leikskólar.
Frú forseti. Ég mun ekki flytja mjög langt mál enda hafa nokkrir þingmenn okkar vinstri grænna þegar gert grein fyrir meginviðhorfum okkar til þessara frumvarpa, þ.e. hv. þm. Katrín Jakobsdóttir, Kolbrún Halldórsdóttir, Dýrleif Skjóldal og Ögmundur Jónasson sem hér talaði síðastur flokkssystkina minna. Það eru því aðeins nokkur atriði tengd þessum frumvörpum sem ég vil drepa sérstaklega á og mér eru hugleikin. Auðvitað á það við um málin í heild sinni en við skiptum svolítið með okkur verkum og tökum fyrir afmarkaða þætti þeirra eins og hér var gert síðast þar sem sérstaklega var rætt um stöðu fatlaðra barna og aðgengi þeirra og möguleika innan skólakerfisins, ekki síst á leikskóla- og grunnskólastigi. Ég tek undir hvert orð sem þar var sagt.
Ég vil í fyrsta lagi segja að mér finnst til fyrirmyndar að fá öll skólastigin saman til umfjöllunar með heildstæðum hætti. Það má hrósa menntamálaráðherra fyrir að standa þannig að málum. Það gefur möguleika á að ræða skólakerfið í heild sinni, samþætt. Það hefur lengi verið baráttumál okkar vinstri grænna. Við höfum í menntastefnu okkar lagt mikla áherslu á að hún sé samþætt, taki til alls skólakerfisins, allra skólastiga, bæði almennra skóla og sérskóla, bóknáms, verknáms o.s.frv.
En þar með er ekki sagt að ekki geti verið ýmislegt sem menn setja spurningarmerki við í frumvörpunum og þeim breytingum sem þau boða. Í sumum tilvikum er um allverulegar breytingar að ræða eins og í tilviki framhaldsskólafrumvarpsins. En í öðrum tilvikum eru minni, léttvægari breytingar og meira lagfæringar eða snurfus en að um grundvallarkerfisbreytingar sé að ræða.
Það er tvímælalaust til góðs að fá málið í heildstæðum pakka. Þannig tel ég að eigi að vinna þetta. Vonandi verður þessu fylgt eftir með vönduðu nefndarstarfi, sem ég efast ekki um að verði gert. En þetta er ærinn bunki sem menntamálanefnd fær til sín og ekki á hverjum degi sem menn glíma við að hafa öll skólastigin undir og fjögur þykk frumvörp eins og hér eru á ferðinni um endurskoðun og heildarlöggjöf á hverju skólastigi fyrir sig.
Stefna okkar í Vinstri hreyfingunni – grænu framboði er að það beri að samþætta skólann meir og skilin milli skólastiga eigi ekki að vera eins skörp og þau hafa haft tilhneigingu til að vera og voru kannski sérstaklega áður. Við teljum að líta beri á þetta meira sem eðlilega samfellu. Það veldur ákveðinni truflun og röskun og getur í sjálfu sér haft ýmsar óæskilegar afleiðingar í för með sér ef nemendur og fjölskyldur þeirra upplifa það sem mikla breytingu að færast upp á milli skólastiga, sem er með öllu ástæðulaust að ýta undir eða láta líta út fyrir að vera.
Sérstaklega má segja að þetta eigi við um leikskólann og grunnskólann. Þar ber vissulega að taka fram að ýmislegt er vel gert í því nú þegar, að gera það sem átakaminnst fyrir börnin að færast upp af fyrsta skólastiginu upp í grunnskóla. Það þekki ég vel sem faðir og þar hefur orðið heilmikil þróun á undanförnum árum. Í raun er það ævintýri líkast að hafa upplifað ýmislegt sem hefur þróast í okkar skólakerfi á undanförnum árum, undanförnum 10–20 árum eða svo.
Ég vil taka fram, vegna þess að í upphafi dags var rætt um stöðu okkar í alþjóðlegum samanburði, í svonefndum PISA-mælingum, að ég er þeirrar skoðunar að í grunninn sé íslenskt skólakerfi geysilega gott og margt þar til fyrirmyndar og unnið með metnaðarfullum hætti. En við vitum vel að þar eru líka veikleikar. Það mætti búa mun betur að ýmsum þáttum skólastarfsins, ekki síst launum kennara og annars starfsfólks.
Það stendur til, að minnsta kosti, að styrkja menntunarþáttinn en það mun ekki breyta því að það verður líka að vera hægt að borga því starfsfólki sómasamleg laun. Ég hef alltaf litið svo á að þjóðfélag sem ekki hefur efni á að launa vel fólki sem sinnir viðkvæmustu en um leið mikilvægustu þáttum samfélagsþjónustunnar, þ.e. umönnun og uppeldi barna og hjúkrun og aðhlynningu aldraðra og sjúkra, sé fátækt þjóðfélag eða þjóðfélag á villigötum. Það verður að fylgja þessu, ef menn ætla sér meira en orðin tóm með að snúa vörn í sókn hvað varðar árangur í skólastarfi í landinu, bætt laun kennara og annars starfsfólks. Það er augljóst mál.
Úr því ég byrja neðan frá vil ég minna á að baráttumál okkar vinstri grænna hefur lengi verið gjaldfrjáls leikskóli. Það mál mun að sjálfsögðu vinnast. Það er eingöngu tímaspursmál hvenær við fáum hér á Íslandi gjaldfrjálsan leikskóla, það er ég bjargfast sannfærður um. En það miðar of hægt, allt of hægt. Við höfum séð það fyrir okkur á undanförnum árum að þessu væri hægt að ná fram til fulls á ekki lengri tíma en kannski þremur til fimm árum, sem næmi nokkurn veginn lengd leikskóladvalar hjá barni. Þetta yrði gert í skrefum, í áföngum, í samstarfi ríkis og sveitarfélaga.
Þegar við erum að ræða um skólamálin í heild sinni, sem er eins og það á að vera og ég hef tekið fram, leikskólann, grunnskólann og svo framhaldsskólann og háskólastigið, eða framhaldsskólann og menntun kennara, þótt háskólinn sé ekki með núna, þá blasir við, stingur það í augu, að þessi mismunur skuli gerður á fyrsta og öðru skólastigi. Að umtalsverð gjaldtaka og verulega íþyngjandi sé fyrir fjölskyldurnar með yngstu börnin sem ekki er til staðar, að sjálfsögðu og á ekki að vera til staðar, í grunnskólanum.
Reyndar verð ég að minna á það, sem ég veit að foreldrar þekkja vel, að ansi mikið af svokölluðum umbótum í skólastarfi undangenginna ára hefur komið samhliða greiðsluþátttöku foreldranna. Eða er það ekki þannig t.d. sem menn ná fram lengri og samfelldri dvöl í grunnskólanum, að foreldrarnir borga fyrir tímann sem er umfram skóladaginn? Er það ekki þannig sem á að ná fram heitum máltíðum eða skólamáltíðum? Jú, það er þannig. Við sem höfum tekið þátt í foreldrastarfi í skólanum, að ég tali nú ekki um íþróttafélögum eða öðru slíku, þekkjum vel hversu snúið þetta mál er þegar kemur að kostnaðinum, spurningunni um það hvað er óhætt að gera. Er óhætt að stinga upp á því að fara í þessa ferð eða kaupa þessa búninga, þegar í hópnum eru börn úr fjölskyldum sem hafa svo þröngan fjárhag að hver einustu viðbótarútgjöld geta sett allt úr skorðum? Ég hygg að þetta þekki margir og sumar kinka kolli hér í salnum. Gjaldtakan er til staðar og við skulum muna það alla daga að það er ekkert grín að velta kostnaði yfir á foreldrana í þessum efnum.
En frá gjaldfrjálsum leikskóla, sem kemur í síðasta lagi þegar Vinstri hreyfingin – grænt framboð kemur í ríkisstjórn — við mundum hafa það einna efst á dagskrá í okkar verkefnalista að drífa á gjaldfrjálsan leikskóla, koma honum á í samstarfi ríkis og sveitarfélaga — að grunnskólanum og þessum málum almennt. Ég hef skilið það svo, þótt ég sé langt í frá þaullesinn í þessum frumvörpum öllum — það viðurkenni ég vel en ég hef reynt að skoða frumvörpin til hliðar við önnur störf undanfarna sólarhringa — að stefnt sé á að hækka í raun skólaskylduna eða skólaréttinn, skulum við segja, til 18 ára aldurs. Hvað er þar á ferðinni? Jú, það er gamalt baráttumál okkar vinstri grænna, sem fyrst mótuðum þá stefnu og fluttum um hana tillögu hér á Alþingi, að menn skyldu fortakslaust eiga rétt til skólagöngu til 18 ára aldurs og í heimabyggð sinni. Þar er komið að stórum þætti þess máls sem ég vil ekki að týnist niður í umræðunni.
Ég treysti því að menn fylgi því eftir í þessa vinnu að útgangspunkturinn verði réttur, ekki bara til skólagöngunnar sem slíkrar, heldur í sinni heimabyggð með einhverjum svo þröngt skilgreindum undanþágum að þær geti eingöngu tekið til óviðráðanlegra aðstæðna, að með engu móti sé unnt að uppfylla þetta ákvæði þannig að nemendurnir geti sótt námið heiman að frá sér ef þeir svo kjósa. Að sjálfsögðu verður enginn þvingaður til þess ef hann vill hverfa að heiman og sækja sér nám annað í fjarlægari byggðarlög, í stærri skóla eða annað í þeim dúr, ef áhugi hans hneigist til sérstakra greina sem ekki er unnt að veita í heimabyggð viðkomandi o.s.frv. Það á að sjálfsögðu að vera opið. En réttur til undirstöðunáms á að vera til staðar í heimabyggð upp að 18 ára aldri. Það er gríðarlega mikilvægt. Það er smámál. Það er smámál fyrir þjóðfélagið að leysa það sem á vantar Við sjáum hvað nú er að gerast á sunnanverðum Vestfjörðum, ákaflega merkilegt, næstum að segja tilraunaverkefni. Þar er núna í boði framhaldsskólanám á fyrsta ári og ég hygg að eigi það eigi að vera fyrstu tvö árin, í samstarfi heimamanna á svæðinu og framhaldsskólans í Grundarfirði. Ég veit ekki betur en að það lofi mjög góðu.
Sama er að sjálfsögðu hægt að gera á öðrum landsvæðum sem svipað háttar til um, að eru kannski of fámenn og afskekkt fyrir sjálfstæðan framhaldsskóla. Ég nefni t.d. norðausturhorn landsins þar sem er stórt landsvæði, vissulega strjálbýlt, en þar eru þó nokkuð margir þéttbýliskjarnar sem hver um sig ber kannski ekki fullburða framhaldsskóla, eða hafa ekki íbúagrunn til þess. En til samans er þar bakland og upptökusvæði sem dygði fyrir meðalstóran framhaldsskóla ef öllum nemendunum væri safnað saman eða kennt með nútímatækni, t.d. í gegnum fjarnám, í samstarfi við stærri skóla. Þar eru líka á ferðinni mál sem skiptir afar miklu að huga að.
Aðeins að sjálfum grundvelli þessa starfs sem er ekki bara lögin heldur líka námskrár og þær leikreglur aðrar sem starfað er eftir. Auðvitað skiptir miklu máli að þetta haldist allt í hendur og sé vandað. Í menntastefnu okkar er dálítið fjallað um hugtak sem við köllum réttindaskrá. Við veltum upp þeim möguleikum að einhvers konar réttindaskrá barna komi í staðinn fyrir eða sé til staðar til hliðar við námskrá. Að sjálfsögðu þarf líka að huga að skyldum, því réttindum fylgja líka skyldur og huga að stöðu kennaranna í því sambandi. Það má ekki byggja hlutina þannig upp að það sé bara um einhliða rétt barnsins að ræða en kennarinn sé varnarlaus heldur þurfa réttindi hans og skyldur að vera skilgreindar og til staðar. Þetta þarf allt að mynda eina heild.
Þessi þríhyrningur, skólinn og starfsfólk hans, börnin og fjölskyldurnar, verður alltaf að vinna saman. Brýrnar þarna á milli eru óendanlega mikilvægar. Hafi reynsla manns sem foreldri kennt manni eitthvað þá er það að það er gífurlega mikilvægt að þetta samspil sé í lagi, að foreldrarnir og fjölskyldurnar séu virkar og tengsl þeirra við skólann, barnsins við skólann og fjölskyldunnar við skólann, gangi snurðulaust fyrir sig. Í sjálfu sér eru ekki mikið um vandamál dagsdaglega ef allt gengur vel. Þess vegna geta menn svo sem dregið andann. En um leið og eitthvað bjátar á, um leið og upp koma vandamál, um leið og verða árekstrar, erfiðleikar í bekkjardeild af einhverju tagi, hvort sem þeir snerta barn viðkomandi fjölskyldu eða eru af öðrum toga inni í bekknum, þá þarf þetta að vera til staðar. Öðruvísi er ómögulegt að takast á við hlutina. En vandamál er hægt að leysa þá í samstarfi allra sem eiga hlut að máli, kennaranna og starfsfólks skólanna, barnahópsins og síðan fjölskyldnanna á bak við.
Ég er svo gæfusamur að vera faðir fjögurra barna. Ég hef komist upp í að eiga börn á öllum skólastigum í örlítinn tíma, í leikskóla, grunnskóla, framhaldsskóla og háskóla. Það er mjög gaman. Þá getur maður borið þetta saman og er tengdur við mismunandi skólastig og gengur sjálfur í skóla á vissan hátt með börnum sínum á nýjan leik. Ég fullyrði og endurtek að ég held að almennt sé skólastarf hér unnið af ótrúlega mikilli alúð og fórnfýsi og dugnaði. Mér liggur við að segja að almennt og upp til hópa sé í þessum störfum hugsjónafólk. Ég held að það sjái allir að það er fleira en launin sem halda kennurum í störfum. Það er almennt vegna þess að fólk hefur menntað sig til þessara starfa en það er líka vegna þess að þetta er það sem fólk vill vinna við. Það gerir það næstum af hugsjón. Annars væri, að mínu mati, flóttinn enn meiri úr stéttinni.
Mín börn hafa gengið í skóla í Reykjavík, í Ölduselsskóla, sem er frábær stofnun og allt gott um að segja nema þá helst að þar hefði mátt búa betur að starfinu á ýmsan hátt, t.d. varðandi húsnæðismál, svo dapurlegt sem það er. Þótt Ölduselsskóli eigi það síst skilið þá verður hann einn allra síðasti skóli í Reykjavík sem fær t.d. fullnægjandi aðstöðu til að hafa máltíðir í boði. En úr því er loksins að rætast, sem betur fer, því að undir lok síðasta kjörtímabils tók þáverandi meiri hluti í borgarstjórn Reykjavíkur, og ég hygg reyndar að um það hafi verið samstaða, ákvörðun um að ráðast í þá fjárfestingu.
Ég vil svo nefna hér eitt örstutt til viðbótar, tiltekið mál sem ég skal játa að ég er ekki alveg þaullesinn um hvernig um er búið í þessum frumvörpum. Ég held að það sé ekki verið að gera neinar grundvallarbreytingar nema þá eina, hvað varðar samræmd próf og samræmdar mælingar í skólum. Ef ég hef heyrt rétt og tekið rétt eftir og lesið rétt þá á að færa tíunda bekkjar samræmda prófið fram og hafa það fyrir áramót. (Gripið fram í: Könnunarpróf.) Könnunarpróf, já. Það getur verið gott og blessað og ágætis rök sjálfsagt fyrir því. En ég hef miklar efasemdir um mælingarnar í neðri bekkjunum. Það er vandasamt að fara út í þær. Ég tali nú ekki um í fjórða bekk. Er það ekki í fjórða og sjöunda? Nú kinkar skólafólkið kolli þannig að þetta er rétt munað hjá mér. Hér tala ég sem foreldri og út frá mínu brjósti og byggi á þeirri takmörkuðu þekkingu í kennslufræði sem ég aflaði mér fyrir um aldarfjórðungi síðan. En ég játa fúslega að ég er orðinn mjög ryðgaður í þeim fræðum þó ég muni einhver nöfn eins og Pavlov og eitthvað.
Mér finnst, bæði hugmyndafræðilega og síðan tæknilega og félagslega, svo vandasöm úrlausnarefni sem tengjast þessum mælingum að það eigi að fara afar varlega í þær og menn eigi hreinlega að svara spurningunni: Er það nauðsynlegt? Er það þess virði að vera að taka áhættuna af því að fara í slíkar aðgerðir strax í fjórða og svo í sjöunda bekk í grunnskóla? Getum við ekki aflað sömu upplýsinga án þess? Nú veit ég vel að menn reyna að vanda sig eins og þeir geta og það er reynt í skólastarfinu að segja við foreldrana og alla málsaðila: Takið þetta ekki of alvarlega. Ekki læra sérstaklega fyrir þetta. Þetta er bara mæling og hana á bara að taka á punktinum. En það gerist bara aldrei þannig. Þetta byrjar alltaf að trufla og það verða oft sárindi. Það gerist þannig, því miður.
Strax í fjórða bekk eru krakkar orðin hugsi yfir því hvort þau standi sig nógu vel í samanburði við félagana og það geta verið ýmis feimnismál í kringum það. Þetta er viðkvæmast og erfiðast fyrir þá sem standa verst fyrir og eru í mestri hættu á að fá brotna sjálfsmynd og hafa ekki nógu góða tilfinningu fyrir sér og sinni stöðu meðal jafnaldranna. Það er gífurlega vandasamt. Auðvitað er það ekki vandamál fyrir þá krakka sem glansa í gegnum þetta. Og þó. Það getur líka verið svolítið varhugavert að fá þá flugu í höfuðið að maður sér sérstakur snillingur og beri af öllum öðrum. Það er ótímabært að slík skilaboð séu lesin út úr prófum á þessu stigi. Ég held að menn hafi ekki þroska til að takast á við slíkt hvort sem útkoman er á botninum eða á toppnum fyrr en miklu seinna í lífinu. Yfirleitt á maður alltaf að fara varlega í allan slíkan mannlegan samanburð því að einkunnir í skóla eða skor í könnun af þessu tagi segja aldrei alla söguna. Það vitum við.
Ég verð að játa að ég hefði helst viljað sjá að dregið yrði úr þessari áherslu og jafnvel bara ákveðið að slá af þessar samræmdu mælingar á landsvísu svo neðarlega í skólakerfinu eða svona snemma. Mér hefði liðið best með það. Ég á nógu alveg erfitt með samræmda prófið sjálft á milli grunnskólans og framhaldsskólans sem er vandasamt, eins og allir vita, umræðan sem alltaf verður um það og metingur milli skóla og landshluta og það sem alvarlegast er, innan skólans, félagahópsins, bekkjarins og þar fram eftir götunum.
Talsmenn okkar hafa fyrr í dag, eins og áður sagði, farið yfir þessi frumvörp og gert við þau athugasemdir eftir atvikum. Ég vísa til þeirra og endurtek það ekki en tek undir það sem þar hefur verið sagt. Ég hygg að framhaldsskólafrumvarpið sé kannski það frumvarp sem helst geti orðið deilur um og óróleiki í kringum. Það hef ég að minnsta kosti orðið var við úr röðum kennara. Þar eru settir ýmsir fyrirvarar. Forsaga málsins ber það í sér eins og við vitum. Það hlýtur að þurfa að skoða það mjög vel og fara yfir það í nefnd. En vonandi tekst að halda góðri samstöðu um þessi mál.
Af því menntamálaráðherra mun hafa verið fjarstödd þegar ég sagði upphafsorð ræðunnar og hrósaði hæstv. ráðherra, þá ætla ég að gleðja hæstv. ráðherra með því að endurtaka það. Ég hældi því sérstaklega að við fengjum skólastigin saman í einum pakka. Ég tel gaman að geta tekið umræðu um þetta heildstætt. Þótt háskólastigið sé ekki með þá hefur maður það í huga líka en sérstaklega þessi þrjú skólastig saman. Það er til fyrirmyndar, enda eiga þau auðvitað að skoðast sem ein heild og renna saman.
Ég vona að hv. menntamálanefnd vinnist vel. Þetta er mikið verkefni sem hún fær í hendur, að fara yfir málin. Mér finnst tíminn ekki skipta sköpum um hvernig mönnum reiðir af með þetta mál í vetur eða hvort það taki lengri tíma enda hafa menn stundum afrekað minna en að endurskoða í heild sinni lögin fyrir þessi þrjú skólastig. En þegar þau ganga í gildi er aðalatriðið að lögin séu vönduð.