmi
30
,4
31
,2
30
,7
30
,8
31
,3
31
,1
Vesturkjördæmi
27
,9
27
,9
26
,9
27
,6
26
,6
27
,5
Austurkjördæmi
29
,7
29
,0
27
,9
28
,9
28
,8
29
,4
Suðurkjördæmi
28
,9
27
,5
28
,3
27
,2
25
,7
27
,3
Landsmeðaltal
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
Heimild: Námsmatsstofnun.
Tafla 5.4 Árangur á samræmdum prófum í 10. bekk eftir kyni árin 2002–2004.
Ár
Piltar
Stúlkur
Landsmeðaltal
Íslenska
2002
27,8
32,4
30,0
2003
27,5
32,7
30,0
2004
28,2
32,1
30,0
Stærðfræði
2002
29,5
30,5
30,0
2003
29,0
31,0
30,0
2004
29,6
30,4
30,0
Enska
2002
29,7
30,3
30,0
2003
29,5
30,4
30,0
2004
30,3
29,5
30,0
Danska
2002
27,1
32,6
30,0
2003
27,1
32,7
30,0
2004
27,8
32,0
30,0
Náttúrufræði
2002
29,7
30,5
30,0
2003
30,1
29,9
30,0
2004
30,7
29,3
30,0
Samfélagsgreinar
2002
–
–
2003
30,5
29,6
30,0
2004
30,6
29,3
30,0
Heimild: Námsmatsstofnun.
Tafla 5.5. sýnir breytingar á hlutfalli nemenda í 10. bekk sem þreytir hvert próf. Árið 2001
er haft með til samanburðar við hlutföll nemenda sem þreyttu próf áður en prófin urðu valfrjáls árið 2002. Þegar á heildina er litið verða ekki breytingar á hlutfalli nemenda sem þreyta
próf í íslensku, stærðfræði og ensku. Á hinn bóginn fækkar þeim nemendum sem þreyta próf
í dönsku, náttúrufræði og samfélagsgreinum. Bent skal á að meðaltal í dönsku, náttúrufræði
og samfélagsfræði er ekki sambærilegt milli kjördæma eða námsgreina vegna þess að hlutfall
nemenda, sem þreytir þessi próf, er breytilegt.
Tafla 5.5 Hlutfall nemenda sem þreyta próf í hverri námsgrein í 10. bekk 2001–2004.
Íslenska
Stærðfræði
Enska
Danska
Náttúrufræði
Samfélagsgreinar
2001
Reykjavík
97
,4
96
,6
96
,6
89
,1
–
–
Suðvesturkjördæmi
98
,0
97
,4
97
,2
92
,7
–
–
Vesturkjördæmi
95
,5
94
,6
94
,6
89
,7
–
–
Austurkjördæmi
95
,0
94
,7
94
,5
88
,6
–
–
Suðurkjördæmi
96
,3
95
,6
94
,7
87
,8
–
–
Landið allt
96
,8
96
,1
95
,9
89
,7
–
–
2002
Reykjavík
96
,3
95
,7
95
,9
81
,7
62
,4
–
Suðvesturkjördæmi
98
,2
98
,2
97
,2
88
,4
78
,2
–
Vesturkjördæmi
97
,6
97
,4
95
,8
90
,3
74
,9
–
Austurkjördæmi
95
,2
94
,0
95
,2
86
,3
74
,4
–
Suðurkjördæmi
93
,0
93
,0
92
,1
78
,9
68
,5
–
Landið allt
96
,2
95
,8
95
,5
84
,5
70
,3
–
2003
Reykjavík
96
,6
95
,4
95
,9
79
,1
57
,5
50
,9
Suðvesturkjördæmi
97
,2
97
,3
97
,2
85
,3
76
,0
67
,8
Vesturkjördæmi
97
,3
95
,9
95
,0
85
,7
76
,9
70
,9
Austurkjördæmi
97
,1
93
,3
95
,8
83
,5
73
,6
71
,0
Suðurkjördæmi
95
,4
94
,6
94
,3
85
,6
75
,7
68
,0
Landið allt
96
,7
95
,5
95
,8
83
,0
69
,5
62
,9
2004
Reykjavík
96
,7
96
,6
96
,9
77
,4
61
,0
45
,8
Suðvesturkjördæmi
97
,7
96
,5
97
,3
82
,7
65
,8
59
,3
Vesturkjördæmi
96
,6
95
,9
95
,6
83
,9
72
,4
69
,4
Austurkjördæmi
96
,0
94
,1
93
,4
80
,4
58
,7
66
,9
Suðurkjördæmi
93
,6
94
,7
93
,6
84
,0
70
,2
67
,1
Landið allt
96
,4
95
,9
95
,8
80
,9
64
,7
58
,2
Heimild: Námsmatsstofnun.
Tafla 5.6 sýnir hlutfall nemenda sem þreyttu próf með frávikum árin 2002–2004 greint
eftir kyni. Ekki þarf lengur að sækja um frávik ef nemandi þarfnast einungis lengri tíma í
próftöku. Þessi breyting skýrir lækkun á hlutfalli nemenda með frávik milli áranna 2003 og
2004.
Tafla 5.6 Frávik á samræmdum prófum í 10. bekk 2002–2004 eftir kyni.
Íslenska
Stærðfræði
Enska
piltar, %
stúlkur, %
piltar, %
stúlkur, %
piltar, %
stúlkur, %
2002
19,7
12,2
18,9
11,3
14,5
15,7
2003
22,6
14,6
20,5
14,1
21,1
13,8
2004
14,6
9,2
12,3
9,2
13,8
9,5
Danska
Náttúrufræði
Samfélagsgreinar
piltar, %
stúlkur, %
piltar, %
stúlkur, %
piltar, %
stúlkur, %
2002
17,7
11,6
15,3
9,9
–
–
2003
17,6
11,8
16,8
10,3
16,4
11,3
2004
10,4
8
8,5
6,7
9,8
7,9
Heimild: Námsmatsstofnun.
5.2.1 Samræmd próf í 4. og 7. bekk.
Í grunnskólalögum og reglugerð nr. 415/2000 er kveðið á um samræmd könnunarpróf í
íslensku og stærðfræði í 4. og 7. bekk og hafa þau verið haldin frá því 1996. Öllum nemendum er skylt að þreyta prófin njóti þeir ekki undanþágu skv. 48. gr. grunnskólalaga eða hafi
annað móðurmál en íslensku. Í töflu 5.7 má sjá meðaleinkunn eftir landshlutum og í töflu 5.8
eftir kyni.
Tafla 5.7 Meðaleinkunn í íslensku og stærðfræði í 4. og 7. bekk
eftir landshlutum 2001–2003.
4. bekkur
7. bekkur
Íslenska
Stærðfræði
Íslenska
Stærðfræði
2001
Reykjavík
31
,0
30
,2
30
,8
30
,6
Suðvesturkjördæmi
30
,0
29
,8
30
,6
30
,6
Vesturkjördæmi
28
,0
28
,7
29
,5
29
,2
Austurkjördæmi
31
,9
31
,3
29
,8
29
,2
Suðurkjördæmi
27
,8
29
,9
28
,0
28
,9
Landsmeðaltal
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
2002
Reykjavík
30
,7
30
,0
30
,5
30
,2
Suðvesturkjördæmi
29
,8
30
,4
31
,0
30
,5
Vesturkjördæmi
29
,3
29
,3
28
,6
29
,4
Austurkjördæmi
30
,8
30
,6
30
,6
30
,2
Suðurkjördæmi
28
,6
29
,2
27
,9
28
,6
Landsmeðaltal
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
2003
Reykjavík
30
,4
29
,5
30
,5
30
,3
Suðvesturkjördæmi
30
,8
31
,5
31
,1
30
,7
Vesturkjördæmi
28
,7
29
,0
29
,0
29
,0
Austurkjördæmi
31
,1
30
,3
30
,9
30
,0
Suðurkjördæmi
27
,9
28
,8
27
,2
28
,6
Landsmeðaltal
30
,0
30
,0
30
,0
30
,0
Heimild: Námsmatsstofnun.
Tafla 5.8 Meðaleinkunn í íslensku og stærðfræði í 4. og 7. bekk eftir kyni 2001–2003.
Íslenska
Stærðfræði
Piltar
Stúlkur
Landsmeðaltal
Piltar
Stúlkur
Landsmeðaltal
4. bekkur
2001
28
,2
31
,8
30
,0
29
,9
30
,0
30
,0
2002
28
,4
31
,5
30
,0
30
,1
29
,9
30
,0
2003
28
,4
31
,7
30
,0
30
,3
29
,5
30
,0
7. bekkur
2001
27
,8
32
,2
30
,0
29
,7
30
,3
30
,0
2002
28
,2
31
,9
30
,0
29
,3
30
,5
30
,0
2003
28
,3
31
,7
30
,0
30
,0
29
,9
30
,0
Heimild: Námsmatsstofnun.
Nánari upplýsingar um samræmd próf eru aðgengilegar á heimasíðu Námsmatsstofnunar,
www.namsmat.is.
5.3 Könnun á sérfræðiþjónustu sveitarfélaga vegna grunnskóla.
Markmiðið með könnun menntamálaráðuneytisins á sérfræðiþjónustu sveitarfélaga vegna
grunnskóla var að fá upplýsingar um skipulag, inntak og framkvæmd sérfræðiþjónustu í
grunnskólum en sveitarfélögum ber að sinna þessari þjónustu samkvæmt lögum um grunnskóla, nr. 66/1995, og reglugerð nr. 386/1996, um sérfræðiþjónustu skóla. Einnig var könnuð
afstaða til þess hvort þörf væri á að endurskoða ofangreinda reglugerð. Könnunin var send
sveitarfélögum í nóvember 2001. Svör bárust frá 87 sveitarfélögum, eða um 70%. Í nokkrum
tilfellum barst svar frá byggðarsamlögum fyrir hönd sveitarfélaga.
Í reglugerð um sérfræðiþjónustu skóla er sveitarfélögum lögð sú skylda á herðar að bjóða
kennurum og skólastjórnendum upp á ráðgjöf og stuðning sérfræðiþjónustu vegna skólastarfs. Þjónustan á m.a. að felast í faglegri ráðgjöf vegna almennrar kennslu einstakra námsgreina og aðstoð og leiðbeiningum við kennara sem sinna sérkennslu. Í ljós kom í könnuninni
að í 73% tilvika var veitt almenn kennsluráðgjöf á vegum sveitarfélaga. Mun lægra hlutfall
sveitarfélaga veitti námsgreinabundna kennsluráðgjöf en eins og sjá má í töflu 5.9 veittu
flestir námsgreinabundna kennsluráðgjöf í stærðfræði og íslensku.
Tafla 5.9 Námsgreinabundin kennsluráðgjöf.
Námsgrein:
Erlend tungumál
22%
Heimilisfræði
15%
Íslenska
28%
Kristin fræði
17%
Listgreinar
20%
Lífsleikni
17%
Náttúrufræði
19%
Samfélagsfræði
16%
Skólaíþróttir
21%
Stærðfræði
30%
Upplýsinga- og tæknimennt
26%
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Skýrslan Sérfræðiþjónusta sveitarfélaga vegna grunnskóla er aðgengileg á heimasíðu
menntamálaráðuneytisins.
5.3 Námsráðgjöf.
Í símakönnun sem menntamálaráðuneytið gerði meðal skólaskrifstofa sveitarfélaganna
í upphafi ársins 2002 svöruðu 19 af 25 því játandi að námsráðgjöf væri veitt í skólum sveitarfélagsins/svæðisins, eða 76% svarenda. Um helmingur þeirra sagði að námsráðgjöf væri veitt
í öllum árgöngum, aðrir sögðu námsráðgjöf vera veitta í 8.–10. bekk.
5.4 Úrræði grunnskóla fyrir afburðanemendur.
Nemendur í 10. bekk á Íslandi skólaárið 2000–2001 tóku þátt í PISA-rannsókn. Niðurstöðurnar voru kynntar í desember 2001 og er m.a. gerð grein fyrir þeim í skýrslu menntamálaráðherra um framkvæmd skólahalds í grunnskólum sem kom út í mars 2003. Niðurstöðurnar bentu til þess að í íslenskum grunnskólum væri allstór hópur nemenda sem ekki fengi
nægilega verðug verkefni eða sem fullnýttu ekki getu sína. Í ljósi þessara niðurstaðna ákvað
þáverandi menntamálaráðherra að aflað skyldi upplýsinga um úrræði grunnskóla fyrir afburðanemendur. Markmiðið var að fá fram upplýsingar um hvort skólarnir hefðu einhver úrræði fyrir afburðanemendur, þ.e. nemendur sem skara fram úr jafnöldrum sínum í námi, og
hver þau væru. Könnun á úrræðum grunnskóla fyrir afburðanemendur var send til grunnskóla
í febrúar 2002. Svör bárust frá 134 grunnskólum, eða 68% skóla.
Niðurstöður könnunarinnar bentu til þess að í fáum grunnskólum hefði verið mótuð sérstök stefna um úrræði fyrir afburðanemendur. Hins vegar buðu flestir skólar upp á einhver
úrræði fyrir þennan hóp. Algengast var að boðið væri upp á sérstakt viðbótarnámsefni eða
einstaklingsmiðað nám. Flestir skólastjórar töldu einstaklingsmiðað nám skila bestum árangri
en sérstakt viðbótarnámsefni hefði einnig skilað góðum árangri. Fram kom að rúmlega helmingur skólastjóra taldi að úrræðin sem afburðanemendum buðust skiluðu einungis að nokkru
leyti tilætluðum árangri. Sérstökum úrræðum fyrir afburðanemendur var helst beitt í íslensku
og stærðfræði en síður í náttúru- og samfélagsfræði. Í þessu samhengi má benda á að árangur
íslenskra nemenda í PISA árið 2001 var lakari í náttúrufræði en í lestri og stærðfræði.
Í flestum skólum var haft samráð við foreldra nemendanna um úrræði og sátt ríkti um þau
meðal kennara, nemenda og foreldra, að mati skólastjóra. Skýrslan Úrræði grunnskóla fyrir
afburðanemendur er aðgengileg á heimasíðu menntamálaráðuneytisins.
5.5 Tónmenntakennsla í grunnskólum.
Menntamálaráðuneytið lét í febrúar 2003 gera könnun á tónmenntakennslu í grunnskólum
skólaárið 2002–2003. Var könnunin gerð í framhaldi af umfjöllun samstarfsnefndar tónlistarfræðslunnar um málefni tónmenntakennslu í grunnskólum. Markmið könnunarinnar var að
afla upplýsinga um hvernig staðið er að tónmenntakennslu í grunnskólum. Aðaláhersla var
á öflun upplýsinga um tímafjölda í hverjum árgangi og menntun þeirra sem kenna tónmennt
í grunnskólum. Svör bárust frá 137 grunnskólum, eða 74,1% þeirra skóla sem fengu hana í
hendur.
Í könnuninni kom fram að tónmennt var kennd í rúmlega 80% þeirra grunnskóla sem
svöruðu. Tónmennt var kennd í meira mæli á Reykjanesi, Norðurlandi vestra og í Reykjavík
en í öðrum landshlutum. Að jafnaði var tónmennt kennd í um eina kennslustund á viku og
fengu neðri bekkir grunnskólans fleiri kennslustundir en efri bekkirnir.
Í flestum tilvikum voru það grunnskólakennarar með sérmenntun í tónmennt sem kenndu
tónmennt í grunnskólum landsins. Í skólum á Reykjanesi, Vestfjörðum, Suðurlandi, Reykjavík og í einkaskólum var hlutfall grunnskólakennara með sérmenntun í tónlist hæst. Hlutfall
leiðbeinenda sem kenna tónmennt var hæst á Vestfjörðum og á Suðurlandi. Skýrslan Tónmenntakennsla í grunnskólum er aðgengileg á heimasíðu menntamálaráðuneytisins.
5.6 Íþróttakennsla í grunnskólum 2003–2004.
Upplýsingaöflun um stundafjölda í sundi og íþróttum í grunnskólum skólaárið 2003–2004
var að vissu leyti sambærileg athugun sem gerð var árið 2000 fyrir skólaárið 1999–2000.
Markmiðið nú sem fyrr var að kanna hvernig staðið væri að kennslu í skólaíþróttum, einkum
hvað varðaði stundafjölda í íþróttum og fyrirkomulag sundkennslu. Svör bárust frá 160 skólum, eða 87% grunnskóla.
Gefnir voru þrír svarmöguleikar um kennsluform í sundkennslu, þ.e. vikulega, á námskeiði og annað. Í ljós kom að vikuleg sundkennsla er algengasta kennsluformið í 3.–10.
bekk. Námskeiðsformið er gjarnan notað í tveimur fyrstu bekkjum grunnskóla, eða í um 40%
tilfella, eins og sjá má í töflu 5.10.
Tafla 5.10 Kennsluform sundkennslu í 1.–10. bekk.
Sund kennt vikulega
Sund kennt á námskeiðum
Annað kennsluform
1. bekkur
46%
40%
14%
2. bekkur
50%
37%
13%
3. bekkur
57%
31%
11%
4. bekkur
64%
25%
11%
5. bekkur
61%
23%
17%
6. bekkur
59%
23%
15%
7. bekkur
65%
20%
15%
8. bekkur
64%
21%
15%
9. bekkur
63%
23%
15%
10. bekkur
58%
23%
23%
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Í aðalnámskrá er fjallað um nemendafjölda í hverjum sundtíma og er miðað við að 15
nemendur séu að jafnaði í hverjum 40 mínútna sundtíma. Til að kanna hvernig að þessu er
staðið í skólunum var spurt um fjölda nemenda í sundtímum að jafnaði. Í töflu 5.11 má sjá
að í fyrsta bekk eru nemendur 10 eða færri í sundtímum í 63% skóla en í 10. bekk eru 28%
skóla með 16 nemendur eða fleiri í sundtíma að jafnaði.
Tafla 5.11 Fjöldi nemenda að jafnaði í sundtímum eftir bekkjum í 1.–10. bekk.
Skólar í úrvinnslu*
1–10 nemendur
11–15 nemendur
16–20 nemendur
> 21 nemandi
1. bekkur
140
88
46
6
0
2. bekkur
137
64
64
8
1
3. bekkur
155
71
71
13
0
4. bekkur
174
79
79
11
5
5. bekkur
171
72
72
23
4
6. bekkur
175
73
73
24
5
7. bekkur
134
61
61
6
6
8. bekkur
130
54
54
11
11
9. bekkur
100
42
42
8
8
10. bekkur
132
48
48
18
18
* Hér eru fleiri skólar í úrvinnslu en í töflum um sundkennslu vegna þess að svör allnokkurra skóla um fyrirkomulag
sundkennslu voru því miður ekki nýtileg í úrvinnslu könnunarinnar.
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Ekki er tekið fram í aðalnámskrá um íþróttir, líkams- og heilsurækt hve margar stundir
skuli kenna sérstaklega í skólaíþróttum. Hins vegar er stundafjöldinn tilgreindur í viðmiðunarstundaskrá undir liðnum íþróttir, þ.e. þrjár stundir á viku í 1.–10. bekk. Þar af leiðir að ef
sund er kennt að lágmarki eina stund á viku ættu stundir í skólaíþróttum að vera að lágmarki
tvær á viku allt skólaárið, eða 68 miðað við 34 vikur. Þegar stundafjöldi í skólaíþróttum er
skoðaður kemur í ljós að í flestum skólum eru kenndar 68 stundir eða fleiri í skólaíþróttum
árlega í einstökum bekkjum eins og sýnt er í töflu 5.12. Hæst er hlutfallið í 10. bekk eða 93%
en lægst í 2. bekk, eða 80%.
Tafla 5.12 Stundafjöldi í skólaíþróttum í 1.–10. bekk.
Skólar í úrvinnslu*
68 stundir eða fleiri
67 stundir eða færri
1. bekkur
143
122
21
2. bekkur
147
118
29
3. bekkur
142
119
23
4. bekkur
146
131
15
5. bekkur
145
122
23
6. bekkur
143
124
19
7. bekkur
150
123
27
8. bekkur
129
112
17
9. bekkur
120
110
10
10. bekkur
121
112
9
* Hér eru fleiri skólar í úrvinnslu en í töflum um sundkennslu vegna þess að svör all
nokkurra skóla um fyrirkomulag sundkennslu voru því miður ekki nýtileg í úrvinnslu
könnunarinnar.
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Skýrslan Íþróttakennsla í grunnskólum 2003–2004, skólasund og skólaíþróttir er aðgengileg á heimasíðu menntamálaráðuneytisins.
5.7 Menntun kennara í stærðfræði- og náttúrufræðigreinum í grunnskólum 2003–2004.
Veturinn 2003–2004 urðu töluverðar umræður á opinberum vettvangi um hvernig staðið
væri að kennslu í stærðfræði og náttúrufræðigreinum í grunn- og framhaldsskólum. Í kjölfar
þeirra umræðna ákvað menntamálaráðuneytið að afla upplýsinga frá skólum um menntun
kennara í stærðfræði og náttúrufræðigreinum á grunn- og framhaldsskólastigi. Hér á eftir
verður eingöngu gerð grein fyrir niðurstöðum er varða grunnskóla. Aflað var upplýsinga um
menntun kennara sem kenndu stærðfræði og náttúrufræði í 7.–10. bekk. Alls bárust svör frá
160 skólum, eða um 87%.
Í könnuninni kom m.a. fram að um þriðjungur þeirra sem kenndu stærðfræði í 8.–10. bekk
voru grunnskólakennarar með sérhæfingu í stærðfræði. Ef 7.–10. bekkur eru skoðaðir saman
lækkar þetta hlutfall nokkuð, eins og sjá má í töflu 5.13.
Tafla 5.13 Menntun kennara í stærðfræði í 8.–10. og 7.–10. bekk, 2003–2004.
8.–10. bekkur
7.–10. bekkur
Menntun
Fjöldi
Hlutfall, %
Fjöldi
Hlutfall, %
Grunnskólakennari með BEd-próf
og
stærðfræði sem valgrein
121
33%
152
30%
Grunnskólakennari með almennt kennarapróf
179
49%
241
49%
Grunnskólakennari með BS-próf í stærðfræði
9
2%
9
2%
Leiðbeinendur sem kenna stærðfræði
39
11%
63
13%
Aðrir sem kenna stærðfræði
21
6%
31
6%
Alls
369
100%
496
100%
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Við kennslu í náttúrufræði í grunnskólum í 8.–10. bekk voru 40% kennara með BEd-próf
og náttúrufræði sem valgrein og í 7. bekk var hlutfallið svipað.
Tafla 5.14 Menntun kennara í náttúrufræði í 8.–10. og 7.–10. bekk, 2003–2004.
8.–10. bekkur
7.–10. bekkur
Menntun
Fjöldi
Hlutfall %
Fjöldi
Hlutfall %
Grunnskólakennari með BEd-próf
og
náttúrufræði sem valgrein
105
40%
155
38%
Grunnskólakennari með almennt kennarapróf
85
32%
138
34%
Grunnskólakennari með BS-próf í náttúrufræði
24
9%
31
8%
Leiðbeinendur sem kenna náttúrufræði
29
11%
47
12%
Aðrir sem kenna náttúrufræði
20
8%
32
8%
Alls
263
100%
403
100%
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Skýrslan Menntun kennara í stærðfræði og náttúrufræðigreinum í grunn- og framhaldsskólum 2003–2004 er aðgengileg á heimasíðu menntamálaráðuneytisins.
5.8 Mat á Seyðisfjarðarskóla og Hallormsstaðaskóla.
Í febrúar 2003 fól menntamálaráðuneytið Rannsóknarstofnun Kennaraháskóla Íslands að
gera úttekt á starfsemi Seyðisfjarðarskóla og Hallormsstaðaskóla. Leggja átti mat á stjórnun,
kennsluhætti, námsmat, aðstöðu, samskipti innan skóla og við aðila utan skólans, þjónustu
við nemendur og starfsfólk, þróunarstarf og umbætur í skólastarfi.
Niðurstöður þessara tveggja úttekta er að finna í tveimur ítarlegum skýrslum, Mat á Hallormsstaðaskóla og Mat á Seyðisfjarðarskóla, á heimasíðu menntamálaráðuneytisins.
5.9 Stóra upplestrarkeppnin.
Stóra upplestrarkeppnin var fyrst haldin haustið 1996 í samstarfi við fimm grunnskóla og
hefur undirbúningsnefnd rekið hana frá upphafi. Markmið Stóru upplestrarkeppninnar er að
vekja athygli og áhuga á vönduðum upplestri og framburði. Þessi markmið falla að stefnu
aðalnámskrár grunnskóla þar sem fjallað er um upplestur og vandaðan og skýran framburð.
Haustið 2003 fól menntamálaráðuneytið skólaþróunarsviði kennaradeildar Háskólans á
Akureyri að leggja mat á hvort framkvæmd Stóru upplestrarkeppninnar væri samkvæmt yfirlýstum markmiðum hennar. Upplýsinga var aflað með því að senda út spurningalista til allra
skóla sem starfrækja 7. bekk. Einnig var rætt við úrtak kennara, nemendahópa, fulltrúa frá
skólaskrifstofum og foreldra. Skýrslan Stóra upplestrarkeppnin er aðgengileg á heimasíðu
menntamálaráðuneytisins.
5.10 Skýrsla um lesskimunarprófið Læsi.
Forsaga verkefnisins er sú að í skýrslu starfshóps menntamálaráðuneytis um nemendur
með sértæka lestrar- og réttritunarerfiðleika í grunnskólum og framhaldsskólum (1997) var
lögð áhersla á forvarnastarf í formi lesskimunar með hjálp prófa sem almennir kennarar
legðu fyrir í samráði við sérkennara og námsráðgjafa. Í kjölfar skimunar færi síðan fram nánari greining á þeim nemendum sem virtust geta átt við lestrarerfiðleika að etja. Undir þessa
hugmynd um lesskimun var tekið í skólastefnu menntamálaráðuneytis í ritinu Enn betri skóli
(1998) og í íslenskuhluta Aðalnámskrár grunnskóla (1999:16). Í kjölfarið stóð menntamálaráðuneytið fyrir gerð prófs til notkunar við lesskimun í fyrstu árgöngum grunnskóla. Skimunarprófið heitir Læsi og er byggt á norskri fyrirmynd. Íslenskir höfundar Læsis eru Guðmundur B. Kristmundsson og Þóra Kristinsdóttir.
Skýrslan um lesskimunarprófið Læsi var unnin af skólaþróunarsviði kennaradeildar Háskólans á Akureyri fyrir menntamálaráðuneytið. Markmiðið með verkefninu var m.a. að
svara því hvort Læsi stæðist kröfur um að greina stöðu nemenda í lestri, að kanna hvort og
hvernig það er notað og skoða hvort notkun þess hafi áhrif á skipulag lestrarkennslu. Skýrslan er aðgengileg á heimasíðu menntamálaráðuneytisins.
5.11 PISA 2003.
PISA er alþjóðleg könnun á vegum OECD sem 40 þjóðir taka þátt í og er hún endurtekin
á þriggja ára fresti. PISA er ætlað að kanna þekkingu og hæfni 15 ára nemenda í lestri, stærðfræði og náttúrufræði. Að auki er leitast við að meta aðra þætti skólagöngunnar en námsframvindu, t.d. námsvenjur, skólaumhverfi og lestrarvenjur. Á Íslandi tóku allir grunnskólar, sem
hafa 10. bekk, þátt í rannsókninni og var þátttakendafjöldinn hér á landi 3.350 nemendur úr
129 skólum.
PISA 2003 raðar frammistöðu eftir sex hæfnisþrepum. Lítill hluti nemenda ræður við
flóknustu verkefnin sem tilheyra þrepi 6. Aðeins 5% nemenda í OECD-löndunum, en meira
en 10% nemenda í Belgíu, Tékklandi, Japan, Kóreu og Sviss ráða við hin flóknu verkefni sem
tilheyra hæfnisþrepi 6. Á Íslandi náðu tæp 4% nemenda þessu þrepi eins og sjá má töflu 5.15.
Tafla 5.15 Frammistaða eftir hæfnisþrepum, Ísland og OECD.
Hæfnisþrep
Heildarkvarði í stærðfræði
Lýsing á hæfnisþrepi
Allir nemendur
Ísland
OECD
Text Box
Hér er myndað efni sem sést aðeins í pdf-skjalinu.
6
Nemandi getur myndað hugtök, alhæft og notað upplýsingar fengnar frá eigin athugunum og líkönum af
flóknum aðstæðum.
5
Nemandi getur þróað og unnið með líkön af flóknum
aðstæðum, þekkt takmarkanir þeirra og gert sér grein
fyrir forsendum þeirra.
4
Nemandi getur unnið skilvirkt með skýrt fram sett
líkön af hlutlægum aðstæðum sem geta falið í sér
takmarkanir eða kallað á að nemandinn gefi sér
ákveðnar forsendur.
3
Nemandi getur framkvæmt aðgerðir sem eru skýrt
skilgreindar, þar með taldar þær sem krefjast ákvarðana í ákveðinni röð.
2
Nemandi getur túlkað og þekkt aðstæður í samhengi
sem krefst einungis beinna ályktana.
1
Nemandi getur svarað spurningum sem fela í sér
kunnuglegar aðstæður þar sem allar viðeigandi upplýsingar koma fram og spurt er beinna spurninga.
0
Nemandi þekkir ekki þær upplýsingar sem lagðar eru
fram og getur ekki framkvæmt einföldustu aðgerðir
samkvæmt beinum fyrirmælum við skýrar aðstæður.
Heimild: Námsmatsstofnun.
Tafla 5.16 sýnir að Ísland er í 10.–14. sæti allra OECD-landanna, en í 13.–17. sæti allra
þátttökuþjóðanna. Íslenskir nemendur eru almennt álíka góðir í stærðfræði og jafnaldrar
þeirra á Nýja-Sjálandi, í Tékklandi, Danmörku, Frakklandi, Svíþjóð, Bretlandi og Austurríki.
Þeir eru að meðaltali marktækt betri í stærðfræði en jafnaldrar þeirra í 18 af þeim 40 löndum
sem tóku þátt í PISA 2003.
Tafla 5.16 Stærðfræðikunnátta 15 ára nemenda á Íslandi
borin saman við jafnaldra í þátttökulöndum, PISA 2003
Heildarkvarði
PISA Meðaltal
SE1
Sæti m.v. OECD
Sæti m.v. alla
ÍSLAND (p<0,01)
Hong Kong – Kína
550
(4,5)
1–5
.
Finnland
544
(1,8)
1–3
1–5
.
Kórea
542
(3,3)
1–4
1–6
.
Holland
538
(3,2)
1–6
1–8
.
Liechtenstein
536
(3,4)
1–11
.
Japan
534
(4,0)
1–9
2–12
.
Kanada
532
(1,8)
3–7
4–10
.
Belgía
529
(2,3)
3–9
4–11
.
Makaó
529
(3,3)
5–13
.
Sviss
528
(3,4)
3–10
5–13
.
Ástralía
524
(2,1)
6–10
8–13
.
Nýja-Sjáland
524
(2,2)
6–10
8–13
–
Tékkland
516
(3,6)
8–15
10–18
–
ÍSLAND
515
(1,5)
10–14
13–17
–
Danmörk
514
(2,7)
10–14
13–17
–
Frakkland
511
(2,4)
9–15
12–18
–
Svíþjóð
509
(2,5)
10–16
13–19
–
Bretland2
508
(2,4)
10–17
13–20
–
Austurríki
506
(3,2)
11–18
14–21
–
Þýskaland
502
(3,3)
12–19
15–22
.
Írland
502
(2,4)
14–19
16–21
.
Slóvakía
498
(3,4)
15–22
18–25
.
Noregur
495
(2,4)
17–22
20–25
.
Lúxemborg
493
(1,1)
18–22
21–25
.
Pólland
490
(2,5)
18–24
21–27
.
Ungverjaland
490
(2,8)
18–24
21–28
.
Spánn
485
(2,4)
21–24
24–28
.
Lettland
483
(3,8)
23–29
.
Bandaríkin
483
(3,0)
21–24
24–28
.
Rússland
468
(4,2)
28–31
.
Portúgal
466
(3,5)
25–26
29–31
.
Ítalía
465
(3,0)
25–26
29–31
.
Grikkland
444
(3,9)
27–27
32–33
.
Serbía
437
(3,7)
32–33
.
Tyrkland
424
(6,8)
28–28
33–36
.
Úrúgvæ
422
(3,4)
34–36
.
Taíland
417
(2,9)
34–36
.
Mexíkó
386
(3,7)
29–29
37–37
.
Indónesía
360
(3,9)
38–40
.
Túnis
359
(2,6)
38–40
.
1 SE: Staðalvilla mælingar (Standard Error). 2Uppfyllti ekki skilyrði um lágmarksþátttöku nemenda.
. Nemendur eru að meðaltali betri en íslenskir nemendur.
– Nemendur eru að meðaltali jafngóðir og íslenskir nemendur.
. Nemendur eru að meðaltali slakari en íslenskir nemendur.
Heimild: Námsmatsstofnun.
Frammistaða íslenskra nemenda í stærðfræði í PISA-rannsókninni 2003 er betri en fyrri
alþjóðlegar samanburðarrannsóknir hafa sýnt. Þegar Norðurlöndin eru skoðuð sérstaklega
sést að íslenskir nemendur standa sig að meðaltali töluvert betur í stærðfræði en jafnaldrar
þeirra í Noregi (20 stigum að meðaltali) en mun verr en jafnaldrar í Finnlandi (29 stigum að
meðaltali). Ekki er marktækur munur á íslenskum nemendum og jafnöldrum þeirra í Danmörku og Svíþjóð. Á Íslandi er dreifingin frekar lítil og er meðalframmistaða íslenskra nemenda að jafnaði neðarlega í hæfnisþrepi 3 en finnskir nemendur nálgast að vera að meðaltali
á þrepi 4.
Þegar frammistaða kynjanna undanfarin ár í stærðfræði er skoðuð sést að stúlkur hafa
verið að sækja í sig veðrið miðað við pilta í öllum löndum. Munurinn á stærðfræðikunnáttu
meðal flestra þátttökuþjóða PISA 2003 er á þá leið að piltar standa sig betur en stúlkur. Á Íslandi, einu þátttökulanda, eru stúlkur töluvert betri en piltar í stærðfræði og nemur munurinn
15 stigum. Tafla 5.17 sýnir að þegar allir nemendur eru skoðaðir eru íslenskir nemendur í
13.–17. sæti af 40.
Tafla 5.17 Frammistaða pilta og stúlkna. Röðun eftir meðaleinkunn.
Nemendur í öðrum löndum
Stúlkur
Drengir
Allir nemendur
Íslenskir nemendur
OECD
ALLIR
OECD
ALLIR
OECD
ALLIR
Stúlkur
8.
8.
12.
14.
10.
12.
Drengir
13.
14.
18.
20.
16.
18.
Allir
12.
14.
13.
15.
10.–14.
13.–17.
Heimild: Námsmatsstofnun.
Í töflu 5.17 má einnig sjá að frammistaða íslenskra drengja í stærðfræði miðað við drengi
í öðrum löndum er í meðallagi. Þeir eru í 20. sæti af 40 þátttökuþjóðum þegar borið er saman
við aðra drengi og í 18. sæti á lista OECD-ríkjanna 30. Íslenskar stúlkur standa sig hins vegar
mun betur og eru í 8. sæti miðað við stúlkur í öllum öðrum þátttökulöndum. Til þess að varpa
frekara ljósi á kynjamuninn var ákveðið að skoða hann á samræmdu prófi í stærðfræði í 10.
bekk, hjá sama árgangi og tók þátt í PISA-rannsókninni. Viðvarandi munur hefur verið í
nokkur ár stúlkum í hag í stærðfræði en það er fyrst nú með tilkomu PISA-rannsóknanna að
fyllilega verður ljóst hversu mikill þessi munur er og að hann er örugglega ekki tilviljun.
Samræmt próf í stærðfræði í 10. bekk vorið 2003 staðfestir þann kynjamun sem PISA-rannsóknin sýnir. Stúlkur standa sig betur en piltar bæði á PISA 2003 og á samræmdu prófi 2003
á heildarkvörðum og á sjö af átta undirkvörðum þeirra.
Hluti PISA-rannsóknarinnar 2003 var endurtekning á hluta lestrarprófsins frá árinu 2000
ásamt stuttu prófi í náttúrufræði. Frammistaða í lestri er að meðaltali nokkuð lakari en í PISA
2000 rannsókninni (492 stig). Þá voru íslenskir nemendur marktækt rétt yfir meðallagi
OECD-þjóðanna (507 stig) og marktækt betri en Noregur og Danmörk. Í náttúrufræði reyndist frammistaðan að meðaltali vera nærri því nákvæmlega eins og hún var árið 2000 en Ísland
er á mörkum þess að vera marktækt frábrugðið meðaltali OECD-landanna. Meðaleinkunnin
2003 í náttúrufræði var 495 stig en var 496 stig árið 2000.
VI. Styrkir.
Menntamálaráðherra hefur umsjón með Þróunarsjóði grunnskóla og Endurmenntunarsjóði
grunnskóla. Úthlutað er úr sjóðunum samkvæmt nánari reglum er um þá gilda.
6.1. Þróunarsjóður grunnskóla 2001–2004.
Þróunarsjóður grunnskóla starfar samkvæmt 52. gr. laga um grunnskóla, nr. 66/1995, og
reglum um Þróunarsjóð grunnskóla, nr. 657/1996. Alþingi veitir árlega fé á fjárlögum í
Þróunarsjóð grunnskóla. Menntamálaráðherra hefur umsjón með sjóðnum og setur reglur um
styrkveitingar. Auglýst er eftir skólum til að taka að sér skilgreind þróunarverkefni í janúar
ár hvert og geta skólastjórar grunnskóla fyrir hönd skóla, kennarahópa eða einstakra kennara
sent inn þátttökutilkynningu. Viðkomandi sveitarstjórn, eða þeir aðilar sem sveitarstjórn
gefur umboð sitt (t.d. skólanefnd, skólamálaskrifstofa, skólamálafulltrúi), skulu staðfesta
þátttökutilkynningu skóla. Aðrir aðilar en grunnskólar geta tekið að sér auglýst verkefni.
Krefjast slík verkefni beinna tengsla við starfandi skóla og skal staðfesting á þátttöku skóla
fylgja umsókn. Auglýst er eftir umsóknum í janúar ár hvert. Umrætt tímabil var auglýst eftir
almennum þróunarverkefnum en lögð var áhersla á tiltekin forgangssvið. Tafla 6.1 sýnir þau
forgangssvið sem auglýst voru 2002, 2003 og 2004.
Tafla 6.1 Forgangssvið við úthlutun úr Þróunarsjóði grunnskóla 2002, 2003 og 2004.
Ár
Forgangssvið:
2002
A. Menntun tvítyngdra nemenda – fjölmenningarleg kennsla
B. Sveigjanlegir kennsluhættir á unglingastigi (5.–10. bekkur)
2003
A. Menntun tvítyngdra nemenda – fjölmenningarleg kennsla
B. Læsi til menntunar
2004
A. Læsi til menntunar
B. Fjölbreytt námsmat
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Á töflu 6.2 má sjá yfirlit yfir fjölda styrktra verkefna og heildarstyrkveitingar í millj. kr.
á tímabilinu 2002–2004. Heildarupphæð styrkveitinga á tímabilinu var 35,5 millj. kr.
Tafla 6.2 Fjöldi styrktra verkefna og heildarstyrkveitingar 2001–2004.
2002
2003
2004
Fjöldi styrktra verkefna
27
27
33
Heildarstyrkveiting í millj. kr.
11
,2
12
,2
12
,1
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Menntamálaráðuneytið samdi árið 2002 við Rannsóknarstofnun Kennaraháskóla Íslands
um umsýslu Þróunarsjóðs grunnskóla í tilraunaskyni til þriggja ára, frá 2002–2004, og var
samningurinn síðan framlengdur um eitt ár. Sjóðurinn var áður í vörslu ráðuneytisins í
samræmi við reglur um sjóðinn. Menntamálaráðuneytið skipar eftir sem áður ráðgjafarnefnd
Þróunarsjóðs grunnskóla samkvæmt reglum um sjóðinn, skilgreinir forgangsverkefni hvers
árs, auglýsir eftir umsóknum og tekur formlega ákvörðun um úthlutun styrkja úr sjóðnum.
Rannsóknarstofnun Kennaraháskóla Íslands hefur umsjón með störfum framangreindra
nefnda og annast öll formleg tengsl við styrkþega, m.a. gerð samninga og fylgist með framgangi verkefna og leggur mat á lokaskýrslur um einstök verkefni.
6.2 Endurmenntunarsjóður grunnskólakennara.
Árið 1999 setti menntamálaráðherra á stofn Endurmenntunarsjóð grunnskóla til að fylgja
eftir nýrri aðalnámskrá grunnskóla. Sérstakar reglur voru settar um Endurmenntunarsjóð
grunnskóla og stjórn hans en í henni sitja fulltrúar frá menntamálaráðuneyti, Sambandi íslenskra sveitarfélaga og Kennarasambandi Íslands. Þess má geta að Kennaraháskóla Íslands
er einnig úthlutað árlega sambærilegri upphæð til endurmenntunar. Við mat á umsóknum úr
Endurmenntunarsjóði grunnskóla er miðað við að verkefnin séu til þess fallin að mæta þörfum grunnskólans, að með þeim sé fylgt eftir skólastefnu og aðalnámskrá grunnskóla og að
verkefnin fullnægi kröfum um fagmennsku og gæði. Einnig er tekið tillit til þess hver þörfin
er á hverjum stað, forgangsröðunar skólaskrifstofa í verkefnavali, fjölda kennara o.fl.
Tafla 6.2 Fjöldi verkefna og styrkveitingar
úr Endurmenntunarsjóði grunnskóla 2002–2004.
2002
2003
2004
Fjöldi styrktra verkefna
109
100
132
Heildarstyrkveiting í millj. kr.
22
,6
23
,9
21
,2
Heimild: Menntamálaráðuneyti.
Meðal styrkþega eru skólaskrifstofur, einstakir grunnskólar og félagasamtök. Hægt er að
nálgast upplýsingar um úthlutanir úr Endurmenntunarsjóði grunnskóla á heimasíðu menntamálaráðuneytisins.
6.2.1 Olweusar-verkefni gegn einelti.
Svokallað Olweusar-verkefni gegn einelti hlaut styrki úr Endurmenntunarsjóði grunnskóla
öll umrædd ár, samtals 6 millj. kr. Forsaga málsins er sú að menntamálaráðuneytið lét rannsaka umfang og eðli eineltis í íslenskum grunnskólum árið 1998. Í framhaldi af þeirri rannsókn var gerð rannsókn á úrræðum skóla við lausn á eineltisvandamálum og lágu niðurstöður
fyrir í september 2000. Í desember 2000 skipaði samráðsnefnd grunnskóla að beiðni menntamálaráðherra starfshóp um aðgerðir gegn einelti. Hlutverk starfshópsins var að gera tillögur
að samræmdri aðgerðaáætlun fyrir grunnskóla um hvernig skuli bregðast við einelti.
Í tillögum starfshópsins var m.a. gerð grein fyrir hugmyndum norska prófessorsins Dans
Olweusar sem hefur þróað aðgerðaáætlun gegn einelti í grunnskólum. Olweusar-verkefnið
hófst síðan á Íslandi haustið 2002 með þátttöku 43 skóla og aðild nokkurra skólaskrifstofa
og Háskólans á Akureyri. Haustið 2003 bættust svo tveir skólar við. Af þessum 45 skólum
eru tíu skólar í Reykjavík, fjórir skólar á Vesturlandi, sjö skólar á Vestfjörðum, þrír skólar
á Norðurlandi vestra, tíu skólar á Norðurlandi eystra, tveir á Austurlandi, einn á Suðurlandi,
fjórir á Reykjanesi og fjórir í Kópavogi. Samtals eru í þessum skólum á fjórtánda þúsund
nemenda, eða þriðjungur allra grunnskólanemenda í landinu. Þá eru allir starfsmenn skólanna
og starfsfólk tengdra stofnana þátttakendur og hafa um 2.400 starfsmenn tekið markvisst þátt
í Olweusar-verkefninu.
Verkefnið felst m.a. í því að allir starfsmenn skólanna eru þátttakendur og fá leiðsögn og
fræðslu um viðbrögð við einelti allan tímann auk þess sem náið samstarf er við foreldra. Gefinn hefur verið út bæklingur fyrir foreldra þar sem m.a. er fjallað um hvernig breðgast eigi
við einelti. Gert er ráð fyrir að það taki hvern skóla tvö ár að innleiða kerfið en eftir það á
kerfið að vera eðlilegur hluti af skólastarfi viðkomandi skóla. Verkefnið hefur reynst vel og
greiðlega hefur gengið að laga það að íslenskum aðstæðum. Það er nú þegar orðið eitt umfangsmesta endurmenntunarverkefni í íslenskum grunnskólum.
VII. Útgjöld til grunnskóla.
Eins og kunnugt er komu lög um grunnskóla, nr. 66/1995, að fullu til framkvæmda 1.
ágúst 1996, þ.e. frá þeim tíma hafa sveitarfélögin fjármagnað starfsemi grunnskólanna. Á árinu 2005 var ráðist í endurskoðun flokkunar útgjalda ríkisins samkvæmt svokölluðum
COFOG-staðli (Classification of the Functions of Government). COFOG er alþjóðlegur staðall og hluti af þjóðhagsreikningakerfi Sameinuðu þjóðanna, SNA (System of National
Accounts). Á þjóðhagsreikningasviði Hagstofunnar er stuðst við COFOG-staðalinn við
flokkun útgjalda hins opinbera. Í töflu 7.1 hér á eftir má sjá útgjöld á verðlagi ársins 2003
til grunnskóla (stofn- og rekstrarkostnað) á tímabilinu 1998–2003 samkvæmt nýrri flokkun
COFOG. Á grunnskólastiginu eru framlög ríkisins vegna m.a. námsgagna, samræmdra prófa,
endurmenntunar kennara og þróunarstarfs í grunnskólum.
Eins og sjá má í töflu 7.1 hafa framlög hins opinbera til grunnskóla hækkað nokkuð frá
árinu 1998, eða úr um 3,0% af vergri landsframleiðslu árið 1998 í um 3,9% árið 2003. Hækkunin nemur 0,29% á tímabilinu. Kostnaður á hvern nemenda árið 1998 var 612.000 kr. en árið 2003 var hann orðinn 723.000 kr. Opinber útgjöld koma annars vegar frá ríkissjóði og hins
vegar frá sveitarfélögum. Framlag ríkissjóðs til grunnskólastigsins var árið 1998 0,07% af
vergri landsframleiðslu en 0,06% árið 2003. Töluverð lækkun varð árið 2002 á útgjöldum
ríkisins til skólastigsins, eða 0,05% af vergri landsframleiðslu, en það var síðasta árið sem
framlög komu úr Jöfnunarsjóði sveitarfélaga vegna einsetningar grunnskóla. Útgjöld sveitarfélaga til grunnskóla voru rúmir 6 milljarðar kr. árið 1996 eða 1,29% af vergri landsframleiðslu en árið 2003 voru útgjöldin tæpir 32 milljarðar kr., eða um 3,93% af vergri landsframleiðslu. Í töflu 7.1 má einnig sjá útgjöld heimila vegna grunnskóla. Þau voru talin nema um
0,11% af vergri landsframleiðslu árið 1998 og helst það hlutfall óbreytt allt til ársins 2003.