132. löggjafarþing — 66. fundur,  14. feb. 2006.

Lögreglulög og framkvæmdarvald ríkisins í héraði.

520. mál
[14:48]
Hlusta

Ágúst Ólafur Ágústsson (Sf):

Frú forseti. Hér erum við að ræða frumvarp til laga um breyting á lögreglulögum og lögum um framkvæmdarvald ríkisins í héraði.

Það er ýmislegt í þessu frumvarpi sem vekur upp spurningar og jafnvel áhyggjur. Þessar áhyggjur eru ekki síst komnar til vegna sögu þess hæstv. ráðherra sem leggur þetta frumvarp fram. Það þarf nefnilega að setja þetta frumvarp í samhengi við önnur frumvörp sem þessi sami ráðherra hefur lagt fram hér á þingi.

Frú forseti. Sporin hræða. En af hverju hræða þau? Það er ekki langt síðan hæstv. dómsmálaráðherra lagði fram lagafrumvarp sem átti að heimila hleranir án dómsúrskurðar, en fyrir aðeins fimm árum kom frumvarp frá sama ráðuneyti og hæstv. dómsmálaráðherra Björn Bjarnason ræður núna um breytingar á hlerunarheimildum lögreglu. Þá var tekið fram í greinargerð frumvarpsins, með leyfi forseta:

„Þar sem aðgerðir [þ.e. hleranir ] sem þessar hafa í för með sér mjög verulega skerðingu á friðhelgi einkalífs sem m.a. er lýst friðhelg í 1. mgr. 71. gr. stjórnarskrárinnar og 1. mgr. 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu er eðlilegt að dómsúrskurð þurfi jafnan til þeirra til þess að koma í veg fyrir að þær séu misnotaðar.“

Þetta sendi þáverandi dómsmálaráðherra frá sér, en fimm árum seinna þegar nýr hæstv. ráðherra var kominn í ráðuneytið, hæstv. dómsmálaráðherra Björn Bjarnason, hafði þetta viðhorf gjörbreyst. Nú átti að heimila hleranir án dómsúrskurðar sem er gróft brot á þeim meginreglum sem flestir vilja starfa eftir. Sem betur fer gátum við í allsherjarnefndinni komið í veg fyrir að hleranir án dómsúrskurðar yrðu leyfðar eins og hæstv. dómsmálaráðherra vildi ná fram.

Frú forseti. Hæstv. dómsmálaráðherra var ekki af baki dottinn. Hann lagði því fram frumvarp á Alþingi sem heimilar lögreglu að halda eftir gögnum frá verjanda ótímabundið. Þá komu fram trúverðugar efasemdir um að slíkt stæðist mannréttindasáttmála Evrópu. Í þetta sinn tókst hæstv. ráðherra að fá málið samþykkt hér á þingi.

Á síðasta þingi lagði síðan þessi sami hæstv. ráðherra fram lagafrumvarp, sem var samþykkt, sem skerti möguleika borgaranna á gjafsókn vegna réttarhalda. Þá var afnuminn réttur einstaklinga á gjafsókn í málum sem hafa verulega almenna þýðingu eða varða verulega miklu fyrir atvinnu, félagslega stöðu eða aðra einkahagi umsækjenda. Þetta var réttlætt með sparnaði en á fundum allsherjarnefndar kom í ljós að sparnaðurinn yrði um 10 millj. kr. á ári sem verður að teljast aum fjárhæð í ljósi þess réttar sem þá var verið að afnema.

Hæstv. dómsmálaráðherra Björn Bjarnason fékk sömuleiðis samþykkt hér á þingi afskaplega slæm og svínsleg lög um málefni útlendinga ekki alls fyrir löngu. Þá voru skert réttindi fjölda Íslendinga til að sameinast erlendum maka sínum á grundvelli hjúskapar vegna skilyrðis laganna um 24 ára aldur. Þar var einnig komið í veg fyrir eðlilega fjölskyldusameiningu með svokallaðri 66 ára reglu þar sem afar og ömmur undir þeim aldri hafa ekki lengur rétt á dvalarleyfi vegna fjölskyldutengsla. Í hinum nýsamþykktu útlendingalögum var einnig að finna heimild til Útlendingastofnunar til að fara fram á lífsýnatöku úr útlendingum. Sönnunarbyrðinni var jafnframt snúið við þannig að viðkomandi Íslendingar og erlendir makar þeirra þurfa nú að sanna fyrir yfirvöldum að þeir búa ekki í málamyndahjónabandi.

Frú forseti. Það er hægt að taka fleiri dæmi af vondum fyrirætlunum hæstv. dómsmálaráðherra. Í upphafi þessa kjörtímabils lagði hann fram frumvarp um fangelsismál sem var svo illa unnið að hann neyddist til að draga það til baka. Við samningu þess frumvarps var ekki haft samráð við neinn hlutaðeigandi aðila, svo sem fanga, aðstandendur fanga eða fangaverði. Ekkert markmið var í frumvarpinu, engin meðferðarúrræði og heimildir til að leita á gestum án rökstudds gruns voru auknar. Á þremur árum hefur síðan hæstv. dómsmálaráðherra þrefaldað fjölda sérsveitarmanna og aukið fjárframlög til ríkislögreglustjóra um 30%. Til að bæta ofan á alla þessa upptalningu hafa flokksmenn Sjálfstæðisflokksins varið hér á þingi skilyrðislausan rétt atvinnurekenda til að taka lífsýni úr starfsfólki sínu.

Frú forseti. Hinn rauði þráður í störfum Sjálfstæðisflokksins og hæstv. dómsmálaráðherra Björns Bjarnasonar kemur þó ekki á óvart ef rifjuð er upp ræða Björns sem hann hélt á málþingi Lögfræðingafélags Íslands og Mannréttindastofnunar Háskóla Íslands þann 26. september 2003 þar sem 50 ára afmæli gildistöku mannréttindasáttmála Evrópu var fagnað. Þvert á almenna skoðun um að mannréttindasáttmáli Evrópu hafi svokallað stjórnarskrárígildi þar sem almenn löggjöf skuli vera m.a. túlkuð í ljósi samningsins talaði hæstv. dómsmálaráðherra gegn slíku. Hann ræddi m.a. í ræðu sinni, með leyfi forseta:

„Allt tal um að mannréttindasáttmálinn hafi nokkurs konar stjórnarskrárígildi er einungis lögfræðileg óskhyggja þeirra sem láta berast með tískustraumum jafnvel frá Strassborg.“

Þvert á allar meginkenningar lögfræði hafnaði hæstv. dómsmálaráðherra Björn Bjarnason þar hinu lifandi eðli samningsins og taldi að aðeins ætti að túlka mannréttindasáttmála frá orðanna hljóðan. Það er hins vegar afar forneskjulegt viðhorf sem flestir fræðimenn hafa hafnað enda þarf samningur eins og mannréttindasáttmáli Evrópu og túlkun hans að þróast í takt við breytta tíma. Friðhelgi einkalífsins þýðir t.d. allt annað í dag en fyrir 50 árum þegar mannréttindasáttmáli Evrópu var gerður.

Frú forseti. Eins og áheyrendur og þingheimur heyra er ástæða til að hafa áhyggjur af frumvörpum hæstv. dómsmálaráðherra. Sporin hræða, frú forseti. Í því frumvarpi sem hér er til umræðu er lagt til að sett verði á fót sérstök greiningardeild sem rannsaka á landráð og skipulagða glæpastarfsemi, hryðjuverk og óvini ríkisins. Slík deild væri algjört nýmæli hér á landi. Því vakna ýmsar spurningar við lestur þessa frumvarps sem þingheimur þarf að fá svör við frá hæstv. dómsmálaráðherra og ég vona að hann nái þeim hér öllum á eftir.

1. Hvað kallar á þessa breytingu að mati hæstv. ráðherra? Hver er eiginlega vandinn og hverjir eru hinir svokölluðu óvinir ríkisins að mati ráðherrans? Í núgildandi lögreglulögum segir að ríkislögreglustjóra beri „að starfrækja lögreglurannsóknardeild sem rannsakar landráð og brot gegn stjórnskipan ríkisins og æðstu stjórnvöldum þess og aðstoðar lögreglustjóra við rannsókn alvarlegra brota“. En hvað kallar á að hæstv. dómsmálaráðherra vill núna bæta við nýrri greiningardeild í lögin?

2. Mig langar að vita hvert verði eiginlega verkefni þessarar deildar. Hvað mun hún gera dagsdaglega og hvert er hlutverk hennar? Hvernig verður þessi vinna unnin hjá greiningardeildinni? Þessi deild mun án efa sinna forvarnamati og reyndar áhættumati eins og stendur í sjálfu frumvarpinu og hæstv. ráðherra hefur staðfest í umræðunni. En hvernig fer þetta áhættumat fram? Sömuleiðis segir að þessi deild eigi að greina hættu á afbrotum, en hvernig mun sú vinna fara fram? Hver er munurinn á þessari greiningardeild og hefðbundinni leyniþjónustu eins og við þekkjum í Evrópu?

3. Mun stofnun þessarar deildar auka eftirlit með þegnum þessa lands?

4. Við þurfum að fá að vita hvernig og hvort þessi vinna fari nú þegar fram hjá ríkislögreglustjóra. Er verið að setja ramma utan um eitthvað sem er nú þegar til staðar? Hvernig er þetta áhættumat sem ráðherra talar um unnið í núverandi kerfi?

5. Hverjar verða starfsheimildir þessarar greiningardeildar? Í þessu frumvarpi er ekkert minnst á heimildir þessarar starfsemi. Það er bara stofnuð greiningardeild sem á að rannsaka þessi mál og gera áhættumat. Það er því ekki rétt eins og heyrst hefur í umræðunni í samfélaginu að hér sé verið að skjóta stoðum undir heimildir einhverrar starfsemi sem er nú þegar til staðar.

Þess vegna er reyndar líka torskilið að það standi í sjálfu frumvarpinu á bls. 6. Þar stendur, með leyfi forseta:

„Lagaákvæði um greiningardeild tryggja að þannig sé um hnúta búið hér að þeir sem falið er að gæta öryggis borgaranna hafi sambærilegar lögheimildir og starfsbræður þeirra erlendis til að sinna störfum sínum.“

Í þessu frumvarpi er ekkert talað um starfsheimildir þessarar greiningardeildar og þá langar mig að spyrja hæstv. ráðherra: Stendur það til að leggja fram frumvarp sem breytir heimildum lögreglu hvað þetta varðar? Í grein hæstv. dómsmálaráðherra frá því í gær segir ráðherrann að lögreglan þurfi sambærilegar heimildir og lögreglur í öðrum ríkjum. Þá langar mig í framhaldi af því að spyrja: Hvað vantar á að mati hæstv. ráðherra og hvaða auknu heimildir til lögreglunnar ætlar hann að tryggja henni?

6. Í 5. mgr. 3. gr. frumvarpsins er heimild fyrir því að stofna fleiri svona greiningardeildir við önnur embætti. Stendur það til og af hverju vill hæstv. dómsmálaráðherra hafa fleiri en eina svona deild?

7. Hver mun vinna í þessari greiningardeild og hversu margir? Hvað mun hún kosta? Í kostnaðarmati fjármálaskrifstofu fjármálaráðuneytisins er ekki gert ráð fyrir neinum kostnaði vegna þessarar breytingar. Eitthvað hlýtur svona deild að kosta þrátt fyrir að hæstv. ráðherra segi í umræðunni að þetta snúist einungis um forgangsröðun.

8. Hvernig verður eftirlitið með þessari greiningardeild? Verður einhvers konar eftirlit af hálfu hins opinbera á þessari nýstofnuðu greiningardeild?

9. Eru einhverjar breytingar áætlaðar á þjóðskrá og staðsetningu hennar hvað þetta varðar? Í þjóðskrá koma auðvitað margs konar upplýsingar fram sem gætu nýst í hinu svokallaða áhættumati greiningardeildarinnar.

Frú forseti. Eins og ég segi vakna margar spurningar vegna þessa frumvarps og hverjar séu eiginlega forsendur fyrir svona greiningardeild. Er verið að stofna leyniþjónustu eins og heyrst hefur í umræðunni? Mun þessi greiningardeild einfaldlega finna sér verkefni verði lítið að gera hjá henni, og hverjar verða heimildir hennar?

Frú forseti. Þetta frumvarp snýr ekki eingöngu að því að setja á fót greiningardeild eða leyniþjónustu hjá ríkislögreglustjóra heldur einnig um breytingar á lögregluumdæmum. Það er hins vegar ýmislegt jákvætt við þær breytingar en auðvitað setjum við í Samfylkingunni þann fyrirvara að þjónustan og löggæslan skerðist ekki. Það er ljóst að sums staðar hefur fólk áhyggjur af stöðu mála hvað þetta varðar enda er löggæslan einn af grundvallarþáttum í öllum samfélögum. Í Hafnarfirði og Kópavogi hefur fólk t.d. áhyggjur af að þjónustan skerðist eitthvað en þetta eru þau sveitarfélög sem hafa hvað fæsta lögreglumenn á hvern íbúa. Í þeirri sameiningu sem hér er verið að leggja til geta hins vegar verið sóknarfæri fyrir þessi sveitarfélög og það munum við auðvitað skoða í allsherjarnefndinni.

Samfylkingin hefur áður barist á þingi fyrir því að endurskoðunar væri þörf á skipulagi og framkvæmd lögreglunnar. Aðalatriðið er að þjónustan skerðist ekki, að nýting á fjármunum og vinnuafli batni og lögreglan styrkist.

Að lokum langar mig að minnast á í samhengi við stofnun þessarar greiningardeildar við embætti ríkislögreglustjóra að frelsisskerðing er oftast nær hægfara en verður ekki í einu vetfangi. Aukið eftirlit og skerðing á persónuréttindum eru ætíð réttlætt með fögrum orðum og góðum tilgangi. Það getur nefnilega verið styttra í stóra bróður sem George Orwell lýsti en margir halda. Við verðum því að vera á tánum þegar kemur að hugðarefnum hæstv. dómsmálaráðherra því að reynslan einfaldlega sýnir að þörf er á slíku.