Hæstv. forseti. Ég tala fyrir breytingum á frumvarpi til laga um barnaverndarlög,

(Forseti (UBK): Forseti biður um hljóð í salinn.)

nr. 80/2002, með síðari breytingum, sem hér eru til umræðu, þ.e. breytingar við þau lög.

Frumvarp þetta var lagt fram á síðasta löggjafarþingi en hlaut ekki afgreiðslu þá og er nú endurflutt.

Við endurskoðun laganna var lagt mat á hvernig lögin hefðu reynst og hvort þörf væri á breytingum. Reynslan sýnir að lögin hafa dugað nokkuð vel en ávallt þarf að vera vel á verði um að ákvæði þessara mikilvægu laga sé eins skýr og nokkur kostur er og þar með réttarstaða barna og annarra aðila barnaverndarmála. Þá sýnir reynslan einnig fram á nauðsyn á nýmælum í lögunum í samræmi við nýja þekkingu og breytta tíma.

Við undirbúning frumvarpsins var aflað fanga úr ýmsum áttum, þ.e. með umsögnum og ábendingum frá þeim sem starfa að þessum málum, ársskýrslum Barnaverndarstofu, úrskurðum kærunefndar barnaverndarmála, álitum umboðsmanns Alþingis og dómum. Jafnframt var höfð hliðsjón af þróun barnaverndarréttar á alþjóðavettvangi og þeim alþjóðasamningum sem Ísland er aðili að, sérstaklega samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins og litið til þingsályktunar Alþingis frá 16. mars 2009 um lögfestingu samningsins.

Niðurstaðan var í meginatriðum sú að skerpa þyrfti á tilteknum efnisatriðum laganna svo þau verði skýrari og afdráttarlausari en að auki þurfi að bæta ákveðnum nýmælum inn í löggjöfina á sviði barnaverndarnefndar.

Umfangsmestu nýmæli frumvarpsins felast annars vegar í breyttu fyrirkomulagi á vistun barna utan heimilis og verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga því tengdu. Hins vegar nýjungum um mat á gæðum og eftirlit.

Áður en ég kem að þessum viðamestu breytingum frumvarpsins mun ég gera nokkra grein fyrir öðrum tillögum þess.

Sem dæmi um atriði sem nauðsynlegt er að skýra og skerpa í frumvarpinu nefni ég kærunefnd barnaverndarmála, tilkynningarskyldu almennings til barnaverndarnefnda og samstarf barnaverndarnefnda við aðra aðila sem vinna með börnum. Önnur atriði fela bæði í sér skýrari ákvæði, auk þess sem nýmæli fléttast þar inn í.

Hvað kærunefndina varðar hefur framkvæmdin vakið spurningar um hvaða ákvörðunum barnaverndarnefnda megi skjóta til hennar. Getur það bæði valdið töfum á úrskurði og að réttur aðila til að fá mál sín endurskoðuð í kærunefndinni sé ekki nægilega vel tryggður.

Í frumvarpinu er því kveðið skýrt á um hvaða ákvörðunum barnaverndarnefnda megi skjóta til kærunefndar barnaverndarmála, auk þess sem lagðar eru til nokkrar breytingar á málsmeðferðinni.

Tilkynningarskylda til barnaverndarnefndar er einn af hornsteinum barnaverndarstarfs sem þarf á stöðugu endurmati að halda svo hún komi að sem mestu gagni. Í þessu skyni er almennu tilkynningarskyldunni, þ.e. tilkynningarskyldu almennings, stillt upp með nýjum hætti og lagt til að tekið verði sérstaklega fram að tilkynningarskyldan taki til þess er talið er að barn verði fyrir ofbeldi eða annarri vanvirðandi háttsemi. Er sú breyting í samræmi við lög nr. 52/2009, en þar var gerð sú mikilvæga breyting á 1. gr. laganna að sérstaklega var tekið fram að óheimilt væri með öllu að beita barn ofbeldi eða annarri vanvirðandi háttsemi.

Þá varð til það nýmæli að fjalla með skýrari hætti en er í gildandi lögum um tilkynningarskyldu vegna þungaðra kvenna auk þess sem ákvæðið nær einnig til þess þegar þunguð kona er beitt ofbeldi. Vitað er með rannsóknum bæði hérlendis og erlendis að þungun er einn af áhættuþáttum heimilisofbeldis.

Gott samstarf aðila sem starfa með börnum er afar mikilvægt til að þjónustan nýtist börnunum sem best. Samstarf verður að vera mjög virkt og upplýsingar þurfa að ganga greiðlega milli aðila, allt með hagsmuni barna að leiðarljósi. Í þessu sambandi er lagt til það mikilvæga nýmæli að barnaverndarnefnd getur ákveðið að láta tilteknum aðila í té upplýsingar um líðan barns og meðferð máls ef það er talið nauðsynlegt vegna hagsmuna barnsins. Dæmi um þá aðila sem hér eiga í hlut eru leikskólastjórar, skólastjórar, kennarar, læknar, tannlæknar, hjúkrunarfræðingar, sálfræðingar og félagsráðgjafar.

Ákvæði laganna um málsmeðferð fyrir dómi voru endurskoðuð og lögð fram nokkur nýmæli eins og það mikilvæga nýmæli að málið skuli hljóta flýtimeðferð og um skyldu til að sérfróðir meðdómsmenn sitji í dómnum.

Þá er lagt til að réttarstaða fósturforeldra verði gerð skýrari hvað varðar umgengni við barn í fóstri. Jafnframt er lagt til það nýmæli að fósturforeldrar barns í varanlegu fóstri verði aðilar að máli um umgengni og geti skotið máli til kærunefndar barnaverndarmála.

Gott dæmi um nýjung sem leiðir af breyttum tímum varðar mál barna sem dvelja hér á landi án þess að eiga hér lögheimili og barna sem koma til landsins án forsjáraðila sinna en fá hér hæli eða dvalarleyfi. Nauðsynlegt er að skýrt liggi fyrir hvaða barnaverndarnefnd skuli fara með mál, umsjá eða forsjá barnsins og bera ábyrgð á kostnaði vegna ráðstöfunar barnsins í fóstur eða aðra vistun.

Í frumvarpinu er því kveðið sérstaklega á um þessi atriði og jafnframt lögð áhersla á samstarf milli aðila og samfellu í slíkum málum. Aldrei má sofna á verðinum heldur þarf stöðugt að fylgjast með og afla nýrrar þekkingar með það að markmiði að bæta réttarstöðu barna innan barnaverndarkerfisins. Víða í frumvarpinu eru því lagðar fram breytingar í þá veru og nefni ég hér fimm atriði sérstaklega.

Í fyrsta lagi er mjög mikilvægt að auka þátttöku barns í ákvörðunum sem varða það sjálft. Í frumvarpinu er því lagt til að fellt verði niður tólf ára aldursmarkið þegar gefa á barni kost á að tjá sig um mál sitt en þess í stað skuli miða við þroska barnsins óháð aldri. Er þetta í samræmi við samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins og ákvæði sama efnis í barnalögum.

Í öðru lagi er lagt til að fjallað sé með skýrari hætti en nú er gert um réttindi barns um málsmeðferð fyrir dómi.

Í þriðja lagi er það mikilvæga nýmæli sem ætlað er að tryggja betur réttindi barns í fóstri. Þar er meðal annars lagt til að barnaverndarnefnd beri ávallt ábyrgð á því að taka ákvarðanir um umgengni við barn eftir að foreldri afsalar sér umsjá eða forsjá eða er svipt forsjá.

Í fjórða lagi er lagt til að tryggður sé enn betur en nú er réttur barna sem dvelja á stofnunum ríkisins til einkalífs, til að ráða persónulegum högum sínum og til að hafa samskipti við aðra að því marki sem það samræmist því markmiði sem nást á með vistuninni.

Í fimmta lagi hafa nýmæli laganna um mat og eftirlit með gæðum úrræða og vistun barns utan heimilisins sannarlega það markmið að tryggja betur réttarstöðu barna.

Að undanförnu hefur verið ágreiningur milli sveitarfélaga um hvernig kostnaðarskiptingu milli sveitarfélaga skuli háttað þegar börn sem eiga lögheimili í einu sveitarfélagi fara í tímabundið fóstur í annað sveitarfélag. Í frumvarpinu er nýmæli um þetta efni sem er í samræmi við 5. gr. laga um grunnskóla, nr. 91/2008, og álit menntamálaráðuneytisins frá 14. október 2009.

Nýmælið felst í því að viðtökusveitarfélag beri almennan skólakostnað vegna fósturbarnsins, það er kostnað vegna skóla og aksturs, en lögheimilissveitarfélagið sem ráðstafar barninu í fóstur beri annan kostnað eins og kostnaðar vegna sérfræðiþjónustu eða annarra sérþarfa. Lögð er áhersla á að þessi sérregla á einungis við börn í tímabundnu fóstri. Börn í varanlegu fóstri eiga að jafnaði lögheimili hjá fósturforeldrum sínum og njóta því sama réttar í því sveitarfélagi og önnur börn sem þar eiga lögheimili.

Virðulegi forseti. Nú mun ég fjalla um eina viðamestu breytinguna sem lögð er til í frumvarpinu og snýst um vistun barna utan heimilis.

Eins og rakið er í athugasemdum með frumvarpinu skiptast vistanir barna utan heimilis nú í nokkra flokka. Ríkið ber ábyrgð á sérhæfðum úrræðum, þ.e. meðferðarheimilum og neyðarvistun. Sveitarfélög bera ábyrgð á öðrum vistúrræðum sem eru sérstök heimili og stofnanir, þ.e. vistheimili barna, fjölskylduheimili og sambýli, vistforeldra og einkaheimili, svo og fósturheimili eða styrkt fóstur, en í því síðarnefnda tekur ríkið þátt í kostnaði.

Ýmsir ókostir eru við þessa verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga. Helstu ókostirnir eru að óljós skil eru á milli sérhæfðrar meðferðar á vegum ríkisins og þess stuðnings sem barnaverndarnefndir veita börnum sem vistuð eru á heimilum eða stofnunum. Einnig að flestar barnaverndarnefndir hafa ekki getað boðið upp á þau heimili og stofnanir sem lög kveða á um að sveitarfélag komi sér upp, að Reykjavík undanskilinni.

Þá er réttur barna til að njóta úrræðis sveitarfélaga eins og vistheimilis, fjölskylduheimilis eða sambýlis, mjög mismunandi eftir búsetu. Skipting kostnaðar milli ríkis og sveitarfélaga getur valdið togstreitu þegar velja á heppilegt úrræði. Loks tryggir núverandi kerfi ekki nægilega samræmdar kröfur sem gerðar eru til vistunar barna utan heimilis.

Í frumvarpinu er því lagt til að auka ábyrgð ríkisins á uppbyggingu heimila og stofnana. Meginröksemdin fyrir þessu er að með því fæst samfellt yfirlit og yfirsýn yfir helstu úrræðin sem í boði eru, sem þýðir um leið skipulagðari nýtingu úrræða og betri nýtingu fjármuna ríkis og sveitarfélaga. Um leið aukast gæðin, meiri sveigjanleiki verður mögulegur og sérhæfing úrræða og frekari samræming, auk þess sem verkaskipting ríkis og sveitarfélaga verður skýrari.

Verði þessi leið farin breytist um leið fyrirkomulag á greiðslum vegna ráðstöfunar barns utan heimilis. Um nokkrar leiðir er að velja til að ná þessu markmiði.

Sú leið sem lögð er til í frumvarpinu felur í sér að ríkið taki yfir þá ábyrgð sem sveitarfélögin bera nú á því að koma upp stofnunum og sérstökum heimilum fyrir börn, þ.e. vistheimilum barna, fjölskylduheimilum og sambýlum. Önnur vistúrræði verða áfram hjá barnaverndarnefndum, þ.e. vistanir á einkaheimilum og fósturheimilum.

Eins og áður var vikið að hafa framangreind heimili og stofnanir raunar einungis verið rekin í Reykjavík en önnur sveitarfélög hafa þurft að leysa úr málum barna sem þurfa á slíkum vistunum að halda með öðrum hætti, svo sem með vistunum á einkaheimilum. Það er augljóst réttlætismál að öll börn landsins eigi aðgang að slíkum heimilum og stofnunum án tillits til búsetu.

Tillagan felur í sér að fjögur heimili sem nú eru rekin á vegum Reykjavíkurborgar færast til ríkisins og er árlegur rekstrarkostnaður þeirra áætlaður um 204 millj. kr. Nákvæmar tölur um kostnað annarra sveitarfélaga af þeirri tegund vistunar sem færist til ríkisins liggja ekki fyrir en áætlað er að kostnaðurinn sé á bilinu 50–100 millj. kr. Frumvarpið gerir ráð fyrir að sveitarfélög taki þátt í kostnaði við vistun barna utan heimilis, greiðslur verði staðlaðar meira en nú er og sveitarfélögin greiði gjald vegna vistunar barns á heimili eða stofnunum á ábyrgð ríkisins. Gjaldið verði útfært í reglugerð sem ráðuneytið setur, að sjálfsögðu í samvinnu við Samband íslenskra sveitarfélaga. Stefnt er að því að þessar breytingar hafi sem minnst áhrif á hlutdeild ríkisins og sveitarfélaga í heildarkostnaði við vistun barna utan heimilis.

Í tengslum við breytta verkaskiptingu er talið nauðsynlegt að leggja til nýtt fyrirkomulag á mati og eftirliti í tengslum við úrræði barnaverndaryfirvalda og vistun barna utan heimilis. Á undanförnum árum hafa sjónir manna beinst í ríkum mæli að eftirliti með úrræðum og eftirliti með líðan barns sem vistað er utan heimilis. Í frumvarpinu er lögð áhersla á að gæðamat og aukið eftirlit geti stuðlað að betra réttaröryggi og betri árangri af úrræðum barnaverndaryfirvalda.

Í frumvarpinu er lagt til að lögfesta ákvæðið sem þýðir frekar verkaskiptingu þeirra aðila sem bera ábyrgð á að byggja upp og breyta úrræðum samkvæmt ákvæðum barnaverndarlaga. Markmiðið er m.a. að tryggja að fyrirkomulag úrræða og markmið vistunar uppfylli ákvæði laga, reglugerða og staðla og í því skyni eru sérstök ákvæði um eftirlit af hálfu óháðra eftirlitsaðila.

Þá er markmiðið að tryggja að ráðstöfun nái tilgangi sínum og réttindi barna séu virt og að auki gæði úrræða sem stuðla að umbótum á þessu sviði.

Í samræmi við þá hugsun er lagt til að við lögin bætist nýr kafli sem ber heitið Mat og eftirlit með gæðum úrræða og vistun barna utan heimilis. Þar er fjallað jöfnum höndum um hlutverk barnaverndarnefnda, Barnaverndarstofu og félags- og tryggingamálaráðuneytið.

Hvað varðar hlutverk barnaverndarnefndar er það nýmæli að kveðið verði á um það í barnaverndarlögum að barnaverndarnefnd verði skylt að leggja mat á gæði og árangur vistunarúrræða á vegum nefndarinnar. Ætla verður að sú skylda sé í barnaverndarlögum í samræmi við faglega stjórnunarhætti þótt það segi ekki beinlínis í lögum, en talið er mikilvægt að árétta hana með beinu lagaákvæði.

Virðulegur forseti. Ég hef nú gert grein fyrir meginatriðum þessa mikilvæga frumvarps og það mun síðan fara til félags- og tryggingamálanefndar til frekari skoðunar, vonandi börnum okkar til heilla.