skýrsla þingmannanefndar til að fjalla um skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis.
Virðulegi forseti. Ég ætla ekki að lengja þessa umræðu sem hefur staðið lengi og margt gott komið fram í henni nú, þó vil ég þakka fyrir þá miklu vinnu og greiningu á niðurstöðum rannsóknarnefndarinnar sem þingmannanefndin hefur lagt fram. Það sýnir mikilvægi þess að ekki aðeins var sú skýrsla samin, heldur ákvað Alþingi Íslendinga að vinna úr henni á þann hátt að skipa nefnd þingmanna til að leggja fram tillögur hvernig mætti bregðast við með umbótum á stjórnsýslunni í Stjórnarráðinu, Alþingi. Ég lít fyrst og fremst á þessa skýrslu sem lið í ákveðnu lærdómsferli.
Ég hef nú ekki verið hér lengi, eða síðan árið 2007, en get þó sagt það að enginn fæðist fullskapaður til starfa í stjórnmálum eða stjórnsýslu. Í þingmannanefndarskýrslunni, sem og rannsóknarskýrslu Alþingis eru mikilvægir lærdómar sem við verðum að draga er varða vandaða stjórnsýslu, hvernig rétt er að skrá upplýsingar, hvernig ferli er rétt að viðhafa við ráðningar, hvernig stjórnsýslan getur verið sem gagnsæjust fyrir þann almenning sem býr í landinu. Af því hér hefur ekki síst verið rætt um hlut Alþingis held ég að mjög mikilvægt sé að við lítum til þess að Alþingi getur sem stofnun auðvitað styrkt stöðu sína. Mér hefur raunar sýnst Alþingi vera að styrkja stöðu sína á undanförnum missirum með ýmsum breytingum sem hafa verið gerðar á þingsköpum, í vinnulagi, í sjálfstæðri vinnu þeirra þingnefnda sem hafa tekið mál til umfjöllunar, gert á þeim breytingar eða lagt fram sjálfstæð mál. Ég held að mjög mikilvægt sé að sú þróun haldi áfram. Þar liggur boltinn kannski ekki síst hjá Alþingi, en það eru líka spurningar sem þarf að svara. Það þarf að svara spurningum til að mynda — og ég er svo sem ekki komin með svör við hvert mitt mat er á því — hvort ástæða er til að aðskilja löggjafar- og framkvæmdarvald enn meira með því að ráðherrar víki sæti sem þingmenn meðan þeir eru þingmenn. Þar tel ég að séu rök bæði með og á móti. Þó tel ég að rökin sem mæla með því gætu gagnast til að styrkja stöðu Alþingis sem þessa sérstaka hluta valdsins, löggjafarvaldsins. Það er eitt af því sem mér finnst mikilvægt að ræða, t.d. í aðdraganda stjórnlagaþings og annað, því þetta varðar grundvallaruppbyggingu á því hvernig við byggjum upp stjórnkerfi okkar.
Báðar leiðir eru færar en manni hefur þó sýnst að vinnuálag á Alþingi hafi verið mikið. Hér hafa verið stór mál til umræðu. Ég segi það hafandi hvorki verið lengi þingmaður né ráðherra að það er erfitt að sinna báðum störfum svo fullnægjandi sé, ráðherramennsku og þingmennsku, því þingmennskan er yfrið starf í sjálfu sér. Þetta finnst mér vera spurning sem við ættum að taka til umræðu á Alþingi án þess að gerð sé bein tillaga um það í skýrslunni.
Ég held líka að þær tillögur sem eru lagðar fram til umboðsmanns hvað varðar vinnulag Alþingis séu til bóta. Þær eru eins og ég sagði áðan framhald af vinnu sem þegar hefur farið af stað, m.a. hvað varðar endurskoðun nefndaskipunar sem ég held að sé mjög mikilvægt að rædd sé ítarlega á þinginu hvernig við viljum sjá þróast. Hugmyndir hafa verið kynntar á netinu um endurskoðun nefndaskipunar. Ég held að mjög mikilvægt sé að við ræðum það og hvort þetta er sú málefnalega skipting sem við viljum sjá. En ég er sammála þeim meginrökum sem eru að baki þeirri tillögu að nefndaskipting Alþingis á ekki endilega að endurspegla verkaskiptingu Stjórnarráðsins. Þar hef ég raunar verið þeirrar skoðunar líka við mættum hugsa á djarfari nótum en gert hefur verið, því við þekkjum það til að mynda frá nágrannalöndum okkar, bæði á Norðurlöndum og Bretlandi, að verkaskipting stjórnarráðs er ekki eins rígbundin í lög og hér hefur verið. Kannski er ástæða til að ræða það líka opið í tengslum við svona skýrslu.
Mig langar að tæpa á örfáum atriðum sem koma fram hvað varðar háskólamál, skólamál og fjölmiðlamál. Í skýrslu þingmannanefndarinnar er rætt um stöðu og hlutverk starfsmanna háskólanna, frelsi háskólasamfélagsins og fræðilega hlutlægni. Þetta er umræða sem ég held að skipti miklu máli. Það hefur auðvitað verið umræða um það hvort háskólasamfélagið hafi tekið nægjanlegan þátt í hinni samfélagslegu umræðu sem var bæði fyrir og eftir hrun og háskólarnir hafa sjálfir tekið mjög mikilvægt frumkvæði í kjölfar rannsóknarskýrslunnar að ræða hvernig þeir sinntu þessu hlutverki sínu og hvernig þeir hefðu getað gert það betur. Mér finnst að við eigum að velta því fyrir okkur hvort ástæða sé til að endurskoða lög um háskóla út frá þessum forsendum, hvort við getum styrkt stöðu þeirra.
Mér finnst líka að við þurfum að hafa það í huga að þar má segja að við skynjum ákveðinn vilja samfélagsins. Ef við lítum t.d. á þær stofnanir sem íslenskur almenningur ber mest traust til eru það ekki síst háskólastofnanir. Mér finnst við skynja þar ákveðið kall samfélagsins eða almennings eftir leiðsögn í ýmsum málum af því að fólk lítur svo á að þarna sé helst að finna það sem við getum kallað fræðilega hlutlægni sem hægt er að treysta á. Þetta þurfum við að skoða í lögum um háskóla.
Við sjáum þetta líka víðar, hvort sem við lítum vestur um haf eða til meginlands Evrópu, að háskólar hafa þar miklu samfélagslegu hlutverki að gegna. Ég átti því láni að fagna að hitta aðstoðarrektor Chalmers háskóla í Gautaborg sem er einkarekin stofnun en stendur mjög framarlega á sínu sviði í rannsóknum og hefur líka gegnt lykilhlutverki í samfélagsmálum, m.a. með því að vinna að mikilvægum skýrslum fyrir UNESCO í menntun til sjálfbærrar þróunar. Þar held ég að við ættum að líta til þess hlutverks háskólanna líka.
Hv. þm. Þór Saari gerði að umræðuefni áðan í þessum ræðustól menntun í siðfræði og gagnrýninni hugsun og á þá rödd held ég við verðum að hlusta sem kemur líka fram í rannsóknarskýrslu Alþingis en hefur einnig komið frá almenningi, hvort sem það var á síðasta menntaþingi, þjóðfundi um menntamál og víðar. Þetta þurfum við að innleiða í nýja námskrá. Sú vinna sem þar hefur staðið yfir hefur m.a. byggst á ákveðnum grunnþáttum sem miðast við menntun í lýðræði, mannréttindum, menntun í jafnréttismenntun, menntun til sjálfbærni, í læsi. Þá er ég að tala um læsi í þeim skilningi sem nefnt er í skýrslu þingmannanefndarinnar, þ.e. miðlalæsið sem ég held að sé afskaplega mikilvægt, upplýsingalæsi, en ekki bara lestur í hinum hefðbundna skilningi. Síðan er sköpunin sem ég held að líka sé mikilvæg þó að hún sé ekki til umfjöllunar hér.
Siðfræði og gagnrýnin hugsun fellur tvímælalaust undir marga þessa þætti, ekki síst lýðræðisþáttinn. Lýðræðið byggist á því að borgararnir, þeir sem byggja saman samfélagið séu gagnrýnir, séu virkir þátttakendur, séu læsir á miðla og upplýsingar og geti tekið síðan í framhaldinu sjálfstæða afstöðu. Ég fagna því í raun þeirri tillögu sem hv. þm. Þór Saari kynnti hér áðan og tel að þetta rími mjög vel við þær áherslur sem er verið að vinna að núna í nýjum námskrám og sé í raun og veru ákveðin undirstaða allrar menntunar, þ.e. að hugsa menntun út frá þeim heimspekilegu sjónarmiðum að rýna hvert efni á sjálfstæðan hátt. Þar held ég að við getum gert betur í því að bæta menntakerfi okkar sem leið til þroska.
Þessi menntun á þó ekki bara við í grunnskólum, eins og nefnt var í ræðu hv. þingmanns, heldur frá leikskólum og upp í framhaldsskóla. Við glímum öll við siðferðileg vandamál, ekki kannski á hverjum degi en hver og einn glímir oft við það í lífshlaupi sínu. Ég held því að það sé menntun sem ekki aðeins hjálpar okkur við að vera lýðræðislega virkir borgarar og annað slíkt, heldur líka menntun sem leiðir okkur áfram til sjálfsskilnings og sjálfsþekkingar. Slík viðfangsefni er hægt að setja fram á ólíkum skólastigum.
Síðan eru fjölmiðlar hér sérstaklega nefndir sem rætt er um í skýrslu þingmannanefndar að leiki lykilhlutverk í lýðræðissamfélagi með því að upplýsa almenning, vera vettvangur gagnrýninnar þjóðfélagsumræðu og veita nauðsynlegt aðhald og að mikilvægt sé að halda í heiðri lýðræðislega grundvallarreglu, mannréttindi og frelsi til orðs og skoðana. Rannsóknarnefnd Alþingis nefndi sérstaklega í tillögum sínum að leitað yrði leiða til að styrkja sjálfstæði ritstjórna og skylt ætti að vera að upplýsa hverjir væru eigendur fjölmiðla á hverjum tíma svo að almenningur gæti vitað hver eigi fjölmiðil og geti lagt mat á hvort þar sé fylgt fram sjónarmiðum eiganda og að koma þurfi á faglegu eftirliti með fjölmiðlum sem hafi það að markmiði að tryggja að þeir ræki af ábyrgð hlutverk sitt í lýðræðisríki og verndi almannahagsmuni.
Fleiri ábendingar voru sem rannsóknarnefndin vildi koma með. Ég nefni þessar tvær ábendingar sérstaklega af því að ég tel að frumvarp um fjölmiðla sem hér var lagt fram í fyrra og verður væntanlega lagt aftur fram á nýju þingi — við munum nota tímann sem við höfum núna til að yfirfara og kanna hvort þar megi eitthvað betur fara, bæði út frá þeirri umræðu sem fór fram um það frumvarp í menntamálanefnd, en líka út frá þeim áherslum sem birtast í skýrslu þingmannanefndar. Þar er sérstaklega kveðið á um hið faglega eftirlit og þetta upplýsta eignarhald.
Það liggur hins vegar líka fyrir að það frumvarp er aðeins eitt skref í því að byggja upp betra og heildstæðara umhverfi fyrir fjölmiðla og vísa ég þar sérstaklega til fjárhagslegs umhverfis fjölmiðla sem er bágborið og við þurfum að skoða það heildstætt þegar það mál verður tekið fyrir vonandi á nýju þingi.
Ég ætla að lokum að nefna mál sem mér skilst að hafi komið — ég hef nú reynt að fylgjast með umræðunni í dag en hef þó misst af einhverju — til einhverrar umræðu, sem er kynjagreiningin sem birtist og fylgir með skýrslunni. Þingmannanefndin ályktar að kynjagreiningin sé mikilvægt framlag til jafnréttisumræðu á Íslandi. Ég las þessa kynjagreiningu sem er skrifuð af Þorgerði Einarsdóttur, prófessor í kynjafræði, og Gyðu Margréti Pétursdóttur, doktor í kynjafræði. Það er margt mjög áhugavert fyrir þá sem hafa gaman af því að greina orðræðu, opinbera orðræðu. Ekki aðeins er þar að finna ótvíræðar vísbendingar um að orðræða útrásarinnar hafi verið mjög karllæg, heldur líka að hún hafi verið mjög þjóðernissinnuð. Það sést kannski líka á orðinu „útrásarvíkingur“ sem notað var um helstu viðskiptaforkólfa íslensks samfélags, þessi vísan til þjóðveldisins sem öllum er að sjálfsögðu kært og vísar til upphafs Íslandsbyggðar og hins vegar karlmennskuímyndar þess tíma.
Ég er sammála þingmannanefndinni, þetta er mikilvægt framlag í jafnréttisumræðu og ég held að þetta sýni líka hvað þeirri umræðu hefur fleygt fram, að við þorum að greina orðræðuna með þessum hætti og við þorum að horfast í augu við að tungumálið getur auðvitað verið til marks um ákveðin viðhorf, ákveðin pólitísk og samfélagsleg viðhorf sem eru afhjúpandi þegar þau eru afbökuð með þessum hætti. Ég vil því nota tækifærið og fagna þessu sérstaklega í lok ræðu minnar.
En að öðru leyti vil ég enn og aftur þakka þingmannanefndinni sem ég lít svo á að hafi unnið mjög mikilvægt starf fyrir þingið til þess að við sem tökum þátt í stjórnmálum og aðrir sem starfa að stjórnsýslunni og öðrum sviðum hennar í stjórnmálunum geti beinlínis dregið lærdóm af sem eru að sumu leyti í beinhörðum tillögum en í öðru lagi í ábendingum. Ég held að sú vinna sem hefur verið lögð í það af hálfu nefndarinnar skipti okkur öll miklu máli. Ég vil nota tækifærið hér í lokin til að þakka fyrir hana.